در نظام دادرسی ایران، یکی از مهم‌ترین اصولی که پیش از ورود به ماهیت دعوا باید بررسی شود، صلاحیت دادگاه است. صلاحیت به معنای شایستگی قانونی دادگاه برای رسیدگی به یک دعوای خاص است و به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود: صلاحیت ذاتی و صلاحیت نسبی (محلی). اگر دادگاهی فاقد صلاحیت لازم برای رسیدگی به پرونده باشد، رسیدگی آن فاقد اعتبار بوده و حتی رأی صادرشده نیز قابلیت نقض دارد.
گاهی ممکن است خوانده در جلسه اول دادرسی متوجه شود که دادگاه صلاحیت ندارد؛ در این حالت قانون آیین دادرسی مدنی به او اجازه داده است که با طرح ایراد عدم صلاحیت ذاتی یا نسبی مانع ادامه رسیدگی شود. این ایرادات نه‌تنها می‌توانند مسیر پرونده را تغییر دهند، بلکه در مواردی رأی صادره را بی‌اعتبار می‌کنند. از همین رو، آشنایی با مفهوم، مهلت طرح، نحوه استناد قانونی و نحوه اعتراض به صلاحیت، برای وکلا و حتی عموم مردم اهمیت زیادی دارد.
در این مقاله با زبانی ساده و حقوقی، به بررسی کامل ایراد عدم صلاحیت ذاتی، تفاوت آن با صلاحیت نسبی، قوانین مرتبط، نمونه لایحه، و نکات مربوط به واخواهی و تجدیدنظر خواهیم پرداخت.
ایراد عدم صلاحیت ذاتی چیست؟
در حقوق آیین دادرسی، صلاحیت ذاتی به معنای شایستگی دادگاه از نظر صنف، نوع و درجه برای رسیدگی به دعوا است. به زبان ساده، اگر موضوع پرونده خارج از صلاحیت کلی دادگاهی باشد که پرونده به آن ارجاع شده، ایراد عدم صلاحیت ذاتی مطرح می‌شود. این ایراد از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا برخلاف صلاحیت محلی، مربوط به نظم عمومی بوده و دادگاه نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد.
🔹 صنف، نوع و درجه؛ عناصر تعیین‌کننده صلاحیت ذاتی
صلاحیت ذاتی از سه عنصر اصلی تشکیل شده است:
- صنف دادگاه: یعنی مرجع رسیدگی کیفری است یا حقوقی (مثلاً دعوای حقوقی نباید در دادگاه کیفری اقامه شود).
- نوع دادگاه: مشخص می‌کند که دادگاه عمومی باید رسیدگی کند یا دادگاه اختصاصی مانند دیوان عدالت اداری یا دادگاه انقلاب.
- درجه دادگاه: مربوط به مرحله رسیدگی است؛ بدوی یا تجدیدنظر. مثلاً دعوایی که در صلاحیت دادگاه بدوی است، نمی‌تواند ابتدا در تجدیدنظر مطرح شود.
🔹 قواعد آمره و غیرقابل تراضی
برخلاف صلاحیت محلی، صلاحیت ذاتی از قواعد آمره و تغییرناپذیر است. به همین دلیل:
- هیچ‌یک از طرفین دعوا نمی‌توانند با توافق، صلاحیت ذاتی دادگاه را تغییر دهند.
- حتی اگر هیچ‌کس اعتراض نکند، دادگاه موظف است رأساً بررسی کرده و در صورت فقدان صلاحیت، قرار عدم صلاحیت صادر کند.
🔹 نقش ماده ۸۴ و ۸۷ قانون آیین دادرسی مدنی
طبق بند یک ماده ۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی، یکی از ایرادات قابل طرح در دادگاه، فقدان صلاحیت دادگاه است.
همچنین طبق ماده ۸۷، ایراد باید تا پایان اولین جلسه دادرسی مطرح شود، مگر اینکه دلیل آن بعداً ایجاد شده باشد.
🔹 اثر ایراد عدم صلاحیت ذاتی در روند دادرسی
اگر ایراد عدم صلاحیت ذاتی پذیرفته شود، دادگاه:
- به استناد ماده ۸۹ قرار عدم صلاحیت صادر می‌کند.
- سپس مطابق ماده ۲۷ پرونده را به مرجع صالح ارسال می‌نماید.
- این قرار قابل اعتراض نیست، اما اگر رعایت نشود، موجب نقض رأی در تجدیدنظر یا دیوان عالی کشور خواهد شد.
ایراد عدم صلاحیت نسبی یا محلی چیست؟
در کنار صلاحیت ذاتی، یکی از مباحث مهم در آیین دادرسی مدنی، صلاحیت نسبی یا همان محلی است. این نوع صلاحیت، به محل اقامه دعوا و حوزه جغرافیایی دادگاه رسیدگی‌کننده مربوط می‌شود. برخلاف صلاحیت ذاتی، قواعد مربوط به صلاحیت نسبی آمره نیستند و در صورت عدم اعتراض، رسیدگی ادامه می‌یابد.
🔹 صلاحیت نسبی به زبان ساده
منظور از صلاحیت نسبی این است که کدام دادگاه از نظر محل جغرافیایی برای رسیدگی به دعوا صالح است. مثلاً اگر محل اقامت خوانده در شهر تبریز باشد، دعوا باید در دادگاه تبریز اقامه شود، نه تهران.
🔹 مواد قانونی مرتبط با صلاحیت نسبی
- ماده ۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی: اصل بر آن است که دعوا در دادگاهی اقامه شود که خوانده در حوزه آن اقامت دارد.
- ماده ۸۷: ایراد نسبت به صلاحیت نسبی باید حداکثر تا پایان جلسه اول دادرسی مطرح شود، وگرنه دادگاه به رسیدگی ادامه می‌دهد.
🔹 تفاوت صلاحیت نسبی با ذاتی
| ویژگی‌ها | صلاحیت ذاتی | صلاحیت نسبی (محلی) |
|---|---|---|
| نوع قاعده | آمره (نظم عمومی) | مخیر (قابل تراضی) |
| امکان توافق طرفین | ندارد | دارد |
| اثر عدم اعتراض | رسیدگی غیرقانونی و نقض رأی | رسیدگی ادامه می‌یابد |
| مهلت طرح ایراد | در هر زمان (مطلق) | فقط تا پایان جلسه اول |
🔹 نتیجه ایراد عدم صلاحیت نسبی
اگر دادگاه ایراد عدم صلاحیت نسبی را وارد بداند:
- قرار عدم صلاحیت صادر می‌شود.
- پرونده به دادگاه صالح از نظر محل ارجاع می‌گردد.
- اگر دادگاه مقصد صلاحیت را نپذیرد، اختلاف از طریق دادگاه تجدیدنظر استان یا دیوان عالی کشور حل می‌شود.
ایراد عدم صلاحیت ذاتی و نسبی در مرحله تجدیدنظر و واخواهی
اگرچه ایرادات مربوط به صلاحیت باید در مرحله بدوی و تا پایان جلسه اول دادرسی مطرح شوند، اما در مواردی خاص، امکان طرح این ایراد در مراحل بعدی مانند تجدیدنظر یا واخواهی نیز وجود دارد؛ به‌ویژه در مورد صلاحیت ذاتی که از قواعد آمره است.
🔹 ایراد عدم صلاحیت ذاتی در تجدیدنظر
بر اساس قانون، ایراد عدم صلاحیت ذاتی در هر مرحله از رسیدگی از جمله در مرحله تجدیدنظر قابل طرح است. حتی اگر هیچ‌کدام از طرفین دعوا در مرحله بدوی به آن ایراد نکرده باشند، دادگاه تجدیدنظر نیز در صورت مواجهه با این موضوع موظف است قرار عدم صلاحیت صادر کرده و پرونده را به مرجع صالح ارسال کند.
-
📌 ماده ۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی به دادگاه اجازه داده در هر مرحله‌ای که متوجه عدم صلاحیت ذاتی شود، قرار لازم را صادر نماید.
🔹 ایراد عدم صلاحیت نسبی در تجدیدنظر
برخلاف صلاحیت ذاتی، ایراد نسبت به صلاحیت نسبی یا محلی اگر در مرحله بدوی و تا پایان جلسه اول دادرسی مطرح نشده باشد، در مرحله تجدیدنظر پذیرفته نمی‌شود. زیرا صلاحیت نسبی از قواعد مخیر است و عدم اعتراض به آن، به‌منزله پذیرش محسوب می‌شود.
🔹 ایراد عدم صلاحیت ذاتی در مرحله واخواهی
ایراد به صلاحیت ذاتی برخلاف صلاحیت نسبی، محدود به مرحله بدوی نیست و حتی در مرحله واخواهی نیز قابل طرح است. به این معنا که اگر خوانده در مرحله دادرسی غیابی شرکت نداشته و حالا در مرحله واخواهی متوجه شود که دادگاه صادرکننده رأی صلاحیت ذاتی نداشته است، می‌تواند این ایراد را مطرح کند.
- دادگاه واخواهی مکلف است حتی بدون ایراد طرفین نیز اگر متوجه عدم صلاحیت ذاتی شود، طبق ماده ۸۷ و ۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی، قرار عدم صلاحیت صادر کند و پرونده را به مرجع صالح ارسال نماید.
- این قاعده به دلیل آمره بودن صلاحیت ذاتی بوده و رعایت آن برای حفظ نظم عمومی الزامی است.
🔹 ایراد عدم صلاحیت نسبی در مرحله واخواهی
ایراد به صلاحیت نسبی یا محلی در مرحله واخواهی نیز به‌صورت محدود امکان‌پذیر است. این ایراد تنها در صورتی در مرحله واخواهی پذیرفته می‌شود که سبب ایراد متعاقباً حادث شده باشد؛ یعنی خوانده باید اثبات کند که تا زمان صدور رأی غیابی، از محل اقامت یا مرجع صالح بی‌اطلاع بوده است.
- اگر ایراد به صلاحیت نسبی در واخواهی بدون دلیل موجه و خارج از مهلت قانونی مطرح شود، دادگاه به آن ترتیب اثر نمی‌دهد.
- در نهایت، اگر دادگاه این ایراد را وارد بداند، قرار عدم صلاحیت صادر کرده و پرونده را به دادگاه صالح ارسال می‌کند.
🔹 جمع‌بندی کاربردی
| نوع صلاحیت | امکان طرح در تجدیدنظر | امکان طرح در واخواهی | ملاحظات قانونی |
|---|---|---|---|
| صلاحیت ذاتی | ✅ دارد | ✅ دارد | در هر مرحله باید بررسی شود |
| صلاحیت نسبی (محلی) | ❌ ندارد (مگر حادث شدن) | ⛔ محدود به دلایل جدید | فقط تا پایان جلسه اول قابل طرح است |
مثال برای صلاحیت ذاتی و صلاحیت نسبی (محلی)
برای درک بهتر تفاوت این دو نوع صلاحیت، به مثال‌های کاربردی زیر توجه کنید:
🔸 مثال برای صلاحیت ذاتی دادگاه:
فرض کنید شخصی شکایتی علیه دیگری مبنی بر ارتکاب جرم سرقت تنظیم کرده است. اگر این شکایت به دادگاه حقوقی تقدیم شود، دادگاه موظف است بر اساس صلاحیت ذاتی خود بررسی کند که آیا صلاحیت رسیدگی به موضوع کیفری (سرقت) را دارد یا نه.
✅ نتیجه:
چون سرقت یک موضوع کیفری است، دادگاه عمومی حقوقی صلاحیت رسیدگی ندارد و باید قرار عدم صلاحیت ذاتی صادر کرده و پرونده را به دادسرای کیفری یا دادگاه کیفری صالح ارجاع دهد.
🔸 مثال برای صلاحیت نسبی (محلی):
فرض کنید شخصی در شهر شیراز زندگی می‌کند و دعوایی حقوقی علیه او در دادگاه تهران مطرح می‌شود. اگر موضوع دعوا مربوط به مطالبه وجه یا خسارت باشد، مطابق ماده ۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی، دعوا باید در محل اقامت خوانده یعنی شهر شیراز مطرح شود.
✅ نتیجه:
در اینجا، دادگاه تهران از نظر نسبی (محلی) صلاحیت ندارد. اگر خوانده تا پایان جلسه اول ایراد عدم صلاحیت نسبی را مطرح کند، دادگاه مکلف است قرار عدم صلاحیت نسبی صادر کرده و پرونده را به دادگاه شیراز ارسال کند.
نمونه لایحه ایراد عدم صلاحیت ذاتی و نسبی
در ادامه یک نمونه لایحه رسمی برای طرح ایراد عدم صلاحیت ذاتی در دادگاه ارائه می‌شود. این لایحه می‌تواند به‌عنوان الگو توسط خوانده در هنگام دفاع از خود در مرحله بدوی، تجدیدنظر یا حتی واخواهی استفاده شود:
📜نمونه لایحه ایراد عدم صلاحیت ذاتی
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی / کیفری شهرستان …
با سلام و احترام
احتراماً، در خصوص پرونده کلاسه شماره … با خواهان/شاکی: آقای/خانم … و خوانده/متهم: این‌جانب … که در شعبه محترم … آن مرجع تحت رسیدگی است، به استناد بند ۱ ماده ۸۴ و مواد ۸۷ و ۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی، به‌دلیل فقدان صلاحیت ذاتی آن مرجع محترم نسبت به موضوع دعوا، ایراد خود را اعلام می‌دارم.
موضوع دعوا / اتهام مطرح‌شده در صلاحیت ذاتی دادگاه … (مثلاً: کیفری، حقوقی، انقلاب، خانواده، نظامی یا دیوان عدالت اداری) بوده و رسیدگی توسط آن دادگاه محترم می‌بایست صورت گیرد.
بنابراین، مستنداً به مواد فوق، صدور قرار عدم صلاحیت ذاتی و ارسال پرونده به مرجع صالح مورد استدعاست.
با تجدید احترام
امضاء – تاریخ
📜نمونه لایحه ایراد عدم صلاحیت نسبی (محلی)
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با سلام و احترام
احتراماً، در خصوص پرونده کلاسه شماره … با خواهان: آقای/خانم … و خوانده: این‌جانب … که در شعبه محترم … آن مرجع تحت رسیدگی است، به استناد بند ۱ ماده ۸۴ و ماده ۸۷ قانون آیین دادرسی مدنی، نسبت به صلاحیت نسبی (محلی) آن دادگاه محترم، ایراد خود را اعلام می‌دارم.
با عنایت به اینکه مطابق ماده ۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاه صالح برای رسیدگی، دادگاه محل اقامت خوانده می‌باشد و این‌جانب در شهرستان … ساکن می‌باشم، لذا رسیدگی در دادگاه فعلی با توجه به عدم صلاحیت محلی، فاقد وجاهت قانونی است.
بنابراین، تقاضا دارم مستنداً به مواد مذکور، نسبت به **صدور قرار عدم صلاحیت محلی و ارسال پرونده به دادگاه محل اقامت خوانده** (شهرستان …) اقدام فرمایید.
با تقدیم احترام
امضاء – تاریخ
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون عدم صلاحیت ذاتی و نسبی (محلی) که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را به اختصار مشاهده می فرمایید:
❓در شکایتی که علیه کسی به دلیل فروش مال غیر مطرح کرده‌ام، دادگاه قرار عدم صلاحیت صادر کرده است. منظور از این قرار چیست؟
✅ این یعنی مرجعی که پرونده در آن مطرح شده، از لحاظ محلی یا ذاتی صلاحیت رسیدگی به موضوع را ندارد و باید پرونده به دادگاه صالح فرستاده شود. نوع صلاحیت (ذاتی یا نسبی) در متن قرار مشخص می‌شود و تأثیر مستقیم بر ادامه رسیدگی دارد.
❓ساکن تهران هستم و کارمند شهرداری البرز برایم ابلاغیه‌ای صادر کرده که هنوز نرسیده. معتقدم شعبه صلاحیت نسبی و محلی ندارد. آیا می‌توانم متنی جهت ایراد عدم صلاحیت تهیه و ارسال کنم؟
✅ بله، می‌توانید لایحه‌ای بابت ایراد عدم صلاحیت (نسبی یا محلی) تنظیم و از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ارسال کنید. این ایراد باید مستدل و پیش از ورود در ماهیت طرح شود.
❓شخصی از شهر خودش شکایت کرده و من از شهر خودم به عدم صلاحیت اشاره کردم ولی رأی صادر شد و توجهی نشد. در تجدیدنظر هم محکوم شدم. پرونده حقوقی است. آیا می‌توانم اعتراضی انجام دهم؟
✅ اگر ایراد عدم صلاحیت محلی (نسبی) به‌موقع مطرح نشده باشد، دادگاه می‌تواند به رسیدگی ادامه دهد. اما اگر موضوع مربوط به صلاحیت ذاتی باشد، حتی در تجدیدنظر نیز قابل بررسی و نقض است. پیشنهاد می‌شود موضوع را با وکیل متخصص مرور کنید.
❓پرونده‌ای با خواندگان متعدد دارم که خواهان آدرس برخی از خواندگان را اشتباه قید کرده. آیا این مورد محل ایراد است؟
✅ بله، اگر نشانی‌ها نادرست باشند یا برخی خواندگان ثنا نداشته باشند، امکان طرح ایراد شکلی و حتی عدم صلاحیت نسبی (در صورت تأثیر بر حوزه صلاحیتی دادگاه) وجود دارد. می‌توانید با استناد به مواد شکلی آیین دادرسی، تقاضای بررسی دهید.
❓با صدور قرار عدم صلاحیت محلی چطور می‌توان اختلاف و تشخیص مرجع صالح را به دیوان عالی کشور ارجاع داد؟ چرا حکم توسط دادسرا داده نشده است؟
✅ در صورت اختلاف بین دو مرجع درباره صلاحیت، پرونده از طریق مرجع بالاتر (دادگاه تجدیدنظر یا دیوان عالی کشور) تعیین‌تکلیف می‌شود. اگر دادسرا رأی نداده، احتمالاً اختلاف بر سر صلاحیت ذاتی یا محلی مانع ادامه رسیدگی شده است.
❓لطفاً توضیح دهید ایراد عدم صلاحیت را باید به کجا بنویسیم؟ آیا پرونده به دادسرای مربوطه رفته و باید خطاب به دادستان بنویسیم؟
✅ خیر، ایراد عدم صلاحیت باید در قالب لایحه خطاب به دادگاه یا شعبه رسیدگی‌کننده نوشته شود. اگر پرونده در دادسرا باشد، لایحه را خطاب به بازپرس یا دادیار بنویسید. تنظیم و ارسال از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام می‌شود.