در هر دعوای حقوقی، قاعده‌مندی در رسیدگی قضایی تضمین‌کننده اجرای عدالت است. اما تحقق این هدف، صرفاً با طرح دادخواست ممکن نمی‌شود. مسیر دادرسی، مملو از ضوابط شکلی و ماهوی است که رعایت آن‌ها شرط لازم برای رسیدگی قضایی به دعوا به شمار می‌رود. در این میان، آنچه ممکن است باعث توقف یا حتی رد کامل دعوا شود، وجود ایرادات و موانع رسیدگی است.
ایرادات دادرسی، ابزار دفاعی مهمی برای خوانده بوده و از سوی دیگر، هشداری برای خواهان در رعایت دقیق الزامات قانونی است. قانون آیین دادرسی مدنی به‌طور خاص، در ماده ۸۴ فهرستی از این ایرادات را برشمرده و در سایر مواد نیز نحوه طرح و آثار آن‌ها را مشخص کرده است.
در این مقاله، به زبان ساده و با نگاهی تخصصی، به بررسی کامل انواع ایرادات و موانع رسیدگی، مهلت طرح آن‌ها، تفسیر قضایی از مواد قانونی، نمونه لایحه ایراد شکلی، و نحوه رسیدگی در مرحله تجدیدنظر خواهیم پرداخت. آگاهی از این موارد، نه‌تنها برای وکلا و مشاوران حقوقی، بلکه برای عموم افرادی که درگیر دعاوی هستند، ضروری است؛ زیرا یک ایراد شکلی ساده می‌تواند روند دعوا را کاملاً متوقف کند.
منظور از ایرادات و موانع رسیدگی به دعوا چیست؟
در روند رسیدگی قضایی، صرف طرح یک دعوای حقوقی یا کیفری به معنای ورود مستقیم دادگاه به ماهیت موضوع نیست. هر دعوا باید ابتدا از نظر شکلی و سپس از جنبه ماهوی بررسی شود. در این مسیر، ممکن است طرف مقابل یا حتی خود دادگاه به وجود ایرادات یا موانعی در رسیدگی پی ببرد که ادامه فرآیند قضایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این ایرادات، به‌طور کلی، ابزارهایی برای جلوگیری از ورود به رسیدگی ماهوی و صدور حکم نهایی هستند و در مواردی می‌توانند به رد دعوا، صدور قرار عدم صلاحیت یا توقف دادرسی بینجامند.
ایرادات دادرسی، هم برای خوانده (مدافع) و هم برای خواهان (شاکی) قابل استفاده است و هر یک از آن‌ها می‌توانند در صورت مواجهه با نواقص قانونی در روند دعوا، به این ایرادات استناد کرده و از ادامه دادرسی جلوگیری کنند. طرح ایراد به معنای اثبات بی‌اساس بودن کل دعوا نیست، بلکه نوعی اعتراض به شکل یا شرایط اقامه دعوا است.
قانون آیین دادرسی مدنی، به‌ویژه در ماده ۸۴، انواع این ایرادات را پیش‌بینی کرده و برای هریک آثار حقوقی خاصی در نظر گرفته است. برخی از این ایرادات مانند «عدم صلاحیت ذاتی دادگاه» یا «عدم اهلیت خواهان» به‌قدری مهم هستند که رسیدگی را از اساس بی‌اعتبار می‌کنند.
در واقع، ایرادات و موانع رسیدگی به دعوا از دو منظر قابل بررسی‌اند:
- ایرادات شکلی: ایراداتی که به ظاهر، تشریفات و ساختار طرح دعوا مربوط می‌شوند؛ مانند نقص در دادخواست، عدم پرداخت هزینه دادرسی یا ایراد به صلاحیت دادگاه.
- ایرادات ماهوی: ایراداتی که به اصل ادعا یا دلایل طرح‌شده مربوط هستند؛ مانند جعلی بودن سند یا نداشتن نفع قانونی در دعوا.
🔍 نتیجه آنکه، شناخت دقیق این ایرادات برای هر دو طرف دعوا حیاتی است؛ چراکه عدم طرح به‌موقع یک ایراد می‌تواند حق دفاع را از بین ببرد و از طرف دیگر، غفلت خواهان از الزامات قانونی می‌تواند باعث از دست رفتن فرصت دادرسی شود.
انواع ایرادات در آیین دادرسی مدنی (شکلی و ماهوی)
قانون آیین دادرسی مدنی، ایرادات دادرسی را به دو دسته کلی تقسیم کرده است: ایرادات شکلی و ایرادات ماهوی. هرکدام از این ایرادات نقش متفاوتی در روند دادرسی دارند و در صورت طرح به‌موقع، می‌توانند مسیر رسیدگی را تغییر دهند. در ادامه، به تفکیک هر دسته را بررسی می‌کنیم:
⚖️ ایرادات شکلی
ایرادات شکلی به نقص‌ها و اشکالاتی مربوط می‌شود که در ظاهر دعوا، ساختار دادخواست، نحوه ثبت و تشریفات قانونی وجود دارد. اگر این ایرادات به‌درستی شناسایی و در موعد مقرر مطرح شوند، ممکن است دادگاه بدون ورود به ماهیت، دعوا را رد کند یا صلاحیت خود را نپذیرد. مهم‌ترین ایرادات شکلی عبارتند از:
- ایراد به تنظیم ناصحیح دادخواست: مانند فقدان مشخصات طرفین، عدم ذکر موضوع دعوا یا خواسته، ناقص بودن نشانی یا مدارک پیوست.
- ایراد به عدم پرداخت هزینه دادرسی: بر اساس ماده ۵۳ و ۵۴، عدم پرداخت هزینه در مهلت قانونی باعث صدور قرار رد دادخواست می‌شود.
- ایراد به عدم اهلیت قانونی: مانند صغر، جنون یا عدم رشد یکی از طرفین، که باعث عدم صلاحیت برای اقامه دعوا می‌شود.
- ایراد به سمت: زمانی که کسی به‌عنوان ولی، وکیل یا نماینده شرکت دعوا را طرح می‌کند اما سمت وی ثابت نشده باشد.
- ایراد عدم صلاحیت ذاتی یا نسبی دادگاه: مثلاً طرح دعوا در دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به آن موضوع را ندارد.
- ایراد به عدم ابلاغ صحیح اوراق قضایی: هرگونه ابلاغ ناقص یا غیرقانونی می‌تواند از موجبات اعتراض باشد.
- ایراد به طرح دعوا علیه شخص نامرتبط: یا نقص در تعیین کامل خواندگان (مثلاً یکی از مالکین مشاع شکایت نشده باشد).
⚖️ ایرادات ماهوی
ایرادات ماهوی مربوط به محتوا، ماهیت ادعا و مستندات ارائه‌شده است و عمدتاً زمانی مطرح می‌شود که پرونده وارد بررسی‌های محتوایی شده باشد. این ایرادات در راستای زیر سؤال بردن استحقاق خواهان یا اعتبار اسناد و مدارک او مطرح می‌گردند. از جمله موارد مهم:
- ایراد به عدم کفایت دلایل و مدارک: مثلاً ادعای مالی بدون ارائه سند معتبر یا رسید پرداخت.
- ایراد به جعلیت یا تردید و انکار اسناد: که می‌تواند باعث توقف رسیدگی و ارجاع به کارشناسی شود.
- ایراد به عدم ارائه اصل مدارک: اصل سند باید به دادگاه ارائه شود؛ فتوکپی کافی نیست.
- ایراد به جزمی نبودن دعوا: زمانی که خواهان صرفاً گمان دارد حقی از او ضایع شده و ادعای صریح و قطعی ندارد.
- ایراد به نامشروع بودن موضوع دعوا: مانند مطالبه وجه ناشی از قمار یا معاملات ربوی.
- ایراد به مرور زمان یا طرح خارج از مهلت: اگر قانون برای اقامه دعوا، مهلت تعیین کرده باشد و این مهلت سپری شده باشد.
🔍 جمع‌بندی این بخش:
- ایرادات شکلی مقدم بر ایرادات ماهوی هستند.
- در صورت پذیرش ایراد شکلی، دادگاه وارد رسیدگی ماهوی نمی‌شود.
- طرح به‌موقع و مستدل این ایرادات می‌تواند سرنوشت یک دعوا را به‌کلی تغییر دهد.
ایرادات و موانع رسیدگی به دعوا در آیین دادرسی کیفری
در امور کیفری نیز مانند دادرسی مدنی، گاهی موانعی وجود دارد که مانع از ادامه رسیدگی، صدور رأی یا ورود به ماهیت اتهام می‌شود. این موانع یا ایرادات شکلی و ماهوی توسط متهم یا وکیل وی مطرح می‌شوند و می‌توانند منجر به توقف یا بطلان روند دادرسی شوند.
✅ ایرادات شکلی در دادرسی کیفری
این ایرادات مربوط به نقض تشریفات قانونی در مراحل بازجویی، تعقیب، تفهیم اتهام، تشکیل پرونده یا دادگاه هستند. مهم‌ترین آن‌ها:
🔹 عدم رعایت صلاحیت ذاتی یا محلی دادسرا یا دادگاه کیفری
🔹 عدم تفهیم صحیح اتهام به متهم (ماده ۱۹۳ قانون آیین دادرسی کیفری)
🔹 عدم ابلاغ قانونی به متهم، شاکی یا وکیل (مواد ۶۴، ۶۸ و ۶۹)
🔹 عدم رعایت حقوق متهم در بازجویی یا تحقیق (مثل حضور وکیل)
🔹 عدم رعایت نوبت قانونی برای اعتراض به قرار یا رأی
🔹 عدم رعایت ترتیب ارجاع پرونده، نبود قرار نهایی یا صدور آن بدون دلیل کافی
✅ ایرادات ماهوی در دادرسی کیفری
ایراداتی که به اصل اتهام و دلایل آن وارد می‌شود. این موارد به‌طور مستقیم وارد ماهیت دفاع متهم می‌شود:
🔹 جعلی بودن دلایل یا شهادت شهود دروغین
🔹 عدم کفایت دلایل برای انتساب جرم (مثلاً گزارش پلیس بدون شاهد یا مدرک)
🔹 انتفای وصف کیفری عمل (مثلاً اینکه عمل انجام‌شده جرم نیست)
🔹 مشمول مرور زمان بودن جرم (بر اساس مواد ۱۰۵ تا ۱۱۲ قانون مجازات اسلامی)
🔹 وجود قرار منع تعقیب یا قرار موقوفی تعقیب قطعی در همان موضوع
🔹 مصلحت نبودن تعقیب کیفری (در موارد خاص با لحاظ مصالح عمومی یا توافق شاکی و متهم)
📌 موانع قانونی رسیدگی در امور کیفری
برخی موانع قانونی رسیدگی که در ماده ۱۳ قانون آیین دادرسی کیفری تصریح شده‌اند:
- وفات متهم پیش از صدور حکم قطعی
- گذشت شاکی خصوصی در جرایم قابل گذشت
- عفو عمومی
- مرور زمان تعقیب یا مجازات
- وجود حکم قطعی پیشین برای همان جرم (اعتبار امر قضاوت‌شده)
🔍 تفاوت ایرادات کیفری با مدنی
| مقایسه | ایرادات مدنی | ایرادات کیفری |
|---|---|---|
| موضوع | حقوق و منافع مالی | آزادی، حیثیت، مجازات |
| حساسیت | کمتر | بیشتر |
| مرور زمان | بسته به نوع دعوا | دقیق و الزامی طبق قانون مجازات |
| امکان گذشت | در برخی دعاوی | در جرایم قابل گذشت، کل دعوا ساقط می‌شود |
⚠️ نکته کلیدی
در دادرسی کیفری، اگر ایراد شکلی یا قانونی وارد باشد، معمولاً دادگاه موظف به توقیف دادرسی یا صدور قرار موقوفی تعقیب است؛ حتی اگر هیچ‌کس به آن ایراد نکرده باشد. این به‌خاطر ماهیت جزایی پرونده‌ها و الزام به رعایت اصول دادرسی منصفانه است.
بررسی کامل ماده ۸۴ و ۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی
قانون‌گذار در ماده ۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی به‌صورت صریح به مواردی اشاره کرده است که در صورت وجود هر یک از آن‌ها، خوانده می‌تواند ایراد شکلی وارد کند. این ایرادات، ابزار مهمی در دست دفاع است و می‌تواند قبل از ورود دادگاه به ماهیت دعوا، روند دادرسی را متوقف کند.
ماده ۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی مقرر می‌دارد:
«در موارد زیر خوانده می‌تواند ضمن پاسخ نسبت به ماهیت دعوا ایراد کند:
۱. دادگاه صلاحیت نداشته باشد.
۲. دعوا بین همان اشخاص در همان دادگاه یا دادگاه هم‌عرض دیگری قبلاً اقامه شده و تحت رسیدگی باشد.
۳. خواهان اهلیت قانونی برای اقامه دعوا نداشته باشد.
۴. ادعا متوجه شخص خوانده نباشد.
۵. سمت نمایندگی اقامه‌کننده دعوا محرز نباشد.
۶. دعوا سابقاً رسیدگی و حکم قطعی صادر شده باشد.
۷. دعوا بر فرض ثبوت، اثر قانونی نداشته باشد.
۸. مورد دعوا مشروع نباشد.
۹. دعوا ظنی یا احتمالی باشد.
۱۰. خواهان در دعوا ذی‌نفع نباشد.
۱۱. دعوا خارج از موعد قانونی اقامه شده باشد.»
📌 نکات مهم در تفسیر ماده ۸۴:
- ایرادات این ماده باید تا پایان جلسه اول دادرسی مطرح شوند (مگر اینکه بعداً حادث شوند)؛ در غیر این‌صورت دادگاه مکلف به رسیدگی جداگانه به آن‌ها نیست.
- برخی از ایرادات مانند عدم صلاحیت ذاتی دادگاه، از مواردی هستند که حتی دادگاه رأساً نیز باید به آن توجه کند، حتی اگر خوانده آن را مطرح نکند.
- در بندهایی مثل ادعای نامشروع یا دعوای ظنی، دادگاه حتی اگر وارد ماهیت شود، ممکن است در نهایت دعوا را به استناد همین ایرادات، مردود اعلام کند.
⚖️ ماده ۸۹: تصمیمات دادگاه در برابر ایرادات
در ماده ۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی، تکلیف دادگاه در مواجهه با هر یک از ایرادات ماده ۸۴ مشخص شده است:
- در بند ۱: اگر دادگاه خود را صالح نداند، باید قرار عدم صلاحیت صادر کرده و پرونده را به مرجع صالح بفرستد.
- در بند ۲: اگر دعوا در دادگاه دیگری در حال رسیدگی باشد، باید از رسیدگی خودداری کرده و پرونده را به دادگاه مزبور بفرستد.
- در سایر بندها: قرار رد دعوا صادر می‌شود.
📝 تفاوت قرار رد دعوا و قرار عدم صلاحیت
| موضوع | قرار رد دعوا | قرار عدم صلاحیت |
|---|---|---|
| مفهوم | دعوا از نظر قانونی قابلیت بررسی ندارد | دادگاه فعلی صلاحیت رسیدگی ندارد |
| آثار | دعوا باید از نو و صحیح مطرح شود | پرونده به مرجع صالح ارجاع می‌شود |
| نمونه | دعوای نامشروع، خواهان فاقد اهلیت | دعوای خانوادگی در دادگاه عمومی |
با بررسی مواد ۸۴ و ۸۹ روشن می‌شود که آگاهی از این ایرادات و نحوه طرح آن‌ها، می‌تواند نه‌تنها از صدور رأی به ضرر خوانده جلوگیری کند، بلکه در مواردی خواهان را وادار به اصلاح و تجدید ساختار دعوا نماید.
مهلت طرح ایراد شکلی و آثار آن در روند دادرسی
یکی از مهم‌ترین نکات در استفاده از ایرادات شکلی، زمان و مهلت طرح آن‌ها است. قانون آیین دادرسی مدنی، در ماده ۸۷ به‌صراحت اعلام می‌کند که:
«ایرادات و اعتراضات باید تا پایان اولین جلسه دادرسی به عمل آید، مگر اینکه سبب ایراد متعاقباً حادث شود.»
به‌بیان‌دیگر، خوانده فقط تا پایان اولین جلسه دادرسی فرصت دارد ایرادات شکلی را مطرح کند؛ مگر آنکه بعد از آن جلسه، شرایط جدیدی پیش بیاید که موجب پیدایش ایراد گردد. در این صورت، طرح ایراد در جلسات بعدی نیز مجاز خواهد بود.
⚖️ آثار حقوقی طرح به‌موقع ایراد شکلی
✅ پیشگیری از ورود دادگاه به ماهیت دعوا: اگر ایراد وارد باشد، رسیدگی متوقف شده و در مواردی ممکن است قرار رد دعوا یا عدم صلاحیت صادر شود.
✅ تأمین منافع خوانده: طرح ایراد شکلی به‌موقع، می‌تواند دفاع مؤثری در برابر دعاوی بی‌پایه باشد و باعث صرفه‌جویی در زمان و هزینه دادرسی گردد.
✅ الزام خواهان به رفع نواقص: برخی ایرادات باعث اخطار رفع نقص به خواهان می‌شود که در غیر این صورت دعوا رد خواهد شد (مانند نقص در دادخواست یا عدم پرداخت هزینه دادرسی).
❌ عدم طرح ایراد در مهلت مقرر چه تبعاتی دارد؟
در صورتی‌که خوانده تا پایان اولین جلسه دادرسی ایراد شکلی را مطرح نکند:
- دادگاه الزام قانونی برای رسیدگی جداگانه به آن ایراد ندارد.
- ممکن است دادگاه بدون توجه به ایراد، وارد رسیدگی ماهوی شود.
- دیگر امکان استناد به آن ایراد سلب خواهد شد؛ مگر در موارد خاص مانند ایراد به صلاحیت ذاتی که جنبه آمره دارد و همیشه قابل بررسی است.
📌 استثنائات مهم در مهلت طرح ایراد
برخی از ایرادات را می‌توان در هر مرحله از دادرسی مطرح کرد، حتی پس از صدور حکم:
- ایراد به صلاحیت ذاتی دادگاه
- ایراد به مشروع نبودن دعوا
- ایراد به اعتبار امر قضاوت‌شده (امر مختومه)
این استثناها به این دلیل مهم هستند که اگر دادگاهی بدون صلاحیت ذاتی وارد رسیدگی شود، کل روند دادرسی باطل می‌شود و رأی صادره قابلیت اجرایی ندارد.
در نتیجه، مهلت طرح ایراد شکلی از حساس‌ترین موضوعات دادرسی است و تأخیر در آن می‌تواند حق دفاع مؤثر را از خوانده سلب کند. بنابراین، اشراف وکلای طرفین به زمان، نوع و نحوه طرح ایراد نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت پرونده خواهد داشت.
نمونه لایحه ایراد شکلی و ماهوی
یکی از مؤثرترین روش‌های استفاده از ایرادات شکلی، تنظیم لایحه‌ای حقوقی و مستدل است که به‌صورت رسمی به دادگاه ارائه می‌شود. این لایحه معمولاً از سوی خوانده یا وکیل وی به منظور توقف رسیدگی یا صدور قرار رد دعوا نگاشته می‌شود.
در ادامه، نمونه‌ای از لایحه ایراد شکلی را ارائه می‌کنیم و نکات کلیدی برای نگارش آن را نیز توضیح می‌دهیم:
📝 نمونه لایحه ایراد شکلی
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با سلام و احترام
اینجانب … به نشانی … به وکالت/اصالت از خوانده پرونده کلاسه … موضوع دعوای مطرح‌شده از سوی خواهان محترم، به استناد ماده ۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی و سایر مواد مرتبط، به شرح زیر به دعوای مطروحه ایراد شکلی وارد می‌نمایم:
۱. اولاً، دعوای خواهان با وجود تعیین دادگاه خانواده، در دادگاه عمومی حقوقی طرح شده است. در نتیجه، با توجه به موضوع دعوا و با عنایت به ماده ۴ قانون حمایت خانواده، دادگاه فاقد صلاحیت ذاتی برای رسیدگی می‌باشد.
۲. ثانیاً، دادخواست خواهان فاقد مشخصات کامل طرفین و فاقد مدارک مثبته برای اثبات سمت وی در طرح دعوا است.
۳. ثالثاً، خواهان تاکنون هزینه دادرسی را به طور کامل پرداخت ننموده و دادگاه نیز اخطار رفع نقص صادر نکرده است.با توجه به مراتب فوق و مستند به بندهای ۱، ۴، ۵، و ۱۰ ماده ۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی، از محضر محترم دادگاه صدور قرار عدم صلاحیت/رد دعوا را استدعا دارم.
با احترام
نام و نام خانوادگی خوانده/وکیل خوانده
امضا
📝 نمونه لایحه ایراد ماهوی در دعوای مطالبه وجه
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با سلام و احترام
اینجانب … به‌عنوان خوانده پرونده کلاسه … در خصوص دعوای مطروحه از سوی خواهان محترم مبنی بر “مطالبه وجه به مبلغ …” به استحضار می‌رساند:
۱. اولاً، خواهان تاکنون هیچ‌گونه **دلیل یا سند مثبته‌ای** دال بر وجود دین یا رابطه قراردادی میان اینجانب و ایشان ارائه ننموده است. صرف ادعای پرداخت وجه، بدون ارائه اسناد پرداخت یا رسید، فاقد ارزش اثباتی می‌باشد.
۲. ثانیاً، سند ارائه‌شده از سوی خواهان (رسید دستی) از نظر ظاهر و محتوا فاقد اعتبار است. به استناد مواد ۲۱۶ الی ۲۱۸ قانون آیین دادرسی مدنی، نسبت به این سند **اظهار تردید و انکار** می‌نمایم و خواهان موظف به ارائه اصل آن و اثبات انتساب آن به اینجانب می‌باشد.
۳. ثالثاً، خواهان تاکنون از ارائه هرگونه **اصل سند** یا دلیل اثبات‌کننده استنکاف ورزیده و صرفاً به فتوکپی غیررسمی استناد کرده است. به‌استناد ماده ۲۲۰، دادگاه نمی‌تواند بر اساس نسخه غیر رسمی بدون احراز اصالت رأی صادر نماید.
۴. رابعاً، با توجه به گذشت بیش از سه سال از تاریخ ادعایی پرداخت وجه، دعوای حاضر **مشمول مرور زمان عرفی و عرف تجاری** بوده و انگیزه طرح آن، صرفاً ایجاد فشار حقوقی است.
با عنایت به مراتب فوق و مستند به مواد ۱۹۹، ۲۱۶ تا ۲۲۲ و ۵۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی، رسیدگی و **صدور قرار رد دعوا به لحاظ فقدان دلایل اثباتی کافی** مورد استدعاست.
با تقدیم احترام
نام و نام خانوادگی
امضا
رسیدگی به ایرادات در دادگاه تجدیدنظر و نظرات مشورتی
پس از صدور رأی در دادگاه بدوی، اگر یکی از طرفین نسبت به رأی اعتراض کند و پرونده وارد مرحله تجدیدنظر شود، امکان بررسی مجدد ایرادات شکلی یا ماهوی مطرح می‌شود. اما پرسش مهم این است که آیا ایراداتی که در مرحله بدوی مطرح نشده‌اند، در تجدیدنظر قابل طرح هستند؟
⚖️ آیا طرح ایرادات جدید در تجدیدنظر ممکن است؟
مطابق ماده ۳۵۰ قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاه تجدیدنظر می‌تواند در صورت احراز نقص در رأی یا رسیدگی مرحله بدوی، با نقض رأی صادره، قرار رد دعوا یا عدم صلاحیت صادر نماید.
با این حال، اصول کلی رسیدگی ایجاب می‌کند که:
- ایرادات شکلی باید در مرحله بدوی و تا پایان اولین جلسه دادرسی مطرح شده باشند (ماده ۸۷).
- اما اگر دادگاه بدوی این ایرادات را نادیده گرفته باشد یا خوانده دلایل مستندی برای طرح دیرهنگام آن داشته باشد، دادگاه تجدیدنظر می‌تواند رأی بدوی را نقض و قرار مناسب صادر کند.
📌 مثال‌هایی از رسیدگی ایرادات در تجدیدنظر
✅ اگر دادگاه بدوی بدون بررسی صلاحیت ذاتی وارد ماهیت شده باشد، دادگاه تجدیدنظر مکلف به نقض رأی و صدور قرار عدم صلاحیت است.
✅ اگر ایراد عدم اهلیت خواهان به دادگاه بدوی ارائه شده ولی بدون بررسی رد شده باشد، دادگاه تجدیدنظر می‌تواند به آن ورود کند.
✅ اگر اسناد ابرازی خواهان در مرحله بدوی مورد تردید قرار گرفته ولی دادگاه بدون کارشناسی رأی داده باشد، این ایراد ماهوی در تجدیدنظر قابل پیگیری است.
📚 نظرات مشورتی مهم در خصوص ایرادات
بر اساس نظریات مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه، موارد زیر بسیار حائز اهمیت‌اند:
🔍 نظریه ۷/۱۴۰۰/۱۲۶۶ مورخ ۱۴۰۰/۱۲/۱۶:
در صورت عدم احراز سمت دادخواست‌دهنده، دادگاه باید قرار رد دعوا صادر کند نه اخطار رفع نقص؛ و این موضوع در مرحله تجدیدنظر هم قابل بررسی است.
🔍 نظریه ۷/۱۴۰۱/۶۲۷ مورخ ۱۴۰۱/۰۷/۱۷:
در صورت ایراد نسبت به صلاحیت محلی دادگاه، اگر طرف مقابل سکوت کرده باشد، دادگاه بدوی تکلیفی برای رسیدگی ندارد؛ مگر در موارد خاص. اما اگر در تجدیدنظر احراز شود که آدرس ثنا جعلی بوده یا اشتباه فاحش رخ داده، رأی قابل نقض است.
🔍 نظریه ۱۹۵۸/۹۶/۷:
در مواردی مانند فقدان اهلیت یا عدم توجه دعوا، دادگاه نمی‌تواند خارج از وقت جلسه رسیدگی قرار صادر کند و باید جلسه دادرسی تشکیل دهد. در صورت نقض این اصول، رأی صادرشده در تجدیدنظر قابل ابطال است.
⚠️ نکته مهم
ایرادات شکلی که در مهلت قانونی مطرح نشده‌اند، ممکن است دیگر قابل استناد نباشند؛ اما اگر آن ایراد از نوع ایرادات غیرقابل اغماض باشد (مثل صلاحیت ذاتی یا اعتبار امر مختومه)، دادگاه تجدیدنظر نیز مکلف به رسیدگی خواهد بود.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون ایرادات و موانع دادرسی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است و به اختصار در اینجا آورده شده:
❓ وکیل طرف مقابل ۴ روز بعد از جلسه دادرسی ایرادات شکلی را مطرح کرده است بنده اعتراض کردم و قاضی به ایشان اهمیتی نداده. آیا کار درستی انجام داده‌ام؟
✅ بله، طبق ماده ۸۷ قانون آیین دادرسی مدنی، ایرادات شکلی باید تا پایان اولین جلسه دادرسی مطرح شوند. اگر خارج از این مهلت طرح شود، دادگاه الزامی به رسیدگی جداگانه به آن ندارد. بنابراین اقدام قاضی و پیگیری شما صحیح بوده است.
❓ پرونده دارای چند خوانده است اما خواهان آدرس برخی از آن‌ها را اشتباه وارد کرده و ثبت ثنا نیز ندارند. آیا این موضوع محل ایراد است؟
✅ بله، این مورد از مصادیق ایراد شکلی محسوب می‌شود. اگر آدرس اعلام‌شده اشتباه یا ناقص باشد و امکان ابلاغ قانونی فراهم نشود، می‌توان به استناد ماده ۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی، ایراد و درخواست قرار عدم صلاحیت محلی یا رفع نقص مطرح کرد.
❓ آیا رسیدگی به آرای شورای حل اختلاف در دیوان عدالت اداری شکلی است یا ماهوی؟
✅ رسیدگی دیوان عدالت اداری در بسیاری از موارد، به‌ویژه در اعتراض به آرای هیئت‌های شبه‌قضایی، ماهیتاً شکلی است؛ زیرا دیوان بیشتر به رعایت تشریفات قانونی، صلاحیت مرجع صادرکننده و روال دادرسی توجه می‌کند تا به ماهیت اختلاف.
❓ آیا عدم ذکر پلاک ثبتی در دادخواست ابطال سند رسمی ملک، از ایرادات شکلی است و موجب رد دادخواست می‌شود؟
✅ در اغلب موارد بله، عدم ذکر دقیق پلاک ثبتی ملک می‌تواند موجب ایراد شکلی و اخطار رفع نقص از سوی دادگاه شود. دادخواست باید مشخص و منجز باشد، و مشخصات ملک به‌صراحت در ستون خواسته یا متن ذکر گردد. در غیر این صورت احتمال صدور قرار رد دادخواست وجود دارد.
❓ در دادخواست ثبت‌شده، نام خوانده اول و دوم جابه‌جا نوشته شده اما در متن توضیح داده شده که چه کسی خوانده ردیف اول و دوم است. آیا این اشتباه باعث ایراد شکلی یا رد دادخواست می‌شود؟
✅ اگر در متن دادخواست به‌وضوح مشخص شده باشد که هویت هر خوانده چیست و اشتباه صرفاً تایپی یا جایگاه ظاهری بوده است، معمولاً دادگاه آن را به‌عنوان ایراد مؤثر تلقی نمی‌کند. با این حال، بهتر است برای جلوگیری از ابهام، با ارائه لایحه تکمیلی موضوع را شفاف‌سازی کنید.