مرگ یک عزیز، علاوه بر بار عاطفی، پیامدهای حقوقی و مالی نیز به دنبال دارد. یکی از این مسائل، تقسیم ترکه و دارایی‌های باقی‌مانده است که گاه به اختلافات خانوادگی ختم می‌شود. در این میان، اگر یکی از وراث سهمش را بخواهد اما دیگران همراهی نکنند، مسیر قانونی مشخصی برای مطالبه سهم‌الارث او وجود دارد.
گاهی یکی از وراث نیاز فوری به دارایی دارد یا تمایل دارد سهم خود را بفروشد، اما سایر وراث همکاری نمی‌کنند یا حتی ملک موروثی را تصرف کرده‌اند. این مقاله، به صورت کامل و کاربردی توضیح می‌دهد که در چنین شرایطی چه اقداماتی باید انجام شود، مراحل قانونی دریافت سهم چگونه است، آیا امکان فروش ملک یا سهم‌الارث بدون رضایت دیگران وجود دارد، و در نهایت چه راه‌هایی برای اجبار وراث متخلف وجود دارد.
اگر شما هم در چنین وضعیتی قرار دارید یا نگران اختلافات احتمالی میان وراث هستید، ادامه این مقاله می‌تواند به شما مسیر حقوقی روشنی نشان دهد.
اگر یکی از وراث سهمش را بخواهد، چه باید کرد؟
وقتی یکی از وراث تصمیم به مطالبه سهم‌الارث خود می‌گیرد، دو حالت کلی وجود دارد: یا میان همه وراث توافق کامل وجود دارد، یا برخی از آن‌ها همکاری نمی‌کنند. در حالت نخست، تقسیم ترکه به‌صورت توافقی انجام می‌شود و معمولاً نیازی به مراجعه به مراجع قضایی نیست. اما در صورت بروز اختلاف، قانون برای وارث متقاضی راهکارهایی را در نظر گرفته است.
🔹بر اساس ماده ۳۰۰ قانون امور حسبی
هر یک از وراث می‌تواند از دادگاه درخواست تقسیم ترکه را مطرح کند. به بیان ساده، اگر یکی از وراث سهمش را بخواهد، می‌تواند به تنهایی اقدام کند و نیازی به رضایت سایر ورثه ندارد.
🔹بر اساس ماده ۸۶۷ قانون مدنی
مالکیت اموال متوفی با فوت او به صورت قهری به وراث منتقل می‌شود، اما برای مطالبه رسمی و قانونی سهم‌الارث، صدور گواهی انحصار وراثت از شورای حل اختلاف ضروری است. این گواهی، سندی است که مشخص می‌کند چه کسانی وارث هستند و هرکدام چه سهمی دارند.
تا زمانی که این مراحل طی نشود، امکان قانونی برای فروش یا مطالبه سهم‌الارث وجود ندارد. حتی اگر یکی از وراث سهم خود را بخواهد و بقیه مخالف باشند، راه قانونی باز است و دادگاه صالح با تعیین کارشناس، اموال را ارزش‌گذاری و تقسیم می‌کند.
راه‌های قانونی مطالبه سهم‌الارث از سوی یکی از وراث
اگر یکی از وراث تصمیم به دریافت سهم خود از ترکه داشته باشد اما سایر وراث همکاری نکنند، قانون راهکارهایی مشخص برای احقاق حق او در نظر گرفته است. در ادامه، مهم‌ترین روش‌های قانونی را مرور می‌کنیم:
🔹 تقسیم ترکه از طریق دادگاه
در صورتی که توافقی بین وراث حاصل نشود، وارث می‌تواند دادخواست «تقسیم ترکه» را به دادگاه تقدیم کند. مطابق ماده ۳۰۰ قانون امور حسبی، این درخواست می‌تواند توسط هر یک از وراث به‌تنهایی مطرح شود و نیازی به موافقت سایرین ندارد.
برای این کار، ابتدا باید گواهی انحصار وراثت را از شورای حل اختلاف دریافت کرد. سپس، دادخواست تقسیم ترکه از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت می‌شود. دادگاه پس از تعیین کارشناس رسمی، اموال را ارزیابی کرده و در صورت امکان، بین وراث تقسیم می‌کند. اگر مال قابل تقسیم نباشد، دستور فروش صادر شده و سهم هر وارث از حاصل فروش پرداخت می‌شود.
🔹 الزام سایر وراث به همکاری
در برخی موارد، حتی با صدور گواهی انحصار وراثت، یکی یا چند نفر از وراث مانع تقسیم ترکه می‌شوند یا اموال را در تصرف خود نگه می‌دارند. در چنین شرایطی، وارث متقاضی می‌تواند دادخواست «مطالبه سهم‌الارث» یا «خلع ید از ملک مشاع» را علیه سایرین مطرح کند.
این دعاوی به‌ویژه در مواردی که یکی از وراث ملک را تصرف کرده، در آن سکونت دارد یا بدون اجازه آن را اجاره داده، کاربرد دارد. دادگاه با بررسی مدارک، می‌تواند رأی به رفع تصرف، تقسیم یا فروش مال مشاع صادر کند.
مراحل گام به گام دریافت سهم‌الارث توسط یکی از وراث
اگر یکی از وراث تصمیم بگیرد سهم خود را از ترکه مطالبه کند و دیگران همکاری نکنند، لازم است طبق مراحل مشخص قانونی اقدام کند. این مراحل به‌صورت زیر است:
🔹 دریافت گواهی انحصار وراثت از شورای حل اختلاف
اولین قدم، دریافت گواهی انحصار وراثت است. این گواهی مشخص می‌کند که چه کسانی وارث هستند و هر یک چه سهمی از ارث دارند. بدون این مدرک، امکان قانونی برای مطالبه سهم‌الارث وجود ندارد.
🔹 ثبت دادخواست تقسیم ترکه در دادگاه
در مرحله دوم، باید از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، دادخواست «تقسیم ترکه» ثبت شود. دادگاه پس از بررسی گواهی انحصار وراثت، پرونده را به جریان می‌اندازد.
🔹 ارزیابی اموال توسط کارشناس رسمی دادگستری
در صورتی که توافق بین وراث ممکن نباشد، دادگاه برای برآورد ارزش اموال و امکان تقسیم آن‌ها، کارشناس رسمی تعیین می‌کند. اگر مال قابل افراز (تقسیم فیزیکی) باشد، کارشناس نقشه تقسیم ارائه می‌دهد. شما می توانید هزینه کارشناسی را بر اساس میزان مبلغ اموال با استفاده از ابزار محاسبه آنلاین هزینه کارشناسی محاسبه نمایید.
🔹 فروش مال غیرقابل تقسیم از طریق مزایده
اگر مال قابل تقسیم نباشد (مثل یک واحد آپارتمان)، دادگاه دستور فروش آن را از طریق مزایده صادر می‌کند. سپس پول حاصل از فروش به نسبت سهم هر وارث تقسیم می‌شود.
🔹 مطالبه سهم‌الارث یا خلع ید در صورت تصرف اموال توسط برخی از وراث
اگر برخی از وراث ملک را تصرف کرده باشند یا مانع بهره‌برداری دیگران شوند، وارث متقاضی می‌تواند علاوه بر دادخواست تقسیم، دعوی «خلع ید مشاعی» یا «مطالبه سهم‌الارث» نیز مطرح کند.
فروش سهم‌الارث توسط یکی از وراث بدون رضایت دیگران
در اموال مشاعی (یعنی اموالی که مالکیت آن به صورت مشترک بین چند نفر است، مانند ملک ورثه‌ای)، این سؤال مهم مطرح می‌شود که آیا یکی از وراث می‌تواند سهم خود را بفروشد، حتی اگر سایر وراث رضایت نداشته باشند؟ پاسخ این سؤال در قوانین مدنی به‌روشنی آمده است:
🔹 حق فروش سهم‌الارث بدون اجازه دیگران
مطابق ماده ۵۸۳ قانون مدنی، هر یک از شرکا (وراث) می‌تواند بدون رضایت سایر شرکا، تمام یا بخشی از سهم خود را به دیگری منتقل کند. بنابراین اگر یکی از وراث بخواهد سهم خود از ملک یا ترکه را بفروشد، نیاز به اجازه دیگران ندارد.
🔹 محدودیت در تصرف فیزیکی ملک مشاع
در حالی که فروش سهم‌الارث نیازی به رضایت بقیه وراث ندارد، تصرف فیزیکی در ملک مشاع (مثلاً تحویل ملک به خریدار یا استفاده انحصاری از آن) مجاز نیست مگر با اجازه همه ورثه. بنابراین حتی اگر فروش انجام شود، خریدار فقط شریک جدید خواهد بود و تا زمان افراز یا فروش رسمی کل ملک، نمی‌تواند به‌طور مستقل از ملک استفاده کند.
🔹 انتقال قانونی سهم به خریدار جدید
خریدار جدید سهم‌الارث باید از طریق دفترخانه رسمی، اقدام به تنظیم سند انتقال کند و بعد از آن در حکم یکی از وراث یا شرکای جدید قرار می‌گیرد. این فرد همچنین می‌تواند مانند دیگر وراث، دادخواست افراز یا فروش کل ملک را بدهد.
🔹 مورد استثناء: حق شُفعه در اموال غیرمنقول دو شریکی
اگر ملک فقط بین دو وارث مشترک باشد و یکی از آن‌ها سهم خود را به فرد دیگری بفروشد، شریک دیگر طبق ماده ۸۰۸ قانون مدنی، حق شفعه دارد. یعنی می‌تواند همان مبلغ را به خریدار بدهد و سهم فروخته‌شده را به تملک خود درآورد.
نمونه دادخواست علیه وارثی که حاضر به فروش نیست
اگر یکی از وراث از امضا، همکاری در فروش یا تقسیم ارث خودداری می‌کند، سایر وراث می‌توانند برای رفع اختلاف و اجبار به تقسیم یا فروش ملک مشاع به دادگاه مراجعه کرده و دادخواست تنظیم کنند. این دادخواست تحت عنوان «درخواست افراز یا فروش ملک مشاع» یا «مطالبه سهم‌الارث» مطرح می‌شود.
🔹 چه زمانی می‌توان دادخواست داد؟
- وقتی یکی از وراث حاضر به امضای تقسیم‌نامه نیست.
- زمانی که وارثی مانع فروش یا تحویل سهم‌الارث سایرین می‌شود.
- زمانی که تصرف انحصاری دارد و همکاری نمی‌کند.
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با احترام
اینجانب … فرزند …، یکی از وراث مرحوم … که در تاریخ … فوت نموده‌اند، مطابق گواهی انحصار وراثت شماره … صادره از شورای حل اختلاف شهرستان …، جزو وراث قانونی آن مرحوم هستم.
از آنجا که ماترک متوفی شامل ملکی واقع در … پلاک ثبتی … می‌باشد که در ید و تصرف خوانده/خواندگان است و ایشان از همکاری در تقسیم و فروش آن خودداری می‌نمایند، با استناد به ماده ۳۰۰ قانون امور حسبی و مواد ۵۸۱ و ۵۸۳ قانون مدنی، صدور حکم مبنی بر فروش ملک مشاع از طریق مزایده و تقسیم ثمن حاصل بین وراث به نسبت سهم‌الارث را خواستارم.
ضمناً گواهی انحصار وراثت، سند مالکیت، و مشخصات وراث دیگر پیوست تقدیم می‌گردد.
با تشکر و تجدید احترام
نام و نام خانوادگی: …
شماره ملی: …
نشانی: …
تاریخ: …
امضا
🔹 مدارک مورد نیاز برای این دادخواست
- گواهی انحصار وراثت
- تصویر سند ملک یا استعلام ثبتی
- کارت ملی خواهان
- مشخصات خواند گان (دیگر وراث)
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون این موضوع که اگر یکی از وراث سهمش را بخواهد توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ یکی از ورثه، خواهرم، از ابتدا هیچ سهمی در سهام نداشته. حالا می‌خواهد سهم‌اش را بگیرد. باید چه کار کند؟
✅ خواهر شما می‌تواند با استناد به گواهی انحصار وراثت، در صورت‌جلسه تقسیم ترکه سهم خود را مطالبه کند. اگر توافقی بین وراث حاصل نشود، وی می‌تواند دادخواست رسمی برای مطالبه سهم‌الارث ارائه دهد.
❓ یکی از وراث، بدون رضایت من، سهم‌الارثم را فروخته است. چه اقدامی باید انجام دهم؟
✅ شما می‌توانید با مراجعه به دادگاه، دادخواست تقسیم ترکه یا مطالبه سهم‌الارث تنظیم کنید. فروش بدون اجازه، معامله فضولی محسوب می‌شود و قابل ابطال خواهد بود.
❓ اگر یکی از وراث در خارج از کشور (مثلاً آمریکا) باشد و به ایران نیاید، سایر وراث چگونه می‌توانند ارث را تقسیم کنند؟
✅ سایر وراث می‌توانند دادخواست تقسیم ترکه بدهند. سهم وارث غایب توسط دادگاه تعیین و در حساب سپرده دادگستری محفوظ می‌ماند تا ایشان یا وکیل قانونی او برای دریافت اقدام نماید.
❓ من یکی از چهار وارث هستم و خواهان فروش ملک هستم، اما یکی از برادرانم حاضر به فروش نیست. آیا می‌توانم به‌تنهایی اقدام کنم؟
✅ بله. اگر ملک قابل افراز نباشد و یکی از ورثه با فروش آن مخالفت کند، شما می‌توانید دادخواست فروش ملک مشاع را به دادگاه ارائه دهید. در صورت صدور حکم، ملک از طریق مزایده به فروش می‌رسد و سهم شما پرداخت خواهد شد.
❓ یکی از وراث ملک را اجاره داده و خودش اجاره را دریافت می‌کند، بدون اینکه با ما توافق کرده باشد. چطور می‌توانیم جلوی این کار را بگیریم؟
✅ این عمل «تصرف عدوانی» در مال مشاع محسوب می‌شود. شما می‌توانید با تنظیم دادخواست خلع ید مشاعی و همچنین دادخواست مطالبه اجرت المثل ایام تصرف، از او شکایت کرده و حقوق خود را مطالبه کنید.
❓ پدرم دو خانه به جا گذاشته ولی هیچ توافقی بین ما برای تقسیم وجود ندارد. من نیاز فوری به فروش دارم. باید از کجا شروع کنم؟
✅ ابتدا باید گواهی انحصار وراثت را از شورای حل اختلاف دریافت کنید. سپس می‌توانید از دادگاه حقوقی تقاضای تقسیم ترکه نمایید. در صورت عدم توافق، دادگاه با تعیین کارشناس نسبت به تقسیم یا فروش اقدام می‌کند.
❓ من خارج از کشور هستم و خواهرم بدون اطلاع من، ملک پدری را فروخته. آیا می‌توانم پیگیری کنم؟
✅ بله. اگر فروش بدون رضایت شما و بدون وکالت‌نامه معتبر انجام شده باشد، معامله فضولی بوده و قابل ابطال است. شما می‌توانید از طریق سفارت و وکیل دادگستری در ایران، دادخواست ابطال سند و مطالبه سهم‌الارث را مطرح کنید.