در نظام قضایی ایران، دعاوی مطروحه به‌طور کلی در دو دسته اصلی «حقوقی» و «کیفری» تقسیم می‌شوند. دعاوی کیفری، به رفتارهایی مربوط می‌شود که قانون‌گذار آن‌ها را جرم دانسته و برای آن‌ها مجازات تعیین کرده است. مرجع رسیدگی به این دعاوی، دادگاه‌های کیفری یا همان دادگاه‌های جزایی هستند که وظیفه آن‌ها بررسی اتهامات و صدور حکم درباره جرایم ارتکابی است.
برخلاف دادگاه‌های حقوقی که رسیدگی به اختلافات خصوصی و مالی میان افراد را بر عهده دارند، دادگاه‌های کیفری با حقوق عمومی سر و کار داشته و هدف از تشکیل آن‌ها، حفظ نظم اجتماعی و اجرای عدالت کیفری است. با توجه به اهمیت موضوع، قانون‌گذار برای انواع مختلف جرایم، دادگاه‌های متناسبی را تعیین کرده است که هر یک دارای ساختار و صلاحیت خاصی هستند.
در این مقاله، به‌صورت جامع به معرفی دادگاه‌های کیفری، تفاوت آن‌ها با دادگاه‌های حقوقی، ساختار دادگاه‌های کیفری یک و دو، و همچنین صلاحیت‌های دادگاه‌های انقلاب، نظامی و اطفال و نوجوانان پرداخته خواهد شد. همچنین تفاوت مفهومی دادگاه کیفری و دادگاه جزایی و انواع آراء صادره در این دادگاه‌ها نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد.
دادگاه کیفری چیست و چه تفاوتی با دادگاه حقوقی دارد؟
برای درک بهتر ساختار دادگاه‌ها در ایران، باید ابتدا میان دعاوی حقوقی و کیفری تفاوت قائل شد. دعاوی حقوقی، معمولاً به اختلافات خصوصی بین اشخاص مانند مطالبه طلب، الزام به تنظیم سند، فسخ قرارداد و… مربوط می‌شوند و هدف آن‌ها اعاده حق یا جبران خسارت است. اما در مقابل، دعاوی کیفری ناظر به مواردی است که در آن‌ها «جرم» واقع شده و پای نظم عمومی و حقوق جامعه در میان است.
در واقع، دادگاه کیفری مرجعی قضایی است که به جرایم پیش‌بینی‌شده در قوانین جزایی رسیدگی می‌کند. این دادگاه پس از طی مراحل قانونی مانند تنظیم شکواییه، انجام تحقیقات مقدماتی در دادسرا، و صدور کیفرخواست، به موضوع رسیدگی کرده و بر اساس ادله و مستندات، حکم مقتضی را صادر می‌نماید.
از نظر ساختار، دادگاه‌های کیفری ممکن است یک قاضی داشته باشند یا از چند قاضی (رئیس و مستشار) تشکیل شوند، که بسته به نوع جرم و درجه اهمیت آن متفاوت است. همچنین حضور دادستان یا نماینده دادستان در جلسات این دادگاه‌ها معمولاً الزامی است.
📌 تفاوت اصلی دادگاه حقوقی و دادگاه کیفری:
| موضوع | دادگاه حقوقی | دادگاه کیفری |
|---|---|---|
| نوع دعوا | اختلافات خصوصی، قراردادها، مطالبه طلب، طلاق و… | رفتارهای مجرمانه مانند سرقت، ضرب و جرح، کلاهبرداری و… |
| شروع رسیدگی | با دادخواست رسمی و پرداخت هزینه دادرسی | با شکواییه، نیازی به فرم خاص ندارد |
| حضور دادستان | ندارد | الزامی است |
| هدف | احقاق حق فردی و جبران ضرر | حفظ نظم عمومی و اعمال مجازات |
| ساختار قضایی | معمولاً با یک قاضی | گاهی یک قاضی (دادگاه کیفری دو) و گاهی چند قاضی (دادگاه کیفری یک) |
توجه به این تفاوت‌ها می‌تواند راهنمای موثری برای طرح صحیح دعاوی و شناخت مرجع صالح باشد.
انواع دادگاه‌های کیفری در نظام قضایی ایران
دادگاه‌های کیفری بر اساس نوع جرم و صلاحیت قانونی به چند دسته تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی با هدف تخصصی‌سازی رسیدگی‌ها و رعایت عدالت در فرآیند دادرسی انجام شده است. طبق ماده ۲۹۴ قانون آیین دادرسی کیفری، دادگاه‌های کیفری به پنج نوع کلی تقسیم می‌شوند:
⚖️1. دادگاه کیفری یک
دادگاه کیفری یک صلاحیت رسیدگی به مهم‌ترین و شدیدترین جرایم را دارد؛ از جمله:
- جرایم مستوجب سلب حیات مانند اعدام و قصاص
- جنایات عمدی منجر به دیه بیش از نصف دیه کامل
- جرایم دارای مجازات حبس ابد یا قطع عضو
- تعزیرات درجه ۱ تا ۳
- جرایم سیاسی و مطبوعاتی
ترکیب این دادگاه معمولاً شامل یک رئیس و دو مستشار است و در مرکز هر استان تشکیل می‌شود (در موارد خاص به تشخیص رئیس قوه قضاییه ممکن است در برخی شهرستان‌ها هم دایر شود).
⚖️2. دادگاه کیفری دو
دادگاه کیفری دو به جرایمی رسیدگی می‌کند که در صلاحیت سایر دادگاه‌ها قرار ندارد و رسیدگی به آن‌ها ساده‌تر است. این دادگاه:
- با یک قاضی (رئیس یا دادرس علی‌البدل) تشکیل می‌شود
- در همه شهرستان‌ها فعال است
- دادستان یا نماینده‌اش می‌تواند در جلسات حضور داشته باشد ولی حضور او همیشه الزامی نیست
⚖️3. دادگاه انقلاب
دادگاه انقلاب صلاحیت رسیدگی به جرایم مهمی را دارد که عمدتاً با امنیت ملی و اصول بنیادین نظام مرتبط‌اند:
- جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی (تبانی، محاربه، افساد فی‌الارض)
- جرایم مواد مخدر، روانگردانها و قاچاق اسلحه
- توهین به مقام رهبری یا بنیان‌گذار جمهوری اسلامی
⚖️4. دادگاه اطفال و نوجوانان
این دادگاه برای رسیدگی به جرایم افراد زیر ۱۸ سال تأسیس شده و دارای ساختار خاصی است. دادرسی در این دادگاه با در نظر گرفتن شرایط سنی، رشد فکری و روانی متهم انجام می‌شود. در این دادگاه، کارشناسان روان‌شناسی و مددکاران اجتماعی نیز معمولاً نقش مشورتی دارند.
⚖️5. دادگاه نظامی
مطابق قانون مجازات جرائم نیروهای مسلح، این دادگاه صلاحیت رسیدگی به جرایم ارتکابی توسط نیروهای مسلح (سپاه، ارتش، بسیج، نیروی انتظامی و وزارت دفاع) را دارد، مشروط بر اینکه جرم ارتکابی مرتبط با وظایف نظامی باشد.
تفاوت دادگاه کیفری یک و دادگاه کیفری دو
یکی از اصلی‌ترین تقسیم‌بندی‌های دادگاه‌های کیفری در ایران، تفکیک آن‌ها به دادگاه کیفری یک و دادگاه کیفری دو است. این دو نوع دادگاه، از نظر صلاحیت، ساختار، محل تشکیل و نوع جرایمی که بررسی می‌کنند با یکدیگر تفاوت دارند. در این بخش، این تفاوت‌ها را به صورت دقیق و کاربردی بررسی می‌کنیم.
📌 تفاوت در صلاحیت رسیدگی
| موضوع | دادگاه کیفری یک | دادگاه کیفری دو |
|---|---|---|
| جرایم قابل رسیدگی | جرایم مهم و سنگین (مانند اعدام، قصاص، حبس ابد، جنایات شدید) | جرایم ساده‌تر و سبک تر |
| مواد قانونی مرتبط | ماده 302 قانون آیین دادرسی کیفری | ماده 301 قانون آیین دادرسی کیفری |
| موارد خاص | جرائم سیاسی، مطبوعاتی و امنیتی نیز در صلاحیت آن است | صلاحیت عام در جرایم غیر مهم |
⚖️ تفاوت در ترکیب قضات و نحوه تشکیل
| ساختار قضایی | دادگاه کیفری یک | دادگاه کیفری دو |
|---|---|---|
| تعداد قضات | یک رئیس + دو مستشار (سه قاضی) | یک قاضی (رئیس یا دادرس علی‌البدل) |
| رسمیت جلسه | با حداقل دو قاضی رسمیت دارد | با حضور یک قاضی تشکیل می‌شود |
| امکان انتخاب وکیل | تا ۳ وکیل برای هر طرف | محدودیتی ندارد ولی رایجاً یک وکیل |
تفاوت در محل و حوزه تشکیل
- دادگاه کیفری یک معمولاً در مرکز استان تشکیل می‌شود و ممکن است با دستور رئیس قوه قضاییه در برخی شهرستان‌ها نیز فعال باشد.
- دادگاه کیفری دو در حوزه قضایی هر شهرستان به‌صورت گسترده دایر است و بیشتر دادگاه‌های عمومی جزایی به این عنوان شناخته می‌شوند.
در مجموع، دادگاه کیفری یک برای جرایم مهم و دارای حساسیت بالا تشکیل می‌شود در حالی که دادگاه کیفری دو به‌طور گسترده به جرایم عمومی و روزمره مردم رسیدگی می‌کند.
تفاوت دادگاه کیفری و دادگاه جزایی؛ آیا این دو تفاوت دارند؟
یکی از پرسش‌های متداول در میان مردم و حتی برخی از دانشجویان حقوق، تفاوت میان «دادگاه کیفری» و «دادگاه جزایی» است. در ظاهر، این دو اصطلاح متفاوت به نظر می‌رسند؛ اما از نظر حقوقی و آیین دادرسی، هیچ تفاوتی میان این دو وجود ندارد.
⚖️ اصطلاح‌شناسی:
- دادگاه جزایی عنوانی قدیمی‌تر است که در گذشته بیشتر رواج داشت.
- دادگاه کیفری عنوان رسمی و قانونی است که در قوانین جدید مانند «قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲» به‌کار رفته و به‌مرور جایگزین اصطلاح جزایی شده است.
در حقیقت، هر دو به یک مرجع قضایی اشاره دارند: مرجعی برای رسیدگی به جرایم کیفری، صدور حکم مجازات، و اجرای عدالت در حوزه کیفری.
📌 نتیجه‌گیری ساده:
| اصطلاح | معنی | تفاوت با دیگری |
|---|---|---|
| دادگاه کیفری | مرجع رسیدگی به جرایم طبق قانون مجازات اسلامی | ندارد؛ اصطلاح رسمی‌تر و قانونی‌تر است |
| دادگاه جزایی | همان دادگاه کیفری است؛ اصطلاح قدیمی یا عمومی‌تر | ندارد؛ از نظر محتوا یکی هستند |
بنابراین، اگر در متن قانون، شکایت، یا جلسه دادگاه با یکی از این اصطلاحات مواجه شدید، بدانید که هر دو به دادگاه‌هایی اطلاق می‌شوند که وظیفه رسیدگی به جرایم کیفری را دارند.
معرفی سایر دادگاه‌های کیفری: انقلاب، نظامی و اطفال و نوجوانان
علاوه بر دادگاه‌های کیفری یک و دو، قانون آیین دادرسی کیفری و دیگر قوانین خاص، سه مرجع قضایی مهم دیگر را نیز در زمره دادگاه‌های کیفری قرار داده‌اند: دادگاه انقلاب، دادگاه نظامی، و دادگاه اطفال و نوجوانان. این دادگاه‌ها صلاحیت رسیدگی به دسته خاصی از جرایم را دارند و از نظر ساختار و تشریفات، گاهی با دادگاه‌های عمومی تفاوت دارند.
📌 1. دادگاه انقلاب
دادگاه انقلاب از دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی شکل گرفت و امروزه صلاحیت‌های مشخصی دارد که در ماده ۳۰۳ قانون آیین دادرسی کیفری آمده است. مهم‌ترین جرایمی که در این دادگاه رسیدگی می‌شود:
- جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور (محاربه، افساد فی‌الارض، بغی، تبانی علیه نظام)
- جرایم مربوط به مواد مخدر، روانگردانها، پیش‌سازهای آن‌ها
- قاچاق اسلحه و مهمات، اقلام تحت کنترل
- توهین به مقام رهبری یا بنیان‌گذار انقلاب
- سایر مواردی که در قوانین خاص در صلاحیت این دادگاه قرار داده شده‌اند
📍 این دادگاه در هر حوزه قضایی کلان‌شهرها و مراکز استان‌ها تشکیل می‌شود.
⚔️ 2. دادگاه نظامی
مطابق ماده ۱ قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح، این دادگاه به جرایمی رسیدگی می‌کند که توسط کارکنان نظامی و انتظامی حین انجام وظیفه یا مرتبط با شغلشان ارتکاب یافته باشد. افراد مشمول این دادگاه عبارت‌اند از:
- کارکنان ارتش، سپاه، بسیج، نیروی انتظامی
- کارکنان وزارت دفاع
- نیروهای وظیفه (از آغاز تا پایان خدمت نظام وظیفه)
🔹 اگر جرم ارتباطی با وظایف نظامی نداشته باشد، رسیدگی آن در دادگاه‌های عمومی صورت می‌گیرد.
👶 3. دادگاه اطفال و نوجوانان
دادگاه اطفال و نوجوانان به شکایات کیفری علیه افراد زیر ۱۸ سال رسیدگی می‌کند. دادرسی در این دادگاه مطابق آیین‌نامه خاصی است که تأکید بر اصلاح، بازپروری و تربیت متهم دارد، نه صرف مجازات. ویژگی‌های این دادگاه:
- ترکیب آن ممکن است شامل قاضی متخصص در امور اطفال، روان‌شناس و مددکار باشد
- چنانچه متهم در هنگام ارتکاب جرم زیر ۱۸ سال باشد ولی در زمان رسیدگی سن او بیشتر شود، رسیدگی همچنان در همین دادگاه ادامه می‌یابد
- هدف این دادگاه، جلوگیری از برچسب مجرم بودن و بازگرداندن نوجوانان به زندگی سالم اجتماعی است
انواع رأی دادگاه کیفری و نحوه اعتراض به آن‌ها
پس از رسیدگی به یک پرونده کیفری، دادگاه با توجه به محتویات پرونده، ادله، دفاعیات متهم و نظر دادستان، رأی خود را صادر می‌کند. آراء صادره از دادگاه‌های کیفری ممکن است قطعی یا قابل اعتراض باشند. شناخت انواع رأی و راه‌های اعتراض به آن، برای هر شاکی یا متهمی ضروری است.
🧾 انواع آراء دادگاه کیفری
-
حکم محکومیت
این رأی زمانی صادر می‌شود که دادگاه دلایل را کافی دانسته و متهم را مجرم تشخیص دهد. مجازات ممکن است شامل:
- حبس
- شلاق
- دیه
- اعدام یا قصاص
- جزای نقدی
- اقدامات تأمینی مانند تبعید، محرومیت از حقوق اجتماعی و…
-
حکم برائت
اگر دادگاه دلایل کافی برای مجرم بودن متهم نداشته باشد، وی را تبرئه می‌کند. این رأی نیز قابل تجدیدنظر از سوی شاکی خصوصی یا دادستان است. -
قرار موقوفی تعقیب
وقتی رسیدگی به علت خاصی منتفی شود (مانند فوت متهم، گذشت شاکی در جرایم قابل گذشت، یا تصویب قانون جدید مبنی بر جرم نبودن فعل)، دادگاه قرار موقوفی تعقیب صادر می‌کند. -
قرار منع یا ترک تعقیب
این نوع قرار بیشتر در مرحله دادسرا صادر می‌شود ولی ممکن است در صورت نقص تحقیقات، دادگاه نیز آن را صادر کند.
📢 نحوه اعتراض به رأی دادگاه کیفری
اعتراض به آراء دادگاه کیفری ممکن است از دو طریق انجام شود:
🔁 تجدیدنظرخواهی
- مرجع رسیدگی: دادگاه تجدیدنظر استان
- مهلت: ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ رأی برای افراد ساکن ایران و ۲ ماه برای افراد مقیم خارج
- موارد قابل تجدیدنظر: آراء صادره از دادگاه کیفری دو در صورت محکومیت به بیش از ۳ ماه حبس یا بیش از ده میلیون ریال جزای نقدی، و تمامی احکام دادگاه کیفری یک
⚖️ فرجام‌خواهی
- مرجع رسیدگی: دیوان عالی کشور
- ویژه احکام صادره از دادگاه کیفری یک
- مواردی مانند حکم قصاص، اعدام، حبس ابد و… مشمول فرجام‌خواهی هستند
نکته:
هر رأیی که صادر می‌شود باید مستند، مستدل و قابل فهم برای طرفین دعوا باشد. دادگاه موظف است دلایل صدور رأی را صراحتاً در متن حکم بنویسد.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون انواع دادگاه های کیفری را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓لطفاً انواع آیین دادرسی در رسیدگی‌های قضایی را توضیح دهید.
✅ آیین دادرسی در رسیدگی‌های قضایی شامل سه نوع اصلی است: آیین دادرسی مدنی (ویژه دعاوی حقوقی)، آیین دادرسی کیفری (ویژه رسیدگی به جرایم و مجازات‌ها) و آیین دادرسی اداری (مربوط به اختلافات اداری و نهادهای دولتی).
❓اهمیت و اعتبار حکم صادره در کدام دادگاه بیشتر است و باعث می‌شود افراد کمی بیشتر احساس آرامش کنند؟ 1. دادگاه بدوی 2. دادگاه تجدیدنظر
✅ حکم دادگاه تجدیدنظر اهمیت بیشتری دارد چون پس از بررسی مجدد رأی بدوی صادر می‌شود. در صورت وجود خطا یا بی‌دقتی در حکم اولیه، دادگاه تجدیدنظر می‌تواند آن را اصلاح یا نقض کند.
❓دادگاه از کارمند چه نوع ضامنی می‌پذیرد که مانع از جلب وی شود؟ من نتوانستم به دادگاه بروم و حالا حکم جلب علیه من صادر شده است. چه کاری باید انجام دهم؟
✅ شما می‌توانید با ارائه مدارک پزشکی یا دلایل موجه دیگر، از دادگاه تقاضای رفع یا تعلیق حکم جلب را کنید. در برخی موارد، ارائه کفیل معتبر نیز کافی است. مشورت با وکیل در این شرایط بسیار مفید خواهد بود.
❓آیا جلسه دادگاه کیفری که پرونده از دادسرا به آن ارسال شده است، حضوری است یا امکان صدور حکم غیابی وجود دارد؟
✅ جلسه دادگاه کیفری در حالت عادی حضوری است. اما در صورت عدم حضور متهم و نبود عذر موجه، امکان صدور حکم غیابی نیز وجود دارد.
❓من به اشتباه متهم به جعل اسناد و کلاهبرداری شده‌ام و قاضی درخواست جلب دادرسی داده است. چه حکمی ممکن است برای من صادر شود و آیا دفاعیات من در دادگاه مورد توجه قرار می‌گیرد؟
✅ در صورتی که مدارک کافی برای بی‌گناهی خود ارائه دهید و از خود دفاع مؤثری داشته باشید، قاضی موظف است به آن توجه کند. رأی نهایی بسته به شواهد پرونده صادر می‌شود و ممکن است تبرئه یا محکومیت باشد.
❓اخطاریه‌ای از اجرای احکام کیفری دریافت کرده‌ام که باید ظرف سه روز برای ادای توضیح حضور یابم. آیا این حکم به معنای رفتن به زندان است و در صورت عدم حضور چه اتفاقی می‌افتد؟
✅ این اخطاریه به معنای الزام شما برای ارائه توضیح درباره محکومیت‌تان است. در صورت بی‌توجهی، دادگاه ممکن است تصمیم به جلب یا اجرای حکم بگیرد. بهتر است در زمان مقرر حاضر شوید و با وکیل مشورت کنید.