ازدواج یا عقد نکاح، یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین نهادهای اجتماعی و حقوقی در جوامع اسلامی به شمار می‌رود. اسلام به عنوان دینی که بر نظم خانواده و اخلاق اجتماعی تأکید ویژه‌ای دارد، احکام دقیق و مفصلی را برای ازدواج وضع کرده است. در نظام حقوقی ایران که برگرفته از فقه شیعه است، عقد نکاح دارای اقسام و شرایط خاصی است که هر یک آثار حقوقی متفاوتی در پی دارد.
شناخت انواع عقد ازدواج برای هر فردی که در مسیر تشکیل زندگی مشترک قدم می‌گذارد، ضروری است؛ زیرا آگاهی از نوع عقد، آثار حقوقی آن مانند نفقه، مهریه، ارث، حضانت و طلاق را نیز روشن می‌سازد. در این مقاله به بررسی انواع عقد ازدواج در فقه شیعه، فقه اهل سنت، قانون مدنی ایران و حتی دیدگاه‌های تاریخی نسبت به نکاح در دوره جاهلیت می‌پردازیم و تفاوت‌ها، شباهت‌ها و احکام هر کدام را با زبانی ساده اما دقیق توضیح خواهیم داد.
بسیار خوب. در ادامه، اولین هدینگ اصلی مقاله با عنوان زیر آورده می‌شود:
انواع عقد ازدواج در اسلام و قانون مدنی
در نظام حقوقی اسلام و همچنین قانون مدنی ایران، عقد ازدواج یا نکاح به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود که هر یک آثار حقوقی و شرعی خاص خود را دارد:
🔹۱. عقد دائم
عقد دائم (نکاح دائم) همان ازدواج رایج و همیشگی میان زن و مرد است که بدون تعیین مدت‌زمان مشخص واقع می‌شود. در این نوع ازدواج، تمامی حقوق و تکالیف زوجین مانند نفقه، ارث، حضانت فرزند، و امکان طلاق قانونی بر اساس مقررات اسلام و قانون مدنی لحاظ شده‌اند. نکاح دائم باید در دفاتر رسمی ازدواج ثبت شود و زوجین به عنوان یک خانواده قانونی شناخته می‌شوند.
🔹۲. نکاح موقت (صیغه یا متعه)
این نوع ازدواج که در فقه شیعه پذیرفته شده است، برای مدت‌زمان مشخص و با تعیین مهریه واقع می‌شود. برخلاف نکاح دائم، در عقد موقت:
- نفقه تنها در صورت شرط پرداخت می‌شود؛
- زوجین از یکدیگر ارث نمی‌برند؛
- پایان ازدواج یا با اتمام مدت یا با بذل (بخشیدن) بقیه مدت توسط شوهر محقق می‌شود؛
- ثبت رسمی الزامی نیست مگر در موارد خاص مثل بارداری یا شرط ضمن عقد.
🔍تفاوت‌های مهم بین نکاح دائم و موقت:
| ویژگی | نکاح دائم | نکاح موقت |
|---|---|---|
| مدت زمان | دائمی | محدود و معین |
| نفقه | واجب | در صورت شرط |
| ارث | وجود دارد | وجود ندارد |
| نیاز به طلاق | دارد | ندارد (مدت تمام می‌شود یا بذل می‌شود) |
| ثبت رسمی | اجباری | معمولاً اختیاری |
در ادامه مقاله، سایر اقسام عقد ازدواج مانند نکاح معلق، نکاح فاسد و باطل، و نیز تفاوت دیدگاه‌های اهل سنت و تشیع درباره انواع نکاح بررسی خواهد شد.
انواع عقد نکاح اهل سنت
فقه اهل سنت نیز مانند فقه شیعه، ازدواج را نهادی مقدس و مشروع می‌داند، اما در برخی موارد، تفاوت‌هایی در انواع نکاح و احکام آن مشاهده می‌شود. در میان اهل سنت، نکاح به انواعی تقسیم شده که برخی از آن‌ها در فقه شیعه پذیرفته نیستند یا دیدگاه متفاوتی درباره مشروعیت آن‌ها وجود دارد.
✅ نکاح دائم
این نوع ازدواج، رایج‌ترین و معتبرترین نوع ازدواج در فقه اهل سنت است. زن و مرد با قصد زندگی مشترک دائمی با یکدیگر عقد می‌بندند. تمام حقوقی که در نکاح دائم در فقه شیعه وجود دارد، مانند نفقه، ارث و حق طلاق، در این نوع نکاح نیز جریان دارد.
✅ نکاح مسیار
نکاح مسیار نوعی ازدواج دائم است که در آن زن و مرد توافق می‌کنند برخی از حقوق خود را کنار بگذارند. مثلاً زن ممکن است از حق نفقه یا تعیین محل سکونت صرف‌نظر کند. این نوع ازدواج در برخی کشورهای عربی رایج است و به‌عنوان راه‌حلی برای شرایط خاص (مانند دوری جغرافیایی یا موانع مالی) مورد استفاده قرار می‌گیرد. مسیار باید تمام شرایط شرعی ازدواج دائم را داشته باشد، اما اجرای برخی حقوق الزامی نیست.
❌ نکاح موقت (متعه)
در فقه اهل سنت، برخلاف فقه شیعه، نکاح موقت یا متعه پذیرفته نیست. اهل سنت معتقدند که ازدواج موقت در دوره‌ای از اسلام مشروع بوده، اما سپس توسط پیامبر اسلام (ص) نسخ و ممنوع اعلام شده است. بنابراین، انجام این نوع ازدواج را جایز نمی‌دانند و آن را به منزله زنا می‌دانند.
اقسام نکاح از حیث صحت: نکاح صحیح، فاسد و باطل
در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران، عقد نکاح (ازدواج) از نظر صحت و اعتبار به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود که هرکدام ویژگی‌ها و آثار حقوقی خاص خود را دارند:
🟩 ۱. نکاح صحیح
نکاح صحیح عقدی است که تمام شرایط اساسی و قانونی برای صحت عقد نکاح در آن رعایت شده باشد؛ از جمله:
- ایجاب و قبول شرعی (به صورت لفظی یا مطابق ماده ۱۰۶۲ قانون مدنی)
- رضایت و قصد طرفین
- اهلیت قانونی طرفین (بلوغ، عقل، رشد)
- نبودن موانع نکاح مانند قرابت نسبی، سببی یا ازدواج هم‌زمان با خواهر زن
- رعایت شرایط شکلی خاص (مثل حضور شهود در مذهب اهل سنت)
🔹 آثار نکاح صحیح:
تمام آثار حقوقی ازدواج مانند نفقه، مهریه، ارث، حرمت نکاح با محارم، ولایت پدر بر فرزندان و… در این نوع نکاح ایجاد می‌شود.
🟩 ۲. نکاح فاسد
نکاح فاسد نکاحی است که یکی از شرایط فرعی عقد نکاح رعایت نشده باشد، اما شرایط اصلی آن (مانند ایجاب و قبول و قصد طرفین) وجود دارد. این نوع نکاح از نظر فقهی محل اختلاف است، ولی در حقوق ایران معمولاً چنین ازدواجی اثری ندارد مگر در برخی موارد خاص.
📌 مثال‌های نکاح فاسد:
- نکاح بدون شاهد در فقه اهل سنت
- نکاح با زن چهارم در حالی که سه زن دیگر در نکاح دائم هستند
- نکاحی که در آن شرط خلاف مقتضای عقد گذاشته شده باشد، مانند شرط طلاق به صورت تعلیقی
🟩 ۳. نکاح باطل
نکاح باطل عقدی است که یکی از ارکان اصلی آن وجود ندارد یا در صورت وجود، فاقد اثر حقوقی است. در این نوع نکاح، رابطه زن و مرد شرعی نبوده و فرزندان نیز (جز در موارد احراز حسن نیت) ممکن است با مشکلات نسبی روبرو شوند.
📌 موارد نکاح باطل:
- نکاح با زن شوهردار یا در عده‌ی طلاق یا وفات
- نکاح با محارم نسبی یا سببی
- نکاح در حالت احرام حج
- نکاح بدون قصد یا رضایت (مثلاً در حالت اجبار یا اکراه شدید)
- نکاح معلق (مثلاً بگوید: اگر باران آمد، تو زن منی)
🛑 آثار نکاح باطل:
در این نکاح، هیچ‌یک از آثار حقوقی عقد نکاح برقرار نمی‌شود؛ مگر اینکه زن و مرد جاهل به بطلان بوده و حسن نیت داشته باشند که در این صورت، فرزند حاصل از این نکاح ممکن است مشروع تلقی شود و زن مستحق مهرالمثل گردد.
انواع ازدواج در دوران پیش از اسلام
قبل از ظهور اسلام، در جامعه عرب شبه‌جزیره، ازدواج اشکال گوناگونی داشت که بسیاری از آن‌ها با اصول انسانی و اخلاقی فاصله داشت. اسلام با ورود خود، بخش زیادی از این شیوه‌ها را منسوخ و ساختار ازدواج را اصلاح کرد. در این بخش، به برخی از مهم‌ترین انواع نکاح در دوران جاهلیت می‌پردازیم:
🔹 نکاح بعوله (ازدواج رایج)
شبیه ترین نوع ازدواج جاهلی به ازدواج اسلامی بود. شامل خواستگاری، تعیین مهریه و رضایت طرفین بود. این نوع نکاح در اسلام نیز تأیید شد.
🔹 نکاح شغار
در این نوع ازدواج، دو مرد خواهر یا دختر خود را به یکدیگر می‌دادند بدون اینکه مهریه ای در کار باشد. این عمل در اسلام به شدت نهی شد و باطل اعلام گردید.
🔹 نکاح متعه (ازدواج موقت)
نوعی از ازدواج موقت که با تعیین مهریه و مدت انجام می‌شد. این نوع نکاح در اسلام تشریع شد، اما در میان اهل سنت پس از دوره‌ای منسوخ اعلام شد، در حالی‌که در فقه شیعه هنوز پذیرفته شده است.
🔹نکاح رهط
زن با چند مرد (کمتر از ده نفر) رابطه برقرار می‌کرد و پس از تولد فرزند، با تشخیص خودش او را به یکی از آن‌ها منسوب می‌کرد. اسلام این نوع رابطه را زنا دانسته و آن را باطل اعلام کرد.
🔹 نکاح بغایا
نوعی رابطه آشکار و مبتنی بر فحشا بود که زنان در آن با پرچم‌هایی بر در خانه خود اعلام حضور می‌کردند. فرزندان حاصل از این رابطه معمولاً به مادر منسوب می‌شدند. اسلام به شدت با این نوع رابطه مبارزه کرد.
🔹 نکاح مضامده، مخادنه و ضیزن
این اشکال ازدواج شامل روابط مبتنی بر فقر، دوستی مخفیانه یا ازدواج با همسر پدر بود. همه این اشکال با ظهور اسلام حرام اعلام شده و مردود شمرده شدند.
شرایط و موانع نکاح در اسلام و قانون مدنی
ازدواج یا نکاح، یک عقد حقوقی و شرعی است که برای صحت آن، باید شرایط خاصی رعایت شده و از موانع قانونی و فقهی نیز اجتناب گردد. در این بخش، به‌صورت تفکیکی و واضح، شرایط صحت نکاح و همچنین موانع قانونی و شرعی آن بررسی می‌شود.
🟩 شرایط صحت نکاح
برای آنکه نکاح به صورت صحیح واقع شود، وجود شرایط زیر الزامی است:
-
قصد و رضای طرفین (ایجاب و قبول):
مطابق ماده 1062 قانون مدنی، ایجاب و قبول باید به لفظ یا فعلی باشد که دلالت بر قصد ازدواج نماید. همچنین طرفین باید قصد واقعی برای ازدواج داشته باشند و این قصد به‌صورت ارادی و آگاهانه بیان شود. -
اهلیت قانونی طرفین:
براساس مواد 1041 و 1061 قانون مدنی، طرفین باید:-
بالغ باشند (دختر حداقل ۱۳ سال و پسر حداقل ۱۵ سال تمام شمسی با اجازه ولی و تشخیص دادگاه)
-
عاقل و رشید باشند
-
در ازدواج‌های با اتباع بیگانه، مجوز قانونی داشته باشند
-
-
عدم وجود مانع قانونی یا شرعی:
اگر مانعی مانند محرمیت یا شوهر داشتن زن وجود داشته باشد، عقد باطل خواهد بود. -
عدم اکراه:
ازدواج باید با رضایت آزادانه انجام شود. اکراه موجب غیرنافذ بودن عقد است و اگر پس از زوال اکراه، طرفین عقد را تنفیذ کنند، نکاح صحیح خواهد بود. -
مهر در نکاح موقت:
تعیین مهر در نکاح موقت شرط صحت عقد است. در نکاح دائم، تعیین مهر الزامی نیست ولی در صورت عدم تعیین، زن مستحق مهرالمثل است.
🟥 موانع نکاح در اسلام و قانون مدنی
موانعی وجود دارد که در صورت تحقق آن‌ها، ازدواج شرعاً و قانوناً باطل یا غیر مجاز محسوب می‌شود. مهم‌ترین این موانع عبارت‌اند از:
1. محرمیت نسبی (قرابت نسبی):
ازدواج با افراد زیر باطل است:
- مادر، مادرِ مادر (تا هر درجه)
- دختر، نوه دختری یا پسری (تا هر درجه)
- خواهر
- عمه، خاله
- دختر برادر و دختر خواهر
2. محرمیت سببی:
ازدواج با افراد زیر نیز حرام و باطل است:
- همسر پدر (زن پدر)
- مادر زن (تا ابد)
- دختر زن در صورتی که نزدیکی با مادر صورت گرفته باشد
- زن پسر (عروس)
- زن در دوران عده طلاق رجعی یا وفات
3. ازدواج با زن شوهردار یا زنی که در عده است:
ازدواج با زنی که در عده طلاق رجعی، عده وفات یا عده نکاح موقت است، باطل است و موجب حرمت ابدی نیز می‌شود.
4. ازدواج با بیش از چهار زن دائم:
در اسلام، مرد نمی‌تواند بیش از چهار زن دائم داشته باشد. ازدواج پنجم باطل است مگر اینکه یکی از چهار زن پیشین طلاق داده شده و عده‌اش تمام شده باشد.
5. ازدواج در حال احرام:
طبق فقه اسلامی، ازدواج در حالت احرام برای حج یا عمره باطل است.
6. زن غیرمسلمان (مشرک یا اهل کتاب):
- مرد مسلمان نمی‌تواند با زن مشرک ازدواج کند اما با زنان اهل کتاب امکان پذیر است.برای جزئیات بیشتر می توانید مطلب ازدواج مسلمان و غیر مسلمان را مشاهده فرمایید.
- ازدواج موقت یا دائم با اهل کتاب (یهود و نصارا) در فقه شیعه در نکاح موقت جایز است ولی در نکاح دائم محل اختلاف است.
- زن مسلمان نیز نمی‌تواند با مرد غیر مسلمان ازدواج کند.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون انواع عقد نکاح (ازدواج) که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ مادرم در سال ۱۳۵۴ به عقد صیغه درآمد و مهریه‌ای به مبلغ ۵ هزار تومان تعیین شد. در سال ۱۳۷۶ مجدداً عقد کردند و مهریه را به ۱۰۰ هزار تومان تغییر دادند. در عقدنامه تاریخ وقوع عقد ۱۳۵۴ و تاریخ ثبت عقد ۱۳۷۶ قید شده است. آیا مهریه از تاریخ وقوع عقد حساب می‌شود یا از تاریخ ثبت عقد در سال ۱۳۷۶؟
✅ در این‌گونه موارد، مهریه‌ای که در زمان ثبت عقد جدید تعیین شده است (در اینجا سال ۱۳۷۶)، مبنای محاسبه خواهد بود. بنابراین، مبلغ ۱۰۰ هزار تومان مهریه از همان سال ۱۳۷۶ محاسبه می‌شود، نه از تاریخ اولیه صیغه. شما می توانید از ابزار ایران لگال به صورت رایگان برای محاسبه آنلاین مهریه به نرخ روز استفاده نمایید.
❓ من در سال ۷۸ ازدواج کردم و فقط عقد عادی انجام دادیم و چند سال بعد اقرارنامه گرفتیم، اما سند ازدواج محضری نداریم. آیا می‌توانم سند ازدواج بگیرم و برای وام ازدواج ثبت‌نام کنم؟
✅ خیر، برای دریافت وام ازدواج و برخورداری از مزایای قانونی، حتماً باید ازدواج را در دفتر رسمی ازدواج ثبت کرده و سند رسمی (عقدنامه) داشته باشید. عقد عادی و اقرارنامه کفایت نمی‌کند.
❓ قصد دارم ازدواج کنم و همسرم شرط گذاشته که مهریه‌اش ۱۱۰ سکه باشد و تنها زمانی بتواند مهرش را مطالبه کند که من خیانت کرده یا مواد مصرف کنم. آیا ممکن است چنین شرطی در عقد ثبت شود که فقط به‌عنوان تضمین باشد؟
✅ این نوع شرط ممکن است از نظر قانونی قابل اجرا نباشد، زیرا پرداخت مهریه حق قانونی زن است و نمی‌توان آن را محدود به شرایط خاص کرد. برای تنظیم شروط عقد با اهداف تضمینی، توصیه می‌شود حتماً با وکیل مشورت نمایید تا شروط معتبر و قابل اجرا باشند.
❓ ۸ فروردین عقد دائم انجام شده و در همان روز، تاریخ وقوع و ثبت عقد در سند ازدواج ۹ فروردین قید شده است. آیا این صحیح است؟
✅ بله، ثبت متفاوت تاریخ وقوع و تاریخ ثبت رسمی عقد در عقدنامه، از نظر قانونی ایراد ندارد. مهم آن است که هر دو تاریخ به‌درستی و به‌صورت شفاف در سند قید شده باشند.
❓ من عقد موقت داشتم ولی مدت آن در عقدنامه مشخص نشده بود. بعد از مدتی جدا شدیم. آیا عقد من باطل است؟
✅ بله، اگر مدت عقد موقت مشخص نشده باشد، عقد از نظر فقهی و حقوقی باطل محسوب می‌شود. در عقد موقت، تعیین مدت یکی از ارکان اصلی است
❓ آیا ازدواج دختر باکره بدون اجازه پدر، باطل است اگر دختر بالای ۱۸ سال باشد؟
✅ در قانون مدنی ایران، دختر باکره اگر به سن قانونی رسیده باشد برای عقد نکاح نیاز به اجازه پدر یا جد پدری دارد، مگر در موارد خاصی که دادگاه این اجازه را صادر کند.