در نظام های حقوقی مدرن، هدف از مجازات تنها تنبیه مجرم نیست، بلکه اصلاح رفتار او و پیشگیری از تکرار جرم نیز مورد توجه قرار دارد. تجربه نشان داده است که مجازات های صرفاً تنبیهی و رنج آور، به‌تنهایی نمی‌توانند مانع وقوع مجدد جرم شوند. به همین دلیل، مفهومی تحت عنوان «اقدامات تأمینی و تربیتی» وارد ادبیات حقوق کیفری شد تا رویکردی انسانی‌تر، بازدارنده‌تر و اصلاح‌گرایانه به مقابله با جرم ارائه شود.
اقدامات تأمینی و تربیتی، مجموعه‌ای از تدابیر قانونی هستند که دادگاه‌ها به منظور حمایت از جامعه، اصلاح مجرم و جلوگیری از خطرات احتمالی آینده، در مورد مجرمینی که حالت خطرناک دارند، اتخاذ می‌کنند. این اقدامات به‌ویژه در مورد اطفال، نوجوانان، مجرمین دارای اختلالات روانی، یا افراد معتاد کاربرد دارد و معمولاً در قالب نگهداری در کانون اصلاح و تربیت، مراکز ترک اعتیاد، تیمارستان‌ها و سایر نهادهای حمایتی اجرا می‌شود.
در این مقاله به بررسی دقیق ماهیت، اهداف، انواع، تفاوت‌ها و مصادیق اقدامات تامینی و تربیتی می پردازیم و جایگاه آنها را در حقوق کیفری ایران، به ویژه در قانون مجازات اسلامی، تبیین خواهیم کرد.
اقدامات تأمینی و تربیتی چیست؟
اقدامات تأمینی و تربیتی به مجموعه‌ای از تدابیر قانونی گفته می‌شود که هدف آنها، حفظ جامعه از خطر تکرار جرم و اصلاح مجرمان دارای حالت خطرناک است. این اقدامات، برخلاف مجازات‌های کلاسیک که معمولاً جنبه تنبیهی دارند، بیشتر بر پیشگیری، حمایت و تربیت تمرکز دارند.
بر اساس ماده ۱ قانون اقدامات تأمینی مصوب ۱۳۳۹، «اقدامات تأمینی عبارتند از تدابیری که دادگاه برای جلوگیری از تکرار جرم در برابر مجرمین خطرناک اتخاذ می‌کند.» این تدابیر در مواردی اتخاذ می‌شوند که فردی مرتکب جرم شده و به لحاظ شخصیت، سوابق یا وضعیت روانی، احتمال ارتکاب مجدد جرم در او وجود دارد.
🔹 تفاوت با مجازات
مجازات، واکنشی به جرم ارتکاب‌یافته است و بیشتر ناظر به گذشته است، در حالی که اقدامات تأمینی ناظر به آینده‌اند و بر اساس حالت خطرناک مجرم (نه صرفاً جرم ارتکابی) اعمال می‌شوند. همچنین، این اقدامات می‌توانند مدت نامعین داشته باشند، قابل بازنگری باشند و هدف اصلاحی داشته باشند.
🔹 ویژگی‌ها و اهداف اقدامات تأمینی:
- اصلاح و بازپروری مجرم به جای صرفاً مجازات
- جلوگیری از ارتکاب مجدد جرم
- حمایت از جامعه در برابر افراد خطرناک
- توجه به شرایط روانی و اجتماعی مرتکبین جرم
- اجرای آنها توسط نهادهای تخصصی مانند کانون اصلاح و تربیت، مراکز ترک اعتیاد، تیمارستان‌ها و…
انواع اقدامات تأمینی و تربیتی در حقوق کیفری
اقدامات تأمینی و تربیتی، بسته به نوع جرم، وضعیت مرتکب، و اهداف پیشگیرانه، به اقسام مختلفی تقسیم می‌شوند. قانون‌گذار برای مقابله مؤثر با حالت خطرناک مجرمین، این اقدامات را در قالب‌های متنوع تنظیم کرده است که در ادامه به مهم‌ترین آنها می‌پردازیم:
📌1. اقدامات تأمینی سالب آزادی
این دسته از اقدامات، آزادی فرد را به‌طور کامل سلب می‌کند و بیشتر برای مجرمین خطرناک یا کسانی که نیاز به اصلاح جدی دارند اعمال می‌شود. مانند:
- نگهداری در تبعیدگاه برای بزهکاران به عادت
- نگهداری در تیمارستان برای مجرمین مجنون یا مختل‌المشاعر
- نگهداری در کارگاه‌های کشاورزی یا صنعتی برای ولگردان و بزهکاران بدون شغل
- نگهداری در کانون اصلاح و تربیت برای کودکان و نوجوانان بزهکار
📌2. اقدامات تأمینی محدود کننده آزادی
در این نوع، فرد از برخی حقوق یا آزادی‌های اجتماعی محروم می‌شود، اما به‌طور کامل زندانی نمی‌شود. مثل:
- منع اشتغال به شغل یا حرفه‌ای خاص (در صورت سابقه جرم در آن حوزه)
- ممنوعیت اقامت در محل معین
- اخراج بیگانگان مجرم از کشور
📌3. اقدامات تأمینی مالی
برخی اقدامات تأمینی، دارای ماهیت مالی هستند و شامل محدودیت یا ضبط اموال مجرم می‌شوند، از جمله:
- ضبط اشیای خطرناک یا حاصل از جرم (مانند اسلحه، اموال قاچاق، اسناد جعلی)
- بستن مؤسساتی که محل وقوع جرم بوده‌اند (مثل مراکز توزیع مواد مخدر)
- الزام به پرداخت وجه‌الضمان یا ضمانت‌نامه برای جلوگیری از جرم در آینده
📌4. اقدامات درمانی
این اقدامات برای اصلاح افراد بیمار یا معتاد در نظر گرفته می‌شوند:
- نگهداری در مراکز ترک اعتیاد برای معتادان به مواد مخدر یا الکل
- درمان و بستری در بیمارستان روان‌پزشکی برای مجرمین مجنون
📌5. اقدامات حمایتی و تربیتی
هدف اصلی این اقدامات، تربیت و بازپروری کودکان و نوجوانان است:
- تحویل به والدین یا سرپرست با تعهد به تربیت
- اجبار به تحصیل یا حرفه‌آموزی
- نظارت مددکار اجتماعی یا روان‌شناس
- نگهداری در کانون اصلاح و تربیت برای نوجوانان بین ۱۵ تا ۱۸ سال
📌6. اقدامات تأمینی سالب حقوق مدنی
گاهی قانون‌گذار فرد را از برخی حقوق مدنی یا اجتماعی محروم می‌کند:
- سلب حق ولایت، قیمومت یا نظارت در صورت سوءاستفاده
- منع از انجام وظایف قانونی مرتبط با سرپرستی یا نظارت
- محرومیت از برخی مشاغل عمومی یا حساس
📌7. انتشار حکم
انتشار حکم کیفری در رسانه‌ها برای آگاهی عمومی، بخشی از اقدامات تأمینی است که نقش بازدارنده دارد و جامعه را نسبت به افراد مجرم و شیوه ارتکاب جرم هوشیار می‌کند.
تفاوت اقدامات تأمینی و تربیتی با مجازات‌های کیفری
گرچه اقدامات تأمینی و تربیتی ممکن است در ظاهر شباهت‌هایی با مجازات‌ها داشته باشند، اما از نظر هدف، ماهیت و شیوه اجرا با یکدیگر تفاوت‌های بنیادینی دارند. در ادامه، این تفاوت‌ها را بررسی می‌کنیم:
✅ 1. هدف از اعمال
- مجازات‌ها عمدتاً جنبه تلافی‌جویانه و تنبیهی دارند و به جرم ارتکابی در گذشته واکنش نشان می‌دهند.
- اقدامات تأمینی و تربیتی با نگاه به آینده اجرا می‌شوند و هدف اصلی آنها، پیشگیری از تکرار جرم از طریق اصلاح و بازپروری مجرم است.
✅ 2. مخاطب
- مجازات‌ها فقط برای افراد مسئول و بالغ اعمال می‌شود.
- اقدامات تأمینی می‌تواند در مورد مجرمین غیر مسئول، اطفال، مجانین یا افراد دارای حالت خطرناک نیز اعمال گردد.
✅ 3. قطعی بودن
- مجازات‌ها معمولاً قطعی و غیرقابل بازنگری هستند.
- اقدامات تأمینی و تربیتی قابل بازنگری و تعدیل در صورت اصلاح رفتار مجرم یا بهبود وضعیت روانی او می‌باشند.
✅ 4. ماهیت اقدامات
- مجازات‌ها اغلب با درد، تحقیر و رنج همراه‌اند (مانند حبس، شلاق، جزای نقدی).
- اقدامات تأمینی معمولاً فاقد وصف سرزنش‌آمیز بوده و بیشتر جنبه تربیتی، اصلاحی یا حمایتی دارند.
✅ 5. اساس قانونی
هر دو نوع اقدام باید بر پایه قانون انجام شوند و اصل “قانونی بودن جرم و مجازات” بر آنها حاکم است. اما در اقدامات تامینی، حالت خطرناک فرد نیز معیار سنجش و تصمیم‌گیری محسوب می‌شود، نه فقط وقوع جرم.
✅ 6. قابلیت شخصی‌سازی
در اقدامات تأمینی، دادگاه می‌تواند با توجه به وضعیت فرد، دستورهای خاص مانند ترک اعتیاد، تحصیل، حرفه‌آموزی یا ممنوعیت حضور در مکان خاص را صادر کند. اما در مجازات‌ها، دادگاه در چارچوبی محدودتر اقدام می‌کند.
جدول مقایسه اقدامات تأمینی و تربیتی و مجازات‌های کیفری
| موضوع | مجازات کیفری | اقدامات تأمینی و تربیتی |
|---|---|---|
| هدف | تنبیه و واکنش به جرم ارتکابی گذشته | پیشگیری از تکرار جرم با اصلاح مجرم |
| مخاطب | فقط افراد بالغ و مسئول | افراد غیرمسئول، مجانین، اطفال، افراد خطرناک |
| قطعی بودن | قطعی و معمولاً غیرقابل بازنگری | قابل بازنگری با توجه به اصلاح رفتار |
| ماهیت | تحقیرآمیز، دردناک و دارای وصف سرزنش‌آمیز | بدون سرزنش، با ماهیت اصلاحی، حمایتی یا درمانی |
| مبنای قانونی | بر اساس جرم ارتکابی مشخص در قانون | بر اساس حالت خطرناک فرد و با استناد قانونی |
| قابلیت شخصی‌سازی | در چارچوب محدود و معین قانونی | قابل انطباق با شرایط شخصی مجرم (مانند ترک اعتیاد، تحصیل و…) |
موسسه تأمینی کجاست و چه نقشی دارند؟
مؤسسات تأمینی نهادهایی هستند که به‌منظور نگهداری، درمان، اصلاح و بازپروری افرادی که دادگاه آنها را نیازمند اقدامات تأمینی و تربیتی تشخیص داده، ایجاد شده‌اند. هدف این مؤسسات، حفظ امنیت جامعه از طریق مهار و درمان افراد دارای «حالت خطرناک» است.
مطابق ماده ۲ قانون اقدامات تأمینی، دولت موظف بوده ظرف ۵ سال پس از تصویب قانون (۱۳۳۹)، نسبت به تأسیس این مؤسسات اقدام کند. اکنون نیز برخی از این نهادها فعال هستند.
🔹 ۱. کانون اصلاح و تربیت اطفال و نوجوانان
این کانون مخصوص نگهداری کودکان و نوجوانان بزهکار زیر ۱۸ سال است. افراد در این مرکز تحت مراقبت اجتماعی، آموزش‌های تربیتی، تحصیلی، حرفه‌آموزی و مشاوره روانی قرار می‌گیرند.
✅ ویژگی‌ها:
- تفکیک نوجوانان بر اساس سن، نوع جرم و وضعیت شخصی
- تمرکز بر اصلاح و بازاجتماعی‌سازی، نه صرفاً تنبیه
- همکاری مددکاران اجتماعی، روان‌شناسان و مربیان
🔹 ۲. تیمارستان یا بیمارستان روان‌پزشکی ویژه مجرمین
ویژه نگهداری مجرمانی است که به دلیل جنون یا اختلال روانی مسئولیت کیفری ندارند یا دارای مسئولیت محدود هستند. نگهداری در این مراکز تا زمانی ادامه دارد که وضعیت روانی فرد بهبود یابد و دیگر حالت خطرناک نداشته باشد.
✅ مثال: اگر فردی در حالت جنون مرتکب قتل شود، به‌جای زندان، ممکن است در تیمارستان نگهداری شود.
🔹 ۳. مراکز ترک اعتیاد
برای نگهداری و درمان مجرمانی که به مواد مخدر یا الکل اعتیاد دارند استفاده می‌شود. ترک اعتیاد، در مواردی می‌تواند جایگزین مجازات حبس شود و همچنین از عوامل بازدارنده ارتکاب مجدد جرم محسوب می‌شود.
✅ ویژگی‌ها:
-
شامل دوره‌های درمان سرپایی و بستری
-
در مواردی با صدور گواهی، فرد از تعقیب کیفری به دلیل اعتیاد معاف می‌شود
🔹 ۴. تبعیدگاه مجرمین به عادت
برای نگهداری مجرمین است که بارها مرتکب جرم شده‌اند و سابقه تکرار جرم دارند. این افراد به عنوان «مجرمین به عادت» شناخته می‌شوند و ممکن است به‌جای مجازات‌های متداول، به تبعیدگاه فرستاده شوند.
✅ هدف: قطع ارتباط مجرم با محیط جرم‌زا و اجبار به انجام کارهای اصلاحی در محیطی کنترل‌شده.
🔹 ۵. کارگاه‌های کشاورزی و صنعتی
برای نگهداری مجرمین بیکار یا ولگرد و آموزش مهارت‌های شغلی و حرفه‌ای. هدف این کارگاه‌ها، توانمندسازی مجرم برای اشتغال و بازگشت مؤثر به جامعه است.
✅ ویژگی‌ها:
- بازپروری از طریق اشتغال و حرفه‌آموزی
- نگهداری انفرادی شبانه، کار گروهی روزانه
سایر نهادهای اجرایی اقدامات تأمینی
- مراکز نیمه‌آزادی: مجرم روز را در خارج به فعالیت حرفه‌ای و شب را در مرکز اصلاحی می‌گذراند.
- واحدهای مددکاری اجتماعی و مشاوره قضایی: در کنار دستگاه قضا، نقش نظارتی و اصلاحی دارند.
اقدامات تأمینی در مورد اطفال و نوجوانان
یکی از مهم‌ترین مصادیق اقدامات تأمینی و تربیتی، مربوط به اطفال و نوجوانانی است که به علت سن پایین، مسئولیت کیفری کامل ندارند. قانون مجازات اسلامی در مواد ۸۸ تا ۹۵ به‌صورت مشخص، تدابیر خاصی برای این گروه سنی در نظر گرفته است. این اقدامات بیشتر جنبه اصلاحی، حمایتی و بازپرورانه دارند و هدف آنها تربیت کودک و جلوگیری از تکرار جرم در آینده است، نه تنبیه و سرکوب.
مطابق قانون، کودکان و نوجوانان به سه گروه سنی تقسیم می‌شوند که برای هر دسته، تدابیر متفاوتی اعمال می‌گردد:
🔹 کودکان زیر ۹ سال
در قانون ایران، اطفال زیر ۹ سال فاقد مسئولیت کیفری هستند و در صورت ارتکاب جرم، هیچ‌گونه مجازات یا اقدام تأمینی متوجه آنها نمی‌شود. با این حال، اقدامات حمایتی از سوی خانواده، نهادهای مدنی یا مددکاران اجتماعی ممکن است به‌صورت غیررسمی اعمال شود.
🔹 اطفال و نوجوانان ۹ تا ۱۵ سال
در این بازه سنی، دادگاه اختیار دارد تا اقدامات غیرکیفری متعددی را اعمال کند. از جمله:
- سپردن طفل به والدین یا سرپرست با تعهد به تربیت و نظارت بر رفتار او.
- معرفی به مشاور یا مددکار اجتماعی.
- الزام به شرکت در دوره‌های تحصیلی، تربیتی یا حرفه‌آموزی.
- محدودیت در معاشرت یا منع از حضور در مکان‌های خاص.
- در موارد شدیدتر، نگهداری در کانون اصلاح و تربیت از ۳ ماه تا ۱ سال.
🔹 نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال
در این گروه سنی، نوجوان ممکن است به اقدامات شدیدتر یا حتی مجازات‌های جایگزین محکوم شود؛ مانند:
- نگهداری در کانون اصلاح و تربیت برای مدت معین بسته به شدت جرم.
- انجام خدمات عمومی رایگان (با ساعات محدود).
- پرداخت جزای نقدی.
- اقامت اجباری در منزل یا نگهداری در آخر هفته‌ها در کانون اصلاح.
نکته مهم این است که در همه این موارد، اصل اصلاح و بازپروری نوجوان مقدم بر مجازات است و قانون‌گذار به قاضی اختیار داده تا با بررسی رفتار و پیشرفت کودک یا نوجوان در طول زمان، تصمیم خود را تعدیل یا تغییر دهد. همچنین محکومیت کیفری این گروه، آثار کیفری برای آینده آنان ندارد.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون اقدامات تامینی و تربیتی که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ یک پسر ۱۲ ساله که محتلم شده و چندین بار مرتکب زنا با فردی شده، آیا اعدام می‌شود یا اقدامات تأمینی و تربیتی برای او اعمال می‌شود؟
✅ با توجه به سن این نوجوان (۱۲ سال)، مطابق ماده ۸۸ قانون مجازات اسلامی، وی در گروه سنی ۹ تا ۱۵ سال قرار می‌گیرد و مجازات اعدام شامل حال او نمی‌شود.در این موارد، دادگاه اطفال و نوجوانان بسته به شرایط پرونده و وضعیت فرد، یکی از اقدامات تأمینی و تربیتی اعمال می شود
❓ آیا در دادگاه‌ها مسئولی به نام کاردان اقدامات تأمینی و تربیتی داریم؟ آیا این فرد می‌تواند در حکم دادگاه تغییری ایجاد کند؟ وظایف او چیست؟
✅ خیر، در دادگاه‌ها معمولاً سمتی با عنوان “کاردان اقدامات تأمینی و تربیتی” وجود ندارد. این عنوان بیشتر در سازمان زندان‌ها و مراکز تأمینی و تربیتی به کار می‌رود.
❓ کاردان اقدامات تأمینی و تربیتی در قوه قضائیه چه کاری انجام می‌دهد؟
✅ این افراد در مراکز اصلاح و تربیت، زندان‌ها، مراکز ترک اعتیاد یا تیمارستان‌های روان‌پزشکی فعالیت دارند و نقش آنها بیشتر معطوف به نظارت، آموزش، مشاوره و حمایت تربیتی از مددجویان یا زندانیان است. هدف، کمک به بازپروری مجرمان و پیشگیری از تکرار جرم است.