در نظام حقوقی ایران، اقامتگاه به عنوان یکی از شاخص‌های مهم در شناسایی وضعیت اشخاص حقیقی و حقوقی، جایگاه ویژه‌ای دارد. محل اقامت قانونی یک فرد، نه‌تنها مرجع دریافت اوراق قضایی و ابلاغ‌ها محسوب می‌شود، بلکه تعیین‌کننده دادگاه صالح برای رسیدگی به دعاوی نیز هست. از این رو، قانون‌گذار در مواد متعددی از قانون مدنی و آیین دادرسی مدنی، به تعریف اقامتگاه و انواع آن پرداخته است. یکی از اقامتگاه‌هایی که در قانون به‌صورت خاص مورد توجه قرار گرفته، اقامتگاه زن شوهردار است.
بر اساس قواعد کلی، زن شوهردار تابع اقامتگاه شوهر خود است؛ اما این اصل دارای استثنائاتی نیز هست که در مواردی، زن می‌تواند اقامتگاه مستقلی داشته باشد. به‌ویژه در شرایطی که شوهر اقامتگاه مشخصی نداشته باشد یا زن به‌موجب حکم دادگاه یا رضایت شوهر، در محل جداگانه‌ای سکونت کند. این مقاله به‌صورت دقیق و مستند، به بررسی اقامتگاه زن شوهردار، اقامتگاه زن محجور، مواد قانونی مرتبط و آرای وحدت رویه پرداخته و استثنائات آن را نیز تبیین می‌کند.
اقامتگاه زن شوهردار کجاست؟
قانون مدنی ایران در ماده ۱۰۰۵ صراحتاً اعلام می‌کند که «اقامتگاه زن شوهردار همان اقامتگاه شوهر او است.» این قاعده، بر پایه اصل تبعیت زن از شوهر در امور خانوادگی بنا شده است؛ اصلی که در ماده ۱۱۰۵ همین قانون نیز تأکید شده و ریاست خانواده را بر عهده شوهر می‌داند. همچنین، ماده ۱۱۱۴ قانون مدنی تصریح می‌کند: «زن باید در منزلی که شوهر تعیین می‌کند سکنی نماید، مگر اینکه اختیار تعیین منزل به زن داده شده باشد.»
با استناد به این مواد، اقامتگاه زن شوهردار در حالت عادی، همان محل سکونت شوهر است و در دعاوی حقوقی، دادگاه محل اقامت شوهر، دادگاه صالح برای رسیدگی به امور مرتبط با زن محسوب می‌شود. بر همین مبنا، اوراق قضایی، اخطاریه‌ها، احضاریه‌ها و سایر اسناد رسمی نیز به آدرس شوهر ارسال می‌گردند، مگر اینکه شرایط استثنایی، تغییری در این قاعده ایجاد کرده باشد.
آیا زن شوهردار می‌تواند اقامتگاه مستقل داشته باشد؟
بله، زن شوهردار می‌تواند در شرایط خاص، اقامتگاه مستقلی از شوهر خود داشته باشد. اگرچه اصل قانونی این است که اقامتگاه زن تابع اقامتگاه شوهر است (ماده ۱۰۰۵ قانون مدنی)، اما استثنائاتی در این خصوص وجود دارد که به زن اجازه می‌دهد اقامتگاهی متفاوت تعیین کند. این استثنائات عبارت‌اند از:
🔹 ۱. عدم وجود اقامتگاه معلوم برای شوهر
اگر شوهر، اقامتگاه مشخصی نداشته باشد (برای مثال محل زندگی‌اش دائماً تغییر کند یا از کشور خارج شده باشد و مکان ثابتی نداشته باشد)، زن می‌تواند برای خود اقامتگاهی مستقل برگزیند.
🔹 ۲. شرط ضمن عقد نکاح برای انتخاب مسکن
اگر در زمان عقد نکاح، شرط شود که زن اختیار انتخاب محل سکونت را دارد، اقامتگاه زن می‌تواند متفاوت از شوهر باشد. این شرط باید به صورت صریح و مشخص در سند ازدواج قید شده باشد.
🔹 ۳. توافق زن و شوهر بر سکونت جداگانه
در صورتی که زوجین بعد از ازدواج به صورت توافقی تصمیم بگیرند که زن در شهری دیگر زندگی کند (مثلاً به خاطر شغل یا تحصیل)، اقامتگاه زن در همان محل جدید قرار می‌گیرد، حتی اگر شوهر در شهری دیگر ساکن باشد.
🔹 ۴. اجازه دادگاه به دلیل خوف ضرر
اگر زن به دادگاه مراجعه کند و ثابت نماید که سکونت با شوهر موجب ضرر جسمی، روحی، مالی یا شرافتی برای او می‌شود، دادگاه می‌تواند به زن اجازه دهد که اقامتگاهی جداگانه داشته باشد. در این صورت، اقامتگاه زن از شوهرش مستقل خواهد بود و این جدایی تمکین محسوب نمی‌شود؛ بنابراین زن همچنان استحقاق نفقه خواهد داشت.
اقامتگاه زن شوهردار در صورت محجور بودن کجاست؟
در صورتی که زن شوهردار محجور (یعنی فاقد اهلیت قانونی به دلیل صغر سن، جنون یا سفه) باشد، تعیین اقامتگاه او به ترکیبی از دو اصل قانونی بستگی دارد:
🔹 طبق ماده ۱۰۰۵ قانون مدنی: اقامتگاه زن شوهردار، اقامتگاه شوهر اوست.
🔹 اما بر اساس ماده ۱۰۰۶ قانون مدنی: اقامتگاه محجورین، اقامتگاه ولی یا قیم آن‌هاست.
بنابراین، در مورد زن شوهردار محجور، قانون‌گذاران در تفسیر این دو ماده، به شرایط فردی توجه می‌کنند. اگر زن در تمکین شوهر باشد و زندگی مشترک با شوهر را ادامه دهد، اقامتگاه شوهر همچنان اقامتگاه او محسوب می‌شود. اما اگر زن تحت قیومت یا ولایت مستقل قرار داشته باشد (مثلاً به دلیل حجر ناشی از جنون یا صغر سن و نبود تمکین یا زندگی جدا از شوهر)، اقامتگاه ولی یا قیم بر او حاکم خواهد بود.
بنابراین، وضعیت اقامتگاه زن شوهردار محجور، بستگی به نوع حجر، روابط خانوادگی موجود و وضعیت زندگی مشترک دارد. برای کسب جزئیات بیشتر می توانید مطلب انوع اقامتگاه در قانون را مطالعه فرمایید.
آرای دیوان عالی کشور درباره اقامتگاه زن شوهردار
آقای م.الف. دعوای ملاقات فرزند مشترک را در دادگاه خرمشهر مطرح کرده بود، اما دادگاه به استناد ماده 1005 قانون مدنی (اقامتگاه زن، اقامتگاه شوهر است) قرار عدم صلاحیت صادر و پرونده را به دادگاه اسلام‌آباد غرب (اقامتگاه شوهر) فرستاد.
دادگاه اسلام‌آباد غرب نیز با این استدلال که زن مسکن مستقل دارد و در تمکین شوهر نیست، خود را صالح ندانسته و موضوع به دیوان عالی کشور ارجاع شد.
🔸 رأی دیوان عالی کشور:
“ماده 1005 قانون مدنی، اقامتگاه زن را در صورتی همان اقامتگاه شوهر می‌داند که زن در تمکین وی بوده و در اقامتگاه او سکونت داشته باشد. در این پرونده، زن در محلی مستقل زندگی می‌کند و در اقامتگاه شوهر ساکن نیست. حتی اگر زن بدون اجازه دادگاه یا شوهر اقامتگاه جداگانه‌ای اختیار کرده باشد، باز هم دادگاه محل سکونت فعلی زن، صالح به رسیدگی است.”
🔹 نتیجه:
دیوان عالی کشور رأی دادگاه اسلام‌آباد غرب را تأیید و پرونده را برای ادامه رسیدگی به دادگاه خرمشهر ارجاع داد.
📌 نتیجه‌گیری از رویه دیوان عالی کشور:
- اقامتگاه زن شوهردار، مشروط به تمکین و سکونت با شوهر است.
- در صورت سکونت مستقل، دادگاه محل سکونت فعلی زن، مرجع صالح است.
- حتی بدون اذن شوهر یا حکم دادگاه، اگر زن به طور مؤثر در محل دیگری ساکن باشد، همانجا اقامتگاه او تلقی می‌شود.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون اقامتگاه زن شوهردار که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ اقامتگاه زن شوهردار باید کجا باشد؟ دکتر صفایی اعتقاد دارند اقامتگاه او باید اقامتگاه ولی یا قیم باشد در حالی که دکتر کاتوزیان معتقدند اقامتگاه او همان اقامتگاه شوهر است.
✅ بر اساس قانون، اقامتگاه زن شوهردار معمولاً همان اقامتگاه شوهر او است. در صورت سکونت جداگانه زن، ابلاغ اوراق قضایی به محل سکونت واقعی وی انجام می‌شود. نظرات اساتید حقوق ممکن است از منظر تئوریک متفاوت باشد، اما ملاک عمل، قانون مدنی و رویه قضایی است.
❓ اقامتگاه زنی که همسرش محجور است، کجاست؟ آیا اقامتگاه زن محجور، اقامتگاه ولی یا قیم است یا اقامتگاه شوهر؟
✅ اگر زن محجور نباشد، اقامتگاه او اصولاً اقامتگاه شوهر محجور است؛ اما در صورتی که خود زن نیز محجور باشد، اقامتگاه وی اقامتگاه ولی یا قیم قانونی او خواهد بود.
❓ محل اقامت زنی که شوهرش محجور است به کجا تعلق دارد؟
✅ اگر شوهر محجور باشد، اقامتگاه زن اصولاً همان اقامتگاه قیم شوهر است؛ مگر اینکه زن طبق استثنائات قانونی، اقامتگاه مستقلی برای خود اختیار کرده باشد.
❓ آیا زن شوهردار می‌تواند بدون اجازه همسرش خانه‌ای را اجاره کند؟
✅ در شرایط عادی، زن باید در اقامتگاه شوهر سکونت داشته باشد؛ اما در صورت وجود شرایط قانونی مانند شرط ضمن عقد یا حکم دادگاه، می‌تواند خانه‌ای مستقل اجاره کند و اقامتگاه جداگانه داشته باشد.
❓ سلام، من زنی هستم که بومی استانی که در آن امتحان دادم نیستم، اما دو سال است که با همسرم به آن استان که برای استخدام انتخاب کرده‌ام، رفته‌ام. آیا در فرآیند بومی‌گزینی به مشکل برخواهم خورد؟
✅ از آنجا که اقامتگاه زن طبق قانون تابع اقامتگاه شوهر است، اقامت دو ساله همراه با همسر در استان مورد نظر می‌تواند دلیلی بر احراز بومی‌بودن محسوب شود. توصیه می‌شود مدارک لازم را برای اثبات اقامت ارائه دهید.