مهریه یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زن در عقد نکاح است که به محض جاری شدن صیغه عقد، به مالکیت او در‌می‌آید. با وجود آن‌که در عرف و قانون، مهریه در زمان عقد نکاح تعیین و در سند ازدواج درج می‌شود، اما گاهی بنا به شرایط خانوادگی، تغییرات مالی، توافقات جدید یا حتی ملاحظات فرهنگی، زوجین تصمیم می‌گیرند که میزان مهریه را پس از ازدواج کاهش یا افزایش دهند. این تصمیمات، اگرچه به ظاهر ساده و توافقی به نظر می‌رسند، اما از منظر حقوقی و شرعی با چالش‌هایی روبه‌رو هستند.
سوالی که در این میان مطرح می‌شود این است که آیا تغییر مهریه بعد از عقد از لحاظ قانونی امکان‌پذیر است؟ اگر زوجین قصد افزایش یا کاهش مهریه را داشته باشند، چه مسیری را باید طی کنند و آیا این تغییرات در سند ازدواج قابل ثبت است؟ همچنین، نظرات مراجع قانونی مانند دیوان عدالت اداری و شورای نگهبان چه نقشی در تعیین اعتبار چنین توافقاتی ایفا می‌کنند؟
در این مقاله تلاش شده است تا با استناد به نظریات رسمی، بخشنامه‌های ثبت، دادنامه‌های مهم و همچنین رویه های جاری دفاتر اسناد رسمی، به بررسی جامع تغییر مهریه بعد از عقد، افزایش یا کاهش آن، روش‌های قانونی ممکن، و تفاوت‌های آن با ابراء و بذل مهریه پرداخته شود و در پایان نیز راه حل جایگزین و جدید نسبت به قوانین سال 1404 برای افزایش مهریه به شما معرفی شود.
شرایط تغییر مهریه بعد از عقد
مهریه حقی است که به‌محض جاری شدن عقد نکاح، به مالکیت زن در‌می‌آید و اصولاً در همان زمان عقد، میزان آن در سند ازدواج درج می‌شود. اما گاهی شرایط خاصی مانند فشارهای خانوادگی، ناآگاهی از تبعات حقوقی یا تغییر شرایط مالی، باعث می‌شود که زوجین پس از عقد تصمیم به افزایش یا کاهش مهریه بگیرند. اینجاست که این پرسش مهم پیش می‌آید: آیا امکان تغییر مهریه بعد از عقد وجود دارد؟ پاسخ به این سوال به بررسی دقیق جنبه‌های حقوقی، شرعی و ثبت اسناد نیاز دارد.
✅ آیا تغییر مهریه بعد از ازدواج امکان‌پذیر است؟
در پاسخ کوتاه باید گفت: تغییر مهریه‌ای که در عقدنامه ثبت شده، از نظر قانونی و شرعی قابل انجام نیست. مهریه ثبت شده در سند نکاحیه، جنبه رسمی و الزام آور دارد و نمی‌توان آن را مستقیماً افزایش یا کاهش داد. با این حال، این بدان معنا نیست که هیچ نوع توافقی برای تغییر در وضعیت مالی زوجین ممکن نباشد؛ بلکه این توافقات باید از مسیرهای قانونی و اسنادی جدا از عقدنامه دنبال شوند.
⚖️ شرایط قانونی برای تغییر مهریه چیست؟
قانون مدنی ایران، مهریه‌ای را که در زمان عقد تعیین می‌شود، به‌عنوان مهرالمسمی می‌شناسد. این مهرالمسمی به‌عنوان حق مسلم زن شناخته شده و فقط با رضایت و توافق طرفین، آن‌هم در قالب اسناد جداگانه (مثل اقرارنامه، سند ذمه یا تعهدنامه رسمی) می‌توان تعهدات جدیدی ایجاد کرد.
در واقع، افزایش یا کاهش مهریه در سند ازدواج به‌هیچ‌وجه ممکن نیست، اما می‌توان با مراجعه به دفترخانه اسناد رسمی و تنظیم سند جداگانه، میزان مالی متفاوتی را به‌عنوان دین یا تعهد مالی جدید ثبت کرد. با این حال، این اسناد هم به‌راحتی قابل اجرا نیستند و اگر مبنای آن‌ها بر افزایش رسمی مهریه باشد، با نظریه شورای نگهبان مغایرت دارد و ممکن است باطل تلقی شوند.
تغییر مهریه در سند ازدواج
سند ازدواج یا همان سند نکاحیه یک سند رسمی است که مفاد آن به‌عنوان مدرک قانونی نزد دادگاه‌ها و مراجع رسمی شناخته می‌شود. یکی از مهم‌ترین بندهای این سند، مربوط به مقدار و نوع مهریه است که در هنگام عقد تعیین می‌شود. اما یکی از پرسش‌های رایج زوجین پس از ازدواج این است که آیا می‌توان محتوای این سند به‌ویژه مقدار مهریه را تغییر داد؟
🔹 آیا امکان اصلاح مهریه در سند نکاحیه وجود دارد؟
پاسخ صریح و قانونی به این سؤال منفی است. مهریه‌ای که در سند نکاحیه درج شده، پس از عقد قابل اصلاح یا تغییر نیست. حتی اگر زن و شوهر با توافق کامل بخواهند این مقدار را افزایش یا کاهش دهند، دفتر ازدواج که عقد را ثبت کرده، مجاز به اعمال هیچ‌گونه تغییری در سند ازدواج نیست. چرا که این سند پس از تنظیم و ثبت، دارای اعتبار رسمی و غیرقابل تغییر است، مگر به حکم دادگاه.
🔹 نکاتی درباره تبدیل مهریه ثبت‌شده
با اینکه تغییر مستقیم در مقدار مهریه ثبت‌شده در سند ازدواج امکان‌پذیر نیست و دفاتر ازدواج نیز اجازه چنین تغییری ندارند، برخی زوجین برای ابراز تمایل خود به تغییر در میزان مهریه، به دفاتر اسناد رسمی مراجعه می‌کنند و اقدام به تنظیم سند اقرار یا تعهد مالی جدید می‌نمایند. در این سند، شوهر متعهد می‌شود که مالی بیشتر از مهریه اولیه به همسر خود پرداخت کند.
اما باید با دقت توجه داشت که چنین اسنادی از نظر شرعی و قانونی، مهریه محسوب نمی‌شوند. بنابراین حتی اگر زوج در دفتر اسناد رسمی تعهد به پرداخت سکه یا وجه نقدی بیشتر از مهریه عقدنامه بدهد، این تعهد عنوان «مهریه» ندارد و صرفاً یک دَین یا وعده مالی مستقل است که ممکن است در دادگاه الزام‌آور شناخته شود یا نه، بسته به شرایط و مفاد سند. در ادامه مطلب راه حلی جایگزین برای این موضوع معرفی کرده ایم که به آن خواهیم پرداخت.
افزایش مهریه در دفاتر اسناد رسمی امکان پذیر است؟
با توجه به اینکه امکان تغییر مقدار مهریه در سند ازدواج پس از عقد وجود ندارد، بسیاری از زوجین تصور می‌کنند که می‌توانند با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی، مهریه را افزایش دهند. اما در عمل، این موضوع با چالش‌های حقوقی و شرعی متعددی همراه است که باید به‌طور دقیق بررسی شود.
تا پیش از سال ۱۳۸۸، مردان می‌توانستند با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی، اقرارنامه‌ای تنظیم کنند که در آن به افزایش مهریه همسرشان اقرار کرده‌اند. به استناد قسمت (ب) بند ۱۵۱ مجموعه بخشنامه‌های ثبتی، این روش از نظر ثبتی و اجرایی مجاز بود. مرد با امضای چنین سندی رسماً اعلام می‌کرد که میزان مهریه همسر خود را افزایش داده و در قبال آن مسئولیت پرداخت نیز می‌پذیرفت.
اما این رویه به‌مرور با نظریه شرعی شورای نگهبان و دادنامه دیوان عدالت اداری مواجه شد که آن را مغایر با موازین شرعی دانستند و نهایتاً به ابطال بخشنامه یادشده انجامید.
🔍 آیا افزایش مهریه بعد از عقد معتبر است؟
شورای نگهبان در نظریه رسمی خود صراحتاً اعلام کرده است که مهریه شرعی همان است که در ضمن عقد نکاح تعیین شده است و افزایش آن بعد از عقد، شرعاً صحیح نیست. به دنبال این نظر، دیوان عدالت اداری در دادنامه شماره ۴۸۸ مورخ ۱۵/۰۶/۱۳۸۸، قسمت (ب) بند ۱۵۱ بخشنامه‌های ثبتی را باطل اعلام کرد.
بر اساس این حکم، دیگر امکان ثبت اقرارنامه افزایش مهریه به‌عنوان یک سند دارای ضمانت اجرایی رسمی وجود ندارد. بنابراین، اگرچه از نظر شکلی امکان تنظیم سندی به‌عنوان تعهد مالی جدید وجود دارد، اما نمی‌توان آن را از منظر حقوقی به‌عنوان مهریه جدید تلقی کرد. به عبارتی، چنین سندی صرفاً به‌عنوان یک تعهد ابتدایی یا وعده پرداخت محسوب می‌شود و الزام‌آور بودن آن محل تردید است.
نحوه کاهش مهریه بعد از عقد
همان‌طور که افزایش مهریه پس از ثبت در سند ازدواج با محدودیت‌های قانونی و شرعی مواجه است، کاهش مهریه نیز تابع ضوابط خاصی است و نمی‌توان آن را به‌صورت مستقیم در سند نکاحیه اعمال کرد. با این حال، قانون برای این نوع توافق نیز راهکارهایی در نظر گرفته است که از طریق آن می‌توان بخشی از مهریه را کاهش داد یا به‌کلی بخشید.
✅ کاهش مهریه به ۱۴ سکه امکان‌پذیر است؟
در مواردی دیده می‌شود که زوجین پس از ازدواج تصمیم می‌گیرند مقدار مهریه را کاهش دهند. برای مثال، اگر در زمان عقد مهریه ۱۱۴ سکه تعیین شده باشد، زن ممکن است به دلایل شخصی یا خانوادگی بخواهد آن را به ۱۴ سکه کاهش دهد. اما باید توجه داشت که سند ازدواج قابل تغییر نیست؛ بنابراین کاهش مهریه به این شکل نمی‌تواند در خود عقدنامه درج شود.
راه‌حل حقوقی این موضوع استفاده از سند رسمی جداگانه در دفتر اسناد رسمی است. بر خلاف افزایش مهریه، زوجه می‌تواند با تنظیم سند ابراء یا بذل مهریه، اعلام کند که از بخشی یا تمام مهریه خود گذشت کرده است. بخشیدن بخشی از مهریه یا ابراء، ماهیت حقوقی دارد و دارای اعتبار در مراجع قضایی خواهد بود، به‌شرط آن‌که زن با رضایت کامل و بدون اجبار این سند را امضا کرده باشد.
🔹 ابراء و بذل مهریه چه تفاوتی با کاهش مهریه دارد؟
در اصطلاح حقوقی، ابراء به معنای گذشت طلبکار از طلب خود بدون دریافت چیزی در قبال آن است. در موضوع مهریه، ابراء یعنی زن اعلام کند که دیگر مهریه‌اش را از شوهر مطالبه نخواهد کرد. از طرف دیگر، بذل مهریه معمولاً در قالب توافق‌های طلاق خلع یا مبارات صورت می‌گیرد که زن در ازای طلاق از کل یا بخشی از مهریه می‌گذرد.
اما آنچه بعضاً به‌عنوان “کاهش مهریه” شناخته می‌شود، در واقع توافقی غیرمستقیم است که در قالب ابراء یا سند رسمی دیگری منعکس می‌شود. بنابراین، کاهش مهریه نیز مانند افزایش آن، نمی‌تواند در سند ازدواج صورت گیرد، ولی با استفاده از ابزارهای حقوقی جداگانه قابل انجام است.
رأی دادگاه درباره افزایش مهریه
موضوع افزایش یا کاهش مهریه پس از عقد، تنها یک بحث نظری یا قراردادی نیست، بلکه بارها در مراجع قضایی کشور مطرح شده و دادگاه‌ها در این زمینه رأی‌های مهمی صادر کرده‌اند. این آراء نه‌تنها بیانگر رویه قضایی هستند بلکه به تبیین بهتر وضعیت حقوقی چنین توافقاتی کمک می‌کنند.
📜 نمونه رأی افزایش مهریه بعد از عقد
در یک نمونه از آرای صادرشده، مردی پس از عقد نکاح، با مراجعه به دفترخانه اسناد رسمی، اقدام به تنظیم اقرارنامه افزایش مهریه به نفع همسر خود می‌کند. پس از مدتی، زن با استناد به این اقرارنامه، برای دریافت مهریه بیشتر اقدام کرده و دادگاه بدوی نیز به استناد آن حکم به محکومیت مرد می‌دهد.
اما در مرحله تجدیدنظر، این رأی نقض شده و دادگاه اعلام می‌کند که با توجه به نظریه فقهای شورای نگهبان، مهریه شرعی همان مهریه‌ای است که در ضمن عقد نکاح تعیین شده است و افزایش آن پس از عقد، شرعاً باطل و بلااثر است. بنابراین، سند رسمی تنظیم‌شده در دفترخانه (اقرارنامه افزایش مهریه) قابلیت استناد به عنوان مهریه ندارد و رأی اولیه دادگاه مردود شناخته می‌شود.
⚖️ بررسی نظریه شورای نگهبان و دیوان عدالت اداری
شورای نگهبان در نظریه شماره ۳۵۰۷۹/۳۰/۸۸ مورخ ۱۳۸۸/۵/۱۱ اعلام کرد:
“مهریه شرعی همان است که در ضمن عقد نکاح واقع شده و افزایش آن بعد از عقد شرعاً صحیح نیست. ترتیب آثار مهریه بر آن خلاف موازین شرع است.”
دیوان عدالت اداری نیز بر مبنای این نظریه، در دادنامه شماره ۴۸۸ مورخ ۱۳۸۸/۶/۱۵ بخشنامه مربوط به ثبت افزایش مهریه در دفاتر اسناد رسمی را باطل اعلام کرد. با این حکم، دیگر امکان قانونی برای ثبت مهریه بیشتر از مقدار تعیین‌شده در عقدنامه در قالب اقرارنامه رسمی وجود ندارد قسمتی از این بخشنامه را در زیر مشاهده می فرمایید:
«نظر به اینکه به موجب نظریه شماره 35079/30/88 مورخ ۱۲/۵/۱۳۸۸ فقهای محترم شورای نگهبان، مهریه شرعی همان است که در ضمن عقد نکاح واقع شده و ازدیاد آن پس از عقد، شرعاً صحیح نیست و ترتیب آثار مهریه بر آن، خلاف موازین شرع شناخته شده است؛ بنابراین، قسمت (ب) بند ۱۵۱ بخشنامه‌های ثبتی که مؤید امکان افزایش مهریه پس از عقد از طریق تنظیم سند رسمی در دفترخانه‌های اسناد رسمی است، مستنداً به قسمت دوم اصل ۱۷۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و ماده ۴۱ قانون دیوان عدالت اداری مصوب ۱۳۸۵، باطل می‌گردد.»
نکته مهم این است که حتی اگر چنین سندی تنظیم شود، دادگاه ممکن است آن را صرفاً یک تعهد ابتدایی یا وعده پرداخت تلقی کند که الزام‌آور بودن آن محل تردید است، مگر در قالب دعاوی جداگانه‌ای همچون مطالبه وجه یا دین.
راه‌حل‌های قانونی جایگزین برای افزایش مهریه
با توجه به اینکه افزایش یا کاهش مهریه در سند ازدواج به‌صورت مستقیم ممکن نیست، قانون‌گذاران و دفاتر اسناد رسمی روش‌هایی جایگزین برای پاسخ به تقاضای زوجین در نظر گرفته‌اند. این راهکارها با وجود محدودیت‌های قانونی، امکان ثبت توافقات مالی جدید میان زن و شوهر را فراهم می‌کنند، البته نه تحت عنوان رسمی «مهریه».
📝 تنظیم سند تعهد و ذمه به جای افزایش مهریه
یکی از روش‌های رایج برای جایگزینی افزایش مهریه، تنظیم سند ذمه یا تعهدنامه مالی رسمی در دفاتر اسناد رسمی است. در این شیوه، زوج با حضور در دفترخانه، به‌صورت رسمی اقرار می‌کند که به زوجه بدهکار است، مثلاً به‌اندازه ۱۰۰ عدد سکه بهار آزادی یا مبلغی معین.
در این حالت، سند مذکور صرفاً یک تعهد مالی مستقل محسوب می‌شود، نه مهریه شرعی. بنابراین، اجرای آن باید از طریق اقامه دعوا تحت عنوان «مطالبه وجه» صورت گیرد و از مزایای اجرای مستقیم مانند سند نکاحیه برخوردار نیست. همچنین، این سند می‌تواند توسط شوهر مورد انکار یا درخواست ابطال قرار گیرد، مگر آن‌که زن دلایل کافی برای اثبات صحت آن ارائه دهد.
📌 روش کم هزینه پیشنهادی دفاتر رسمی برای تعهد پرداخت
در پاسخ به هزینه‌های بالای سند ذمه (به‌ویژه حق الثبت یک درصدی)، برخی دفاتر اسناد رسمی، راهکاری ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر پیشنهاد داده‌اند. در این روش، یک تعهدنامه غیرمالی تنظیم می‌شود که در آن زوج تعهد می‌کند:
“چنانچه به تشخیص زوجه، در وظایف قانونی و خانوادگی خود قصور کند، مبلغ معینی به‌عنوان خسارت به وی بپردازد.”
این سند اگرچه صراحتاً به افزایش مهریه اشاره نمی‌کند، اما از نظر محتوایی، می‌تواند مبنای مسئولیت مالی جدید برای زوج باشد. مزیت اصلی این روش، معاف بودن از پرداخت هزینه‌های دولتی سنگین و ثبت رسمی بودن سند در دفترخانه است. البته این نوع تعهد نیز ممکن است در محاکم مورد اختلاف واقع شود و الزام آن نیاز به دفاع حقوقی مناسب دارد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون افزایش یا کاهش مهریه (تبدیل مهریه) را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است:
❓ من فرهنگی هستم و در سال ۱۳۸۴ مهریه همسرم را از ۱۴ عدد به ۵۰۰ عدد تغییر دادم و حالا قصد دارد مهریه را به اجرا بگذارد. این تغییر در دفتر اسناد رسمی انجام شده است. آیا راهی برای تغییر دوباره وجود دارد؟
✅ بر اساس رأی دیوان عدالت اداری، افزایش مهریه پس از عقد حتی در قالب اقرارنامه رسمی شرعاً و قانوناً معتبر نیست. اما زمان تنظیم سند شما پیش از تاریخ این بخشنامه بوده و در نتیجه سند معتبر است. برای کاهش تنها می توانید از طریق ابراء یا بذل اقدام کنید که نیاز به رضایت و حضور همسر شما در دفتر اسناد رسمی دارد.
❓ می‌خواهم مهریه‌ام را از ۱۳۶۹ به ۵ سکه کاهش دهم. باید چه کار کنم؟
✅ برای کاهش مهریه، باید به یکی از دفاتر اسناد رسمی مراجعه کرده و با تنظیم سند ابراء یا بذل مهریه، مقدار جدید را ثبت کنید. انجام این کار حتماً نیازمند رضایت کامل و حضور زوج و زوجه است.
❓ مهریه مادرم در سال ۱۳۸۳ دو میلیون تومان بوده. آیا به دلیل افزایش نرخ دلار و شرایط اقتصادی، امکان تغییر این مبلغ وجود دارد یا همچنان همان مقدار دو میلیون تومان است؟
✅ مبلغی که به‌عنوان مهریه در سند ازدواج ثبت شده، معتبر و لازم‌الاجراست. تغییر آن تنها با توافق دو طرف و تنظیم سند رسمی جدید ممکن است. بدون توافق، افزایش مبلغ به دلیل شرایط اقتصادی امکان‌پذیر نیست.
❓ آیا زوجین می‌توانند پس از عقد، میزان مهریه را تغییر دهند؟ اگر بله، چه قوانینی برای این کار وجود دارد و نیاز به شاهد یا تغییر عقدنامه هست؟
✅ خیر، مهریه‌ای که در عقدنامه ثبت شده، پس از عقد قابل کاهش است اما قابلیت افزایش ندارد. افزایش آن از طریق اقرارنامه رسمی نیز شرعاً و قانوناً فاقد اعتبار است. با این حال، زوج می‌تواند متعهد به پرداخت مال جدیدی شود.
❓ مهریه من ۷۲ سکه است که به صورت عندالاستطاعه تعیین شده. آیا می‌توانم با رضایت همسرم آن را به عندالمطالبه تغییر دهم؟ اگر امکان‌پذیر است، این کار کجا انجام می‌شود؟
✅ بله، تغییر نوع مهریه با رضایت طرفین امکان پذیر است. برای این کار باید به دفتر اسناد رسمی مراجعه و توافق نامه‌ای جدید در این خصوص تنظیم کنید. این تغییر در عقدنامه ثبت نمی‌شود، بلکه در قالب سند رسمی مستقل تنظیم خواهد شد.
❓ آیا می‌توان پس از جاری شدن صیغه عقد، مهریه را تغییر داد؟
✅ خیر، مهریه‌ای که در ضمن عقد و در سند ازدواج ثبت شده، قابل تغییر نیست. افزایش یا کاهش رسمی مهریه در عقدنامه ممکن نیست و دفاتر ازدواج نیز چنین مجوزی ندارند. با این حال، زوج می‌تواند به‌صورت جداگانه تعهد مالی جدیدی بدهد یا زوجه از بخشی از مهریه خود گذشت کند (ابراء یا بذل). اما این تعهدات مهریه محسوب نمی‌شوند و اعتبار آن‌ها بستگی به نوع سند و شرایط حقوقی دارد. افزایش مهریه با اقرارنامه رسمی نیز طبق نظریه شورای نگهبان، شرعاً و قانوناً معتبر نیست.