در جریان رسیدگی به پرونده‌های کیفری، گاهی نیاز به بررسی‌های تخصصی و فنی وجود دارد که خارج از توان مقام قضایی است. در چنین مواردی، قانونگذار امکان ارجاع پرونده به کارشناس رسمی دادگستری را پیش‌بینی کرده است.
ارجاع به کارشناس در امور کیفری می‌تواند به روشن شدن زوایای فنی پرونده کمک کند و به مقام قضایی در اتخاذ تصمیم درست یاری رساند. این روند با صدور قرار کارشناسی آغاز شده و شامل مراحل مشخصی می‌شود که در این مقاله به تفصیل بررسی خواهیم کرد. همچنین اعتبار نظریه کارشناسی در امور کیفری و نقش آن در تصمیم‌گیری دادگاه تحلیل خواهد شد.
ارجاع پرونده به کارشناس در امور کیفری
ارجاع پرونده به کارشناس در فرآیند رسیدگی کیفری، یکی از ابزارهای مؤثر در کشف حقیقت و اثبات علمی موضوعات تخصصی است. زمانی که بازپرس، دادیار یا قاضی تشخیص دهد که برای روشن شدن ابعاد یک موضوع نیاز به نظر فنی وجود دارد، با صدور قرار کارشناسی، پرونده را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می‌دهد.
این اقدام ممکن است به درخواست طرفین دعوا یا به ابتکار خود مقام قضایی صورت گیرد. حضور کارشناس، به‌ویژه در پرونده‌هایی با موضوعات فنی، مالی یا پزشکی، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در روند دادرسی داشته باشد.
📌 مواردی که ارجاع به کارشناس در امور کیفری ضروری است
در بسیاری از پرونده‌های کیفری، تشخیص دقیق یا تحلیل یک موضوع نیاز به دانش تخصصی دارد. از جمله مواردی که مقام قضایی معمولاً دستور ارجاع به کارشناس می‌دهد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تعیین میزان خسارت وارده در پرونده‌های ضرب و جرح
- تشخیص نوع و شدت صدمات بدنی در نزاع‌ها و تصادفات
- بررسی اصالت یا جعل اسناد، امضاها و مهرها
- تحلیل جریان مالی، حساب‌ها و دفاتر در جرایم اقتصادی مانند اختلاس، کلاهبرداری، خیانت در امانت یا پولشویی
در این موارد، نظریه کارشناس می‌تواند مبنای صدور قرار مجرمیت، کیفرخواست یا حتی حکم دادگاه باشد؛ هرچند قاضی الزامی به تبعیت از آن ندارد.
📝 نکات درباره تعداد کارشناسان، مهلت و اعتبار نظر کارشناسی
طبق مقررات، اگر چند کارشناس برای یک موضوع تعیین شوند، تعداد آن‌ها باید فرد باشد (مثلاً سه نفر یا پنج نفر). این موضوع به دلیل رعایت اصل رأی اکثریت در صورت اختلاف نظر میان کارشناسان است. معمولاً نظر اکثریت مبنای تصمیم‌گیری قضایی خواهد بود، مگر اینکه قاضی با استناد به دلایل موجه، نظری متفاوت اتخاذ کند.
کارشناس موظف است در مهلت تعیین‌شده توسط مرجع قضایی، نظریه خود را تنظیم و تسلیم کند. اگر تهیه گزارش به زمان بیشتری نیاز داشته باشد، باید درخواست تمدید مهلت کند و دلایل تأخیر را اعلام نماید. در برخی موارد، کارشناسان باید گزارش اقدامات انجام‌شده در طول کارشناسی را نیز به صورت کتبی ارائه دهند.
✅هزینه کارشناسی در امور کیفری
هزینه کارشناسی در دعاوی کیفری بسته به مرحله ارجاع و درخواست‌کننده آن تعیین می‌شود. اگر کارشناسی به درخواست یکی از طرفین دعوا باشد، پرداخت هزینه بر عهده همان فرد است؛ اما اگر قاضی رأساً قرار کارشناسی صادر کند، در مرحله بدوی هزینه با خواهان و در مرحله تجدیدنظر با تجدیدنظرخواه خواهد بود. پرداخت این هزینه باید ظرف هفت روز پس از ابلاغ قرار کارشناسی انجام شود. میزان دستمزد کارشناس نیز بر اساس تعرفه سالانه مصوب قوه قضاییه مشخص می‌شود و بدون پرداخت آن، انجام کارشناسی ممکن نیست.
برای محاسبه هزینه به صورت خودکار می توانید به صورت رایگان از ابزار محاسبه هزینه های کارشناسی که توسط ایران لگال تهیه شده است استفاده نمایید.
ارجاع پرونده به کارشناس در امور حقوقی
در دعاوی حقوقی، هنگامی که برای رسیدگی دقیق‌تر به اختلاف یا روشن شدن جنبه‌های فنی موضوع، اطلاعات تخصصی موردنیاز باشد، دادگاه می‌تواند با صدور قرار کارشناسی، پرونده را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع دهد. این اقدام نه‌تنها به روشن‌تر شدن موضوع کمک می‌کند، بلکه مبنایی علمی و مستند برای صدور رأی فراهم می‌آورد.
⚖️ در چه مواردی در دعاوی حقوقی از کارشناس رسمی استفاده می‌شود؟
مطابق قانون آیین دادرسی مدنی، ارجاع پرونده به کارشناس زمانی مجاز است که موضوع دعوا یا بخشی از آن، جنبه‌ای فنی، مالی، حسابداری، پزشکی، ساختمانی یا سایر موضوعات تخصصی داشته باشد. در چنین مواردی، قاضی با علم به اینکه دانش حقوقی اش برای تشخیص موضوع کفایت نمی‌کند، با صدور قرار کارشناسی، روند دادرسی را به‌صورت کارشناسانه تکمیل می‌کند.
📌 به عنوان مثال، در دعاوی نظیر موارد زیر نظر کارشناس می‌تواند نقشی تعیین‌کننده داشته باشد:
- مطالبه خسارت های مالی در دعاوی یا محاسبه ضرر و زیان
- اختلاف بر سر متراژ و مشخصات فنی ملک
- تحلیل قراردادهای پیچیده مالی و محاسبه حقوق و تعهدات طرفین
- ارزیابی خسارات ناشی از تأخیر در اجرای تعهد
- تشخیص اصالت سند یا بررسی کیفیت اجرای تعهد قراردادی
در قرار کارشناسی، قاضی باید موضوع مورد بررسی، مدت زمان اظهار نظر کارشناس، میزان دستمزد و مسئول پرداخت آن را به‌صورت دقیق تعیین کند. اگر طرفین دعوا به کارشناسی نیاز داشته باشند، می‌توانند تقاضای کتبی خود را ارائه دهند و در صورت موافقت دادگاه، کارشناس تعیین می‌شود.
📌 طبق ماده ۲۵۷ قانون آیین دادرسی مدنی، کارشناس موظف است در مهلت مقرر نظر خود را با ذکر مستندات و دلایل اعلام کند. این نظر، اگر مستدل، مستند و روشن باشد، برای قاضی مبنای تصمیم‌گیری قرار می‌گیرد.
مراحل ارجاع پرونده به کارشناس رسمی دادگستری
مراحل ارجاع پرونده به کارشناس رسمی دادگستری در امور کیفری طبق یک روند مشخص انجام می‌شود که رعایت آن برای صحت رسیدگی الزامی است. در اولین گام، مقام قضایی مانند بازپرس یا دادیار باید ضرورت ارجاع امر به کارشناسی را تشخیص دهد. این ضرورت یا براساس تخصصی بودن موضوع پرونده است یا به درخواست یکی از طرفین دعوا.
با احراز نیاز به نظر کارشناس، قرار کارشناسی صادر می‌شود. در این قرار باید صراحتاً موضوع کارشناسی، مهلت اظهار نظر، میزان دستمزد علی‌الحساب کارشناس و اینکه هزینه کارشناسی بر عهده کدام طرف است، مشخص گردد.
پس از صدور قرار، پرونده به کارشناس ارجاع می‌شود و کارشناس موظف است ظرف مدت تعیین شده بررسی‌های لازم را انجام داده و پاسخ مکتوب یا شفاهی به سوالات مقام قضایی ارائه دهد. چنانچه بررسی‌های تخصصی بیش از زمان اولیه طول بکشد، کارشناس باید درخواست تمدید مهلت را به همراه گزارش اقدامات انجام شده به دادسرا یا دادگاه ارائه کند.
در نهایت، نظریه کارشناس به شعبه ارسال شده و به طرفین ابلاغ می‌شود. چنانچه اعتراضی نسبت به نظریه کارشناسی وجود داشته باشد، طرفین دعوا می‌توانند ظرف ۷ روز اعتراض خود را اعلام کنند تا قاضی در این خصوص تصمیم‌گیری نماید.
اعتبار نظریه کارشناسی در امور کیفری
نظریه کارشناسی در پرونده‌های کیفری می‌تواند تأثیر مهمی در روند رسیدگی داشته باشد، اما اعتبار آن مطلق نیست. این نظریه یکی از ابزارهای کمکی برای قاضی در کشف حقیقت است و به‌تنهایی نمی‌تواند مبنای انحصاری رأی قرار گیرد، مگر اینکه با سایر دلایل پرونده همخوانی داشته باشد.
⚖️ آیا قاضی ملزم به تبعیت از نظریه کارشناسی کیفری است؟
خیر. مطابق اصول دادرسی، نظریه کارشناسی تنها طریقیت دارد، نه موضوعیت. یعنی قاضی الزامی به پیروی از آن ندارد و می‌تواند با استناد به دلایل، قرائن و اوضاع و احوال پرونده، نظریه را رد کند. این موضوع در ماده ۲۶۵ قانون آیین دادرسی مدنی نیز به‌صراحت آمده است:
«در صورتی که نظر کارشناس با دلایل موجود در پرونده سازگار نباشد، دادگاه می‌تواند آن را نپذیرد.»
در امور کیفری نیز همین قاعده حاکم است. حتی اگر کارشناسی در موضوعی تخصصی مانند پزشکی قانونی، خط‌شناسی یا تحلیل حساب‌های مالی اظهارنظر کند، قاضی باید بر اساس علم و وجدان قضایی خود تصمیم‌گیری کند.
📌 نقش نظریه کارشناسی در اقناع وجدان قاضی
با وجود محدودیت‌های قانونی، در عمل نظریه کارشناسی نقش مهمی در اقناع وجدان قاضی دارد؛ مخصوصاً در موضوعاتی مانند:
- شدت جراحت و نوع صدمه در پرونده‌های ضرب و جرح
- تعیین علت مرگ در قتل‌ها یا فوت‌های مشکوک
- تشخیص جعل اسناد، امضا یا مهر
- بررسی ساختار مالی در پرونده‌های کلاهبرداری، اختلاس یا خیانت در امانت
در این موارد، چون موضوعات فنی از حیطه دانش قضات خارج است، نظر کارشناس عملاً تأثیرگذارترین عامل در تصمیم‌گیری دادگاه می‌شود؛ مگر اینکه شواهد قوی و خلافی وجود داشته باشد که آن نظریه را بی‌اعتبار کند.
📌 نکته تکمیلی: اگر نظریه کارشناس مبهم، غیر مستدل یا متعارض با سایر مدارک باشد، طرفین می‌توانند درخواست ارجاع به هیأت کارشناسی یا کارشناس رسمی دیگر بدهند.
✅مخالفت نظریه کارشناس با اوضاع و احوال مسلم
بر اساس ماده ۲۶۵ قانون آیین دادرسی مدنی، در صورتی که نظریه کارشناس با اوضاع و احوال محقق و معلوم موضوع کارشناسی مطابقت نداشته باشد، دادگاه الزامی به پذیرش آن نخواهد داشت و می‌تواند بدون ترتیب اثر به آن، رأی خود را صادر کند.
در این ماده صراحتاً بیان شده است که تطابق نظریه کارشناسی با واقعیات پرونده، شرط تأثیرگذاری آن در تصمیم قاضی است. بنابراین اگر قاضی براساس علم و سایر دلایل پرونده به این نتیجه برسد که نظر کارشناس صحیح نیست، می‌تواند آن را کنار بگذارد. همچنین دلایل رد نظریه کارشناس یا هیئت کارشناسی باید در رأی دادگاه به طور شفاف قید شود و این دلایل بخشی از مستندات حکم خواهند بود.
اعتراض به نظریه کارشناسی و ارجاع به هیئت کارشناسان
پس از اعلام نظریه کارشناسی در پرونده، طرفین دعوا این حق را دارند که در صورت وجود اشکال، به نظریه کارشناس اعتراض کنند. این اعتراض می‌تواند ناظر بر مواردی مانند بی‌دقتی، اظهارنظر خارج از صلاحیت، ابهام در محتوا یا حتی شائبه جانبداری باشد. در صورتی که دادگاه اعتراض را موجه تشخیص دهد، موظف است پرونده را برای بررسی مجدد، به هیئت کارشناسی ارجاع دهد.
🔍 روند رسیدگی به اعتراض کارشناسی چگونه است؟
طبق مقررات، فرآیند بررسی اعتراض به کارشناسی معمولاً در چند مرحله انجام می‌شود:
-
ارجاع به هیئت سه‌نفره کارشناسان: اگر دادگاه اعتراض اولیه به نظریه کارشناس را وارد بداند، پرونده به هیئت سه‌نفره ارجاع می‌شود تا موضوع مجدداً بررسی شود.
-
ارجاع به هیئت پنج‌نفره: اگر پس از اعلام نظر هیئت سه‌نفره، یکی از طرفین باز هم اعتراض کند و دادگاه آن را وارد بداند، کارشناسی مجدد توسط هیئت پنج‌نفره جدید و مستقل انجام خواهد شد.
-
ادامه روند تا رفع ابهام: در صورت ادامه اعتراضات و پذیرش آن از سوی دادگاه، این چرخه می‌تواند با هیئت‌های بالاتر (مثلاً ۷ نفره) ادامه یابد، تا زمانی که قاضی اقناع وجدانی کامل پیدا کند.
📌 به‌طور معمول، دادگاه به آخرین نظریه کارشناسی که توسط هیئتی مستقل و در چارچوب قانونی صادر شده استناد می‌کند. همچنین توجه داشته باشید که امکان شکایت از کارشناس رسمی به دلیل تخلفات انتظامی وجود دارد که می تواند مرحله ای بعد از اعتراض باشد.
⚖️ در چه صورت دادگاه نظریه کارشناسی را نمی‌پذیرد؟
قاضی در صورتی که نظریه کارشناسی را غیرموجه، جانبدارانه، غیرتخصصی یا ناقص بداند، می‌تواند از استناد به آن خودداری کند. در چنین مواردی:
- دادگاه موظف است کارشناسی جدیدی را از طریق هیئت جدیدی انجام دهد
- هیچ یک از کارشناسان قبلی نباید در هیئت جدید حضور داشته باشند (برای حفظ بی‌طرفی)
- در صورت وجود تخلف یا رفتار خلاف شأن حرفه‌ای، طرف معترض می‌تواند شکایت انتظامی از کارشناس نیز مطرح کند
📌 نکته مهم: تصمیم‌گیری درباره اینکه آیا اعتراض وارد است یا خیر، و اینکه آیا کارشناسی باید تکرار شود یا خیر، در صلاحیت انحصاری قاضی رسیدگی‌کننده است. این اختیار بر اساس اصل «اقناع وجدانی» در دادرسی مدنی و کیفری شکل گرفته است.
ایران لگال، یک ابزار محاسباتی آنلاین برای محاسبه مهلت های قانونی به صورت رایگان ایجاد نموده که می تواند مهلت اعتراض به رای را محاسبه نماید
سوالات متداول
در این بخش سوالات متداول پیرامون کارشناسی پرونده های کیفری که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ پرونده‌ای کیفری شکایت کردم که گفته شد باید حقوقی مطرح می‌شد. درخواست کارشناس رسمی دادگستری کردم و دادیار پرونده را به دادستان ارجاع داد. علت چیست؟
✅ برای راهنمایی دقیق‌تر نیاز است تا درباره جزئیات پرونده توضیحاتی ارائه دهید، زیرا این ارجاع ممکن است به دلایل مختلفی صورت گرفته باشد.
❓ برای شکایت از کارشناس به دلیل خسارت ناشی از گزارش خلاف واقع، شکایت کیفری مطرح کنم یا حقوقی؟ کارشناس در کانون کارشناسان محکوم شده است.
✅ شما می‌توانید شکایت کیفری و حقوقی را همزمان مطرح کنید. از طریق شکایت کیفری می‌توانید به دنبال مجازات کارشناس باشید و از طریق شکایت حقوقی، خسارت‌های وارده را مطالبه کنید.
❓ پرونده‌ای در شورای حل اختلاف ثبت کردم و درخواست ارجاع به کارشناسی دادم. آیا به کارشناس فرستاده می‌شود یا به نظر قاضی بستگی دارد؟ ۷۰ روز از جلسه رسیدگی گذشته و هیچ اتفاقی نیفتاده. آیا این زمان اطاله دادرسی محسوب می‌شود؟
✅ معمولاً ارجاع به کارشناسی به نظر قاضی بستگی دارد، اما در بسیاری از موارد انجام می‌شود. این مدت زمان ممکن است به عنوان اطاله دادرسی محسوب شود و می‌توانید پیگیری کنید تا جلسه رسیدگی تعیین و ارجاع به کارشناسی صورت گیرد.
❓ پرونده کیفری من به کارشناس حسابرسی ارجاع شد، اما کارشناس بدون احضار من نظریه‌اش را داد و قاضی بر اساس آن مرا محکوم کرد. در استان از طریق کانون کارشناسان شکایت کردم. حالا پرونده در اجرای احکام است و از من پول می‌خواهند. چه کنم؟
✅ شما می‌توانید به دلیل گزارش خلاف واقع از کارشناس شکایت کنید. در صورت موفقیت در این شکایت، حکم ممکن است نقض شود و می‌توانید کلیه خسارات وارده را از کارشناس مطالبه کنید.
❓ پرونده‌ای به دستور قاضی برای تشخیص خط به کارشناسی ارجاع شده. آیا پیش از کارشناسی برای تکمیل مدارک یا توضیحات به خوانده اطلاع داده می‌شود یا کارشناسی غیابی انجام می‌شود؟
✅ پس از اتمام کارشناسی، اطلاع‌رسانی انجام می‌شود. در صورتی که نیاز به توضیحات یا مدارک بیشتری باشد، ممکن است خوانده احضار شود.
❓ بعد از شکایت در دادسرا، متهم تعقیب شد اما ما اعتراض کردیم و اعتراض پذیرفته شد. پرونده برگشت به دادسرا و مجدداً به کارشناسی ارجاع شد. نظریه کارشناسی به نفع ما بود، اما پرونده دوباره به دادسرا برگشت و حالا به شعبه دیگری ارسال شده. پس از نظریه کارشناسی چند روز پیش پیام دادسرا آمد که پرونده در دادگاه کیفری مجدداً ثبت شد. راهنمایی کنید.
✅ تصمیم‌گیری نهایی نیازمند بررسی کامل مستندات و گفتگوی طرفین است. در صورت وجود مدارک کافی، می‌توانید امیدوار به نتیجه مطلوب باشید. پیگیری مداوم از طریق وکیل خود می‌تواند کمک‌کننده باشد.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.