با گسترش روزافزون فضای مجازی و ورود میلیون‌ها کاربر به پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام، فرصت‌های متعددی برای کسب‌وکارهای آنلاین فراهم شده است. اما این فضا، در کنار مزایای خود، بستری برای سوءاستفاده مجرمانه نیز فراهم کرده است. یکی از رایج‌ترین این سوءاستفاده‌ها، کلاهبرداری در اینستاگرام است؛ جرمی که به‌ظاهر در قالب خرید اینترنتی یا تبلیغات جذاب انجام می‌شود، اما در نهایت منجر به از دست رفتن سرمایه کاربران می‌گردد.
در این مقاله، با نگاهی دقیق به قوانین کیفری ایران، مجازات کلاهبرداری در اینستاگرام را بررسی می‌کنیم؛ از مواد قانونی مرتبط گرفته تا تفاوت کلاهبرداری رایانه‌ای با کلاهبرداری سنتی، نحوه اثبات جرم، روند پیگیری قانونی، و نکات کلیدی درباره رد مال و حقوق بزه‌دیده.
کلاهبرداری در اینستاگرام چیست و چگونه اتفاق می‌افتد؟
با توجه به گستردگی فعالیت کاربران در اینستاگرام، کلاهبرداران با استفاده از روش‌های فریبنده و اغلب حرفه‌ای، اقدام به جذب قربانی و بردن اموال آنها می‌کنند. در اغلب موارد، این جرایم اینستاگرامی در قالب فروشگاه‌های آنلاین، خدمات جعلی یا وعده‌های دروغین شکل می‌گیرند که کاربران را با ظاهری معتبر و گرافیکی فریب می‌دهند.
📌 شیوه‌های رایج کلاهبرداری در اینستاگرام
-
پیج‌های فروش فیک (Online Shop جعلی): یکی از رایج‌ترین انواع کلاهبرداری، ایجاد صفحات فروشگاهی با نام و عکس‌های دزدیده‌شده از برندهای معروف یا اجناس با کیفیت است. این صفحات با قیمت‌های وسوسه‌انگیز، کاربران را ترغیب به خرید می‌کنند اما پس از دریافت پول، کالا ارسال نمی‌شود یا کالایی بی‌ارزش ارسال می‌شود.
-
جایزه‌های جعلی و قرعه‌کشی‌های دروغین: در برخی موارد پیج‌هایی با ظاهر رسانه‌ای یا اینفلوئنسری وعده قرعه‌کشی یا اهدای هدیه می‌دهند، اما هدف، جمع‌آوری اطلاعات بانکی، اخاذی یا دسترسی به حساب کاربر است.
-
درگاه پرداخت جعلی: برخی صفحات کاربران را به صفحات فیشینگ هدایت می‌کنند تا اطلاعات کارت بانکی آنها را دریافت کرده و اقدام به سرقت وجه کنند.
-
پیام‌های خصوصی کلاهبردارانه: مجرمین با استفاده از پیام دایرکت یا واتساپ و وعده استخدام، سرمایه‌گذاری، دریافت ارز دیجیتال یا ارائه خدمات ویژه، سعی می‌کنند اطلاعات مالی کاربر را استخراج کنند یا او را فریب دهند.
⚖️ تفاوت این نوع کلاهبرداری با سرقت یا مزاحمت
کلاهبرداری در اینستاگرام برخلاف سرقت، با رضایت فریب‌خورده انجام می‌شود. قربانی، خود به اختیار پول را منتقل می‌کند، اما این انتقال ناشی از اغفال و عملیات متقلبانه بوده و همین موضوع، عنصر قانونی جرم را تشکیل می‌دهد. همچنین، این جرم از جنس «جرایم علیه اموال» است نه صرفاً مزاحمت یا اخلال در نظم عمومی.
مجازات کلاهبرداری در اینستاگرام بر اساس قانون تشدید
مجازات کلاهبرداری در اینستاگرام می‌تواند شامل حبس از یک تا هفت سال، جزای نقدی معادل مال برده‌شده و رد مال به صاحب آن باشد. اگر کلاهبرداری از طریق دستکاری داده‌ها یا ایجاد درگاه‌های جعلی انجام شود، طبق قانون جرایم رایانه‌ای، مجازات آن حبس یک تا پنج سال به‌علاوه جزای نقدی بین ۱۶۵ تا ۸۲۵ میلیون ریال و رد مال خواهد بود. نوع جرم، نحوه ارتکاب و میزان ضرر مالی، در تعیین دقیق مجازات تأثیرگذار است.
⚖️ مجازات قانونی برای کلاهبرداری عادی در اینستاگرام
مطابق با ماده ۱ قانون تشدید، در صورتی که فردی با توسل به وسایل متقلبانه، مال غیر را ببرد، مجازات‌های زیر برای او در نظر گرفته می‌شود:
- حبس از یک تا هفت سال
- پرداخت جزای نقدی معادل مال اخذ شده
- رد مال به صاحب اصلی
همچنین طبق ماده ۶۹۶ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، اگر محکوم‌علیه از بازگرداندن مال خودداری کند، دادگاه می‌تواند با فروش اموال وی (به‌جز مستثنیات دین) حکم را اجرا کند یا او را تا زمان استیفای حقوق شاکی در بازداشت نگه دارد.
📌 کلاهبرداری توسط کارکنان دولت از طریق اینستاگرام
در مواردی که کلاهبردار از کارکنان دولت باشد یا به نحوی از جایگاه اداری خود برای ارتکاب جرم سوءاستفاده کرده باشد، مجازات شدیدتری در نظر گرفته شده است:
- حبس از دو تا ده سال
- جزای نقدی معادل مال برده‌شده
- انفصال دائم از خدمات دولتی
این مجازات‌ها بدون توجه به بستر وقوع جرم (از جمله اینستاگرام) اعمال می‌شود، اما در پرونده‌هایی که کلاهبرداری در فضای مجازی رخ می‌دهد، دادسرا معمولاً به بررسی ابعاد فنی جرم نیز می‌پردازد.
❌ آیا مجازات کلاهبرداری اینستاگرامی قابل تعلیق است؟
خیر. طبق تبصره ماده ۱ قانون تشدید، حتی اگر دادگاه با احراز جهات تخفیف، مجازات را کاهش دهد، امکان تعلیق اجرای حکم وجود ندارد. یعنی فرد محکوم باید حتماً دوران محکومیت را بگذراند و نمی‌تواند از نهادهای ارفاقی مانند تعلیق بهره‌مند شود.
جزای نقدی و رد مال در پرونده‌های کلاهبرداری اینستاگرامی
یکی از مهم‌ترین پیامدهای حقوقی و کیفری کلاهبرداری در اینستاگرام، الزام مرتکب به رد مال و پرداخت جزای نقدی است. این دو موضوع در کنار حبس، از ارکان اصلی مجازات در این نوع پرونده‌ها محسوب می‌شوند و هدف اصلی آنها، جبران ضرر مالی بزه‌دیده است.
✅ رد مال به صاحب اصلی
طبق ماده ۶۹۶ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، اگر فردی به جرم کلاهبرداری محکوم شود و ملزم به بازگرداندن مال شود اما از اجرای حکم خودداری کند، دادگاه می‌تواند اقدامات زیر را انجام دهد:
- فروش اموال محکوم‌علیه (به‌جز مستثنیات دین مانند منزل یا حداقل وسیله امرار معاش)
- بازداشت فرد تا زمان استیفای کامل حقوق مال‌باخته
بنابراین حتی اگر کلاهبردار تمام دوران حبس خود را سپری کرده باشد، در صورت عدم استرداد مال، می‌تواند مجدد بازداشت شود تا زمان تسویه حقوق مالی بزه‌دیده.
⚖️ جزای نقدی در کنار رد مال
جزای نقدی در این جرایم به دو شکل متفاوت اجرا می‌شود:
- در کلاهبرداری سنتی (ماده ۱ قانون تشدید): جزای نقدی معادل تمام مبلغ اخذ‌شده از قربانی است.
- در کلاهبرداری رایانه‌ای (ماده ۷۴۱ قانون مجازات اسلامی): مبلغ جزای نقدی بین ۱۶۵ تا ۸۲۵ میلیون ریال تعیین می‌شود، صرف‌نظر از میزان مال اخذ‌شده.
📌 آیا رد مال جایگزین مجازات می‌شود؟
خیر. بازگرداندن مال برده‌شده به قربانی، باعث رفع اتهام یا سقوط مجازات نمی‌شود. طبق قوانین ایران، رد مال، جدا از حبس و جزای نقدی اجرا می‌شود و تأثیری در حذف یا کاهش مجازات ندارد. البته در برخی موارد، همکاری مجرم در بازگرداندن مال ممکن است از سوی قاضی به عنوان تخفیف در مجازات مورد توجه قرار گیرد، ولی این موضوع قطعی نیست و به نظر مقام قضایی بستگی دارد.
آیا مجازات کلاهبرداری اینستاگرامی قابل تخفیف یا تعلیق است؟
در بسیاری از پرونده‌های کلاهبرداری در اینستاگرام، متهمان پس از شکایت از پیج اینستاگرام و پیگیری شاکی، سعی دارند با پرداخت بخشی از وجه یا اعلام آمادگی برای جبران خسارت، از مجازات سنگین فرار کنند. اما قانون در این خصوص، محدودیت‌هایی را در نظر گرفته است که در ادامه بررسی می‌کنیم.
⚖️ ممنوعیت تعلیق مجازات در کلاهبرداری مشمول قانون تشدید
طبق تبصره ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری، در جرایم مشمول این قانون (که کلاهبرداری اینستاگرامی نیز اغلب ذیل آن قرار می‌گیرد)، اجرای مجازات حبس قابل تعلیق نیست. این بدان معناست که حتی اگر قاضی دلایلی برای رأفت یا شرایط مخففه تشخیص دهد، نمی‌تواند اجرای حکم را به حالت تعلیق درآورد.
📝 تخفیف مجازات؛ فقط تا حداقل ممکن
در عین حال، قانونگذار امکان تخفیف مجازات را به قاضی داده است، اما با یک شرط مهم:
«دادگاه فقط می‌تواند مجازات مرتکب را تا حداقل حبس مقرر و انفصال ابد از خدمات دولتی تقلیل دهد.»
به‌عبارتی:
- اگر مجازات کلاهبرداری بین ۱ تا ۷ سال حبس باشد، قاضی تنها می‌تواند آن را تا یک سال کاهش دهد.
- در مورد کارمندان دولت (۲ تا ۱۰ سال حبس)، این کاهش تا ۲ سال ممکن است.
- انفصال دائم از خدمات دولتی در کلاهبرداری اداری باقی می‌ماند و قابل حذف نیست.
✅ آیا گذشت شاکی مؤثر است؟
در گذشته، برخی مصادیق کلاهبرداری‌های سبک‌تر، قابل گذشت تلقی می‌شدند، اما با اصلاحات سال ۱۴۰۳ در ماده ۱۰۴ قانون مجازات اسلامی، عملاً کلاهبرداری در فضای مجازی و اینستاگرام غیرقابل گذشت شده است. یعنی حتی با گذشت شاکی، تعقیب یا اجرای مجازات الزاماً متوقف نمی‌شود و تنها ممکن است در تخفیف مجازات نقش داشته باشد.
مرجع رسیدگی به کلاهبرداری‌های اینستاگرامی و نقش پلیس فتا
وقتی کاربران در اینستاگرام با کلاهبرداری مواجه می‌شوند، نخستین سؤال این است که باید از کجا شکایت کنند و چه نهادی مسئول رسیدگی است؟ قانونگذار برای جرایم فضای مجازی از جمله کلاهبرداری‌های اینستاگرامی، مرجع خاصی تعیین کرده که هم در مرحله کشف و هم در مرحله رسیدگی، نقش کلیدی ایفا می‌کند.
⚖️ دادسرای ویژه جرایم رایانه‌ای؛ مرجع صالح
مطابق قانون جرایم رایانه‌ای، کلیه جرایم مربوط به فضای مجازی، در دادسرای ویژه جرایم رایانه‌ای رسیدگی می‌شوند. این مرجع، شعب تخصصی در دادسراست که با بهره‌گیری از کارشناسان فنی و قضات متخصص در حوزه سایبر، به بررسی و ارزیابی شکایات در حوزه‌هایی مثل کلاهبرداری اینترنتی، هک، فیشینگ و… می‌پردازد.
- اگر شکایت در شهری بدون دادسرای تخصصی مطرح شود، دادسرای محل وقوع جرم یا کشف جرم صلاحیت رسیدگی خواهد داشت.
- در پرونده‌های مربوط به اینستاگرام، محل وقوع جرم معمولاً همان محل اقامت بزه‌دیده تلقی می‌شود، زیرا قربانی در همان مکان فریب خورده و وجه را پرداخت کرده است.
📌 نقش پلیس فتا در رسیدگی به کلاهبرداری اینستاگرامی
پلیس فتا (پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات ناجا) مسئول اصلی کشف و بررسی فنی جرایم در فضای مجازی است. وظایف کلیدی پلیس فتا عبارتند از:
- رصد فعالیت‌های مجرمانه در اینستاگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی
- تحلیل و ارائه گزارش فنی به مقام قضایی
- ردیابی حساب‌ها، آی‌پی‌ها و درگاه‌های بانکی متصل به حساب‌های جعلی
- دریافت گزارش مردمی از طریق سایت یا تلفن و تشکیل پرونده اولیه
هرچند اینستاگرام یک پلتفرم خارجی است و دسترسی مستقیم به اطلاعات حساب‌ها دشوار است، اما پلیس فتا از طریق روش‌های داخلی و قانونی مثل شناسایی آی‌پی، گردش مالی، پرینت حساب و… موفق به شناسایی کلاهبرداران می‌شود.
📝 نحوه ثبت شکایت
کاربران می‌توانند از یکی از روش‌های زیر اقدام به شکایت کنند:
- مراجعه حضوری به پلیس فتا یا دادسرای جرایم رایانه‌ای شهر خود
- ثبت شکایت در سامانه الکترونیکی ثنا
- تهیه پرینت‌های مالی، اسکرین‌شات چت‌ها و آدرس پیج اینستاگرام کلاهبردار
پیگیری و اثبات کلاهبرداری در اینستاگرام با چه مدارکی ممکن است؟
یکی از چالش‌های اساسی در پرونده‌های مربوط به کلاهبرداری اینستاگرامی، اثبات وقوع جرم و فراهم‌کردن ادله‌ی قابل استناد در دادگاه است. از آنجا که بیشتر این ارتباطات در فضای مجازی و بدون تعامل فیزیکی انجام می‌شود، جمع‌آوری مدارک و مستندات دقیق، نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت شکایت دارد.
📌 مدارک مورد نیاز برای اثبات کلاهبرداری در اینستاگرام
برای ارائه شکایت مؤثر و قابل پیگیری، توصیه می‌شود مدارک زیر تهیه و به مرجع قضایی ارائه شود:
- اسکرین‌شات از مکاتبات در اینستاگرام (دایرکت، نظرات، پست‌ها و …) توجه داشته باشید که انتشار اسکرین شات از چت جرم است و فقط باید در دادگاه از آن استفاده نمایید.
- لینک دقیق پیج متخلف
- فیش واریز بانکی یا پرینت حساب بانکی که وجه به آن منتقل شده
- مشخصات حساب مقصد (شماره شبا یا کارت و نام صاحب حساب)
- تاریخ دقیق اتفاق و شرح کامل ماجرا به‌صورت کتبی
- در صورت وجود، استعلام پلیس فتا یا گزارش اولیه فنی
این مدارک پایه‌ی تحقیقات پلیس فتا را تشکیل می‌دهند و برای صدور دستور قضایی کافی خواهند بود.
⚖️ نقش کارشناسی فنی در اثبات جرم
در بسیاری از پرونده‌ها، قاضی برای اثبات یا رد ادعا، پرونده را به کارشناس رسمی جرایم رایانه‌ای ارجاع می‌دهد. این کارشناسان با بررسی لاگ‌های دیجیتال، آی‌پی، موقعیت مکانی و تراکنش‌های مالی، نقش مهمی در روشن شدن موضوع دارند.
✅ نکات مهم برای حفظ ادله دیجیتال
- از پاک کردن پیام‌ها و مکاتبات خودداری کنید
- هرگونه تهدید یا کلاهبرداری را بلافاصله مستندسازی کنید
- فیش‌های پرداختی را فیزیکی یا دیجیتالی نگه دارید
- در صورت شک، قبل از پرداخت، با وکیل یا پلیس فتا مشورت کنید
سوالات متداول
در این بخش از مقاله سوالات متداول پیرامون مجازات کلاهبرداری در اینستاگرام مطرح شده است:
❓ من از یک پیج اینستاگرامی خرید کردم ولی کالا رو نفرستادن. بعد از شکایت، اگه طرف پول منو پس بده، دیگه مجازات نمی‌شه؟
✅ خیر، حتی اگر کلاهبردار پول را بازگرداند، جرم اتفاق افتاده و مجازات قانونی همچنان باقی است. بازپرداخت مال ممکن است باعث تخفیف مجازات شود، اما باعث حذف آن یا بستن پرونده نمی‌شود مگر در جرایم قابل گذشت، در حالی‌که بیشتر مصادیق کلاهبرداری اینستاگرامی طبق قانون، غیرقابل گذشت هستند.
❓ اگه کسی درگاه پرداخت جعلی بزنه و پول منو برداره، مجازاتش با کسی که صرفاً با حرف فریبم داده فرق می‌کنه؟
✅ بله، اگر مجرم از طریق ابزارهای فنی مثل فیشینگ یا درگاه جعلی اقدام کرده باشد، مشمول ماده ۷۴۱ قانون مجازات اسلامی (کلاهبرداری رایانه‌ای) می‌شود که مجازاتش شامل حبس ۱ تا ۵ سال و جزای نقدی بین ۱۶۵ تا ۸۲۵ میلیون ریال است. اما در روش‌های سنتی‌تر، ماده ۱ قانون تشدید اعمال می‌شود که مجازات آن تا ۷ سال حبس است.
❓ من برای خرید لباس به یه پیج معروف پول دادم، اما کالا نفرستاد. شکایت کردم ولی پلیس گفت دسترسی به اطلاعات اکانت اینستاگرام ندارن. واقعاً پیگیری ممکن نیست؟
✅ امکان پیگیری وجود دارد. پلیس فتا از طریق اطلاعات بانکی، بررسی تراکنش‌ها، گزارش‌های مالی و آی‌پی‌های ثبت‌شده اقدام می‌کند. حتی اگر پلتفرم خارجی همکاری نکند، شکایت شما از مسیر داخلی و با مدارک دیجیتال مثل رسید پرداخت و اسکرین‌شات‌ها قابل پیگیری است و دادسرا مسئول رسیدگی خواهد بود.