در نظام حقوقی ایران، برخی از جرایم به دلیل حساسیت ویژه و ماهیت امنیتی، نیازمند رسیدگی در نهادهای تخصصی هستند. یکی از این نهادها، دادسرای نظامی است که وظیفه بررسی جرایم مرتبط با نیروهای مسلح را بر عهده دارد. برخلاف دادسراهای عمومی، این مرجع تنها به جرایم خاص نظامی آن هم در چارچوب مقررات قانونی رسیدگی می‌کند.
در این مقاله، به‌صورت کامل توضیح می‌دهیم که دادسرای نظامی چیست، چه وظایفی دارد، چه کسانی مشمول آن هستند، مراحل شکایت چگونه است، و در نهایت نشانی و مشخصات دادسراهای نظامی سراسر کشور را ارائه می‌کنیم.
دادسرای نظامی چیست و چه تفاوتی با دادسرای عمومی دارد؟
دادسرای نظامی یکی از مراجع تخصصی قوه قضاییه است که به‌صورت ویژه برای رسیدگی به جرایم نیروهای مسلح تشکیل شده است. برخلاف دادسرای عمومی که وظیفه رسیدگی به جرایم شهروندان عادی را دارد، دادسرای نظامی فقط در مواردی ورود می‌کند که مرتکب، نظامی باشد و جرم ارتکابی با وظایف شغلی و سازمانی او در ارتباط باشد.
📌 تعریف دقیق دادسرای نظامی
بر اساس ماده 571 قانون آیین دادرسی کیفری، سازمان قضایی نیروهای مسلح که شامل دادسرا و دادگاه‌های نظامی است، دادسرای صالح رسیدگی به این نوع جرایم در چارچوب قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح می‌باشد. دادسرای نظامی وظیفه دارد همانند سایر دادسراها، به کشف جرم، تعقیب متهم، انجام تحقیقات مقدماتی و صدور قرارهای قانونی بپردازد.
✅ تفاوت‌های کلیدی با دادسرای عمومی
| موضوع | دادسرای عمومی | دادسرای نظامی |
|---|---|---|
| صلاحیت | رسیدگی به همه جرایم شهروندان | فقط جرایم نظامی مرتبط با وظیفه |
| مرتکبین | عموم مردم | نظامیان مشمول قانون نیروهای مسلح |
| نوع جرم | کلیه جرایم کیفری | جرایم خاص حین خدمت و وظیفه |
| ساختار | دادستان، دادیار، بازپرس | دادستان نظامی، دادیار، بازپرس نظامی |
| قانون حاکم | آیین دادرسی کیفری | آیین دادرسی کیفری + مقررات خاص نظامی |
📝 نکته مهم:
اگر نظامی مرتکب جرمی شود که ربطی به وظیفه شغلی‌اش ندارد (مثل دعوای شخصی یا تصادف رانندگی خارج از محل خدمت)، رسیدگی در دادسرای عمومی انجام می‌شود، نه نظامی.
وظایف دادسرای نظامی بر اساس قانون آیین دادرسی کیفری
دادسرای نظامی وظیفه دارد به جرایم نیروهای مسلح در حین انجام وظیفه رسیدگی کند. طبق قانون آیین دادرسی کیفری، این دادسرا مسئول کشف جرم، تعقیب متهم، انجام تحقیقات مقدماتی، صدور قرارهای قانونی (مانند صدور قرار جلب به دادرسی یا منع تعقیب) و اجرای احکام کیفری صادرشده از دادگاه نظامی است.
🔍 کشف جرم توسط ضابطان تحت نظارت دادسرا
در صورتی که یک نظامی در جریان مأموریت یا در محیط خدمتی، مرتکب جرم شود، وظیفه کشف جرم ابتدا بر عهده ضابطان نظامی دادسراست که با دستور دادستان نظامی، تحقیقات را آغاز می‌کنند. این فرایند شامل شناسایی وقوع جرم، جمع‌آوری مستندات، و تهیه گزارش‌های اولیه می‌شود.
⚖️ تعقیب متهم توسط دادیار یا بازپرس نظامی
پس از کشف جرم، وظیفه تعقیب قضایی متهم به عهده دادسرای نظامی است. در این مرحله، دادیار یا بازپرس با نظارت دادستان، اقدام به احضار متهم، اخذ اظهارات، بررسی ادله، و تحقیقات تکمیلی می‌نمایند.
📝 انجام تحقیقات مقدماتی و صدور قرار قانونی
در فرآیند تحقیقات، ممکن است دادسرای نظامی به یکی از دو نتیجه برسد:
- صدور قرار منع تعقیب در صورت نبود دلایل کافی
- صدور قرار جلب به دادرسی و ارسال پرونده به دادگاه نظامی
در صورت جلب به دادرسی، کیفرخواست تنظیم شده و پرونده به دادگاه نظامی دو یا یک فرستاده می‌شود.
📌 اجرای احکام صادره از دادگاه نظامی
در نهایت، دادسرای نظامی مسئول اجرای احکام کیفری است. پس از قطعیت رأی دادگاه، مجازات بر اساس جرایم نیروهای مسلح صادر می شود (مانند حبس، تنزیل درجه، اخراج از خدمت و…) و توسط واحد اجرای احکام این دادسرا پیگیری و اجرا می‌شود.
چه افرادی مشمول صلاحیت دادسرای نظامی می‌شوند؟
صلاحیت دادسرای نظامی، تنها محدود به نظامی بودن فرد نیست؛ بلکه علاوه بر آن، باید جرم ارتکابی در حین انجام وظیفه یا به مناسبت شغل نظامی رخ داده باشد. این دو شرط اصلی، تعیین‌کننده صلاحیت دادسرای نظامی برای رسیدگی هستند.
✅ افراد تحت شمول دادسرای نظامی
بر اساس ماده ۱ قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح، افراد زیر در صورت ارتکاب جرم مرتبط با وظایف خدمتی، مشمول صلاحیت دادسرای نظامی هستند:
- پرسنل ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران
- کارکنان و افسران ارتش، سپاه پاسداران و بسیج
- پرسنل و کارکنان نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران (فراجا)
- کارکنان و مدیران وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح
- سربازان وظیفه در دوره خدمت سربازی
- دانشجویان مراکز آموزش نظامی و انتظامی در داخل یا خارج کشور
- افراد مأمور به خدمت موقت در نیروهای مسلح
🔍 تبصره مهم:
در صورتی که فرد نظامی، خارج از ساعات و وظایف خدمتی، مرتکب جرم شود (مثلاً در دعوای شخصی یا رانندگی)، رسیدگی در صلاحیت دادسرای عمومی خواهد بود، نه نظامی.
📝 نکته حقوقی: گاهی تعیین صلاحیت بین دادسرای عمومی و نظامی ممکن است محل اختلاف باشد؛ در این موارد، مرجع عالی قضایی یا رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح صلاحیت نهایی را تعیین خواهد کرد.
دادسرای نظامی به چه نوع جرایمی رسیدگی می‌کند؟
دادسرای نظامی صرفاً مرجع رسیدگی به جرایم خاصی است که توسط نظامیان و در ارتباط با وظایف خدمتی آن‌ها ارتکاب یافته باشد. بنابراین، نه تنها شخصیت مرتکب، بلکه ماهیت جرم و ارتباط آن با مأموریت نظامی نیز در تشخیص صلاحیت دادسرا مؤثر است.
✅ مهم‌ترین جرایم مشمول صلاحیت دادسرای نظامی
بر اساس قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح، موارد زیر در صلاحیت دادسرای نظامی قرار دارند:
- حکم مجازات برای فرار از خدمت سربازی
- تمرد از دستور مافوق نظامی
- سوءاستفاده از سلاح یا تجهیزات نظامی
- تخریب عمدی اموال نظامی یا تجهیزات جنگی
- بی‌انضباطی شدید در حین مأموریت یا پادگان
- افشای اسرار نظامی یا اطلاعات طبقه‌بندی‌شده
- ارتکاب جرایم عمومی مانند ضرب و جرح یا سرقت، در محیط نظامی یا حین مأموریت
❌ موارد خارج از صلاحیت دادسرای نظامی
اگر نظامی در زندگی شخصی خود مرتکب جرم شود (مثلاً در یک دعوای خانوادگی یا تصادف رانندگی)، موضوع در صلاحیت دادسرای عمومی و انقلاب است، نه دادسرای نظامی. حتی در مورد نظامیان، جرایم بدون ارتباط با وظیفه سازمانی تحت رسیدگی نظامی قرار نمی‌گیرند.
📝 تبصره کاربردی:
جرایمی مانند محاربه، افساد فی‌الارض، جاسوسی، قاچاق عمده مواد مخدر نیز اگر توسط نظامی و در بستر نظامی بودن انجام شود، ممکن است در صلاحیت دادگاه نظامی باشد؛ در غیر این صورت، توسط مراجع عمومی رسیدگی می‌شود.
مراحل شکایت در دادسرای نظامی از ثبت تا صدور حکم
شکایت ابتدا با تشخیص صلاحیت دادسرای نظامی آغاز می‌شود. پس از ثبت شکواییه در دفتر خدمات قضایی، پرونده به شعبه دادیاری یا بازپرسی ارجاع می‌شود. پس از انجام تحقیقات مقدماتی، در صورت کفایت دلایل، کیفرخواست صادر و پرونده به دادگاه نظامی ارسال می‌شود تا رأی نهایی صادر گردد.
📌 مرحله اول: تشخیص صلاحیت
در اولین گام، باید بررسی شود که آیا جرم ارتکابی مرتبط با وظایف نظامی است یا خیر؟
اگر جرم در حین یا به مناسبت انجام وظیفه نظامی ارتکاب یافته، دادسرای نظامی صالح به رسیدگی است. در غیر این صورت، مرجع رسیدگی دادسرای عمومی و انقلاب خواهد بود. به عنوان مثال اگر مامور نیروی انتظامی در حین خدمت اقدام به ضرب و شتم فردی نماید، شکایت از مامور در دادسرای نظامی صورت می گیرد و اگر با لباس شخصی باشد در صلاحیت دادسرای عمومی است.
✅ مرحله دوم: ثبت شکواییه در دفاتر خدمات قضایی
شاکی باید با در دست داشتن مدارک شناسایی و مستندات اولیه، به دفتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و شکواییه رسمی علیه شخص نظامی تنظیم کند. این شکایت به دادسرای نظامی استان یا ناحیه محل وقوع جرم ارجاع داده می‌شود.
🔍 مرحله سوم: ارجاع به شعب دادیاری یا بازپرسی
پرونده پس از ثبت، توسط دادستان نظامی به یکی از شعب دادیاری یا بازپرسی ارجاع می‌شود تا تحقیقات مقدماتی آغاز شود.
⚖️ مرحله چهارم: انجام تحقیقات مقدماتی
در این مرحله، بازپرس یا دادیار به دستور دادستان:
- طرفین را احضار می‌کند
- از شهود و متهم بازجویی می‌شود
- مدارک و مستندات بررسی یا استعلام می‌گردد
- در صورت لزوم، تحقیقات میدانی یا کارشناسی انجام می‌پذیرد
❌ مرحله پنجم: صدور قرار نهایی توسط دادسرا
پس از تکمیل تحقیقات، دو حالت ممکن است:
- قرار جلب به دادرسی صادر و کیفرخواست تنظیم می‌شود (در صورت وجود دلایل کافی علیه متهم)
- قرار منع تعقیب صادر می‌شود (در صورت نبود ادله کافی)
در نظر داشته باشید که مسیر پیگیری پرونده در دادسرای نظامی در مواردی که موضوع محرمان شود از طریق خود دادسرا می باشد و در برخی مواقع در سامانه سنا در دسترس قرار نمی گیرد.
⚖️ مرحله ششم: ارسال پرونده به دادگاه نظامی
در صورت صدور کیفرخواست، پرونده به دادگاه نظامی یک یا دو (بسته به نوع جرم) ارسال می‌شود و دادرسی ادامه می‌یابد تا رأی نهایی صادر شود.
انواع دادگاه و دادسرای نظامی در ایران و صلاحیت آن‌ها
ساختار سازمان قضایی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، شامل دادسراها و دادگاه‌های نظامی است که وظیفه آن‌ها رسیدگی تخصصی به جرایم نظامیان می‌باشد. بر اساس قانون آیین دادرسی کیفری و قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح، این مراجع دارای سطوح مختلفی از صلاحیت هستند که متناسب با نوع جرم، درجه نظامی متهم و مرحله رسیدگی تعیین می‌شود.
| نوع دادگاه نظامی | شرح وظایف و صلاحیت |
|---|---|
| دادگاه نظامی دو | رسیدگی به جرایم سبک‌تر نظامیان مانند بی‌انضباطی، تمرد، فرار از خدمت، ضرب و جرح ساده، تخلفات درون پادگانی |
| دادگاه نظامی یک | رسیدگی به جرایم مهم‌تر مانند خیانت در امانت نظامی، افشای اسرار، قتل، جرایم علیه امنیت در حین خدمت |
| دادگاه نظامی کودک و نوجوان | رسیدگی به جرایم نظامیان زیر ۱۸ سال (در صورت وجود) |
| دادگاه تجدیدنظر نظامی | مرجع رسیدگی به اعتراض‌ها نسبت به آرای دادگاه نظامی یک و دو |
| دادگاه‌های نظامی در زمان جنگ | در صورت وقوع جنگ، با دستور رئیس قوه قضائیه، دادگاه‌های نظامی ویژه در مراکز نظامی یا استان‌ها تشکیل می‌شود |
📌 ساختار دادسراهای نظامی
در هر استان، سازمان قضایی نیروهای مسلح متشکل از یک دادسرای نظامی مرکز استان و در صورت نیاز، دادسرای نظامی ناحیه در شهرستان‌ها است. این دادسراها دارای واحدهایی شامل بخش های زیر می‌باشند:
- شعب بازپرسی و دادیاری
- واحد اجرای احکام
- واحد نظارت بر ضابطان نظامی
- واحد ارشاد و معاضدت قضایی
مطابق ماده ۵۷۸ قانون آیین دادرسی کیفری، رئیس دادسرای نظامی ناحیه، معاون دادستان نظامی استان است و علاوه بر نظارت قضایی، بر امور اداری نیز ریاست دارد.
جدول کامل آدرس دادسرای نظامی تهران و مراکز استان‌ها
در این بخش، اطلاعات تماس و نشانی دقیق دادسراهای نظامی در استان‌های مختلف کشور را مشاهده می‌کنید. لازم به ذکر است که برخی استان‌ها تنها دارای دادسرای مرکزی هستند و در شهرستان‌ها، در صورت ضرورت، «دادسرای ناحیه نظامی» تشکیل می‌شود.
| استان / شهر | نشانی دقیق | تلفن تماس |
|---|---|---|
| تهران | تهران، خیابان شریعتی، پایین‌تر از چهارراه قدوسی، نرسیده به خیابان معلم | 021-82909 – 021-82900 |
| فارس (شیراز) | فلکه ارتش سوم، خیابان سپاه شمالی | 071-37380333 |
| آذربایجان شرقی (تبریز) | خیابان ارتش جنوبی، خیابان شهید چمران، جنب پست مرکزی | 041-35497000 |
| خوزستان (اهواز) | ابتدای جاده اهواز–اندیمشک، ابتدای بلوار لشگر | 061-33834190 |
| اصفهان | سه‌راه حکیم نظامی، خیابان شهدای صفه، جنب فروشگاه اتکا | 031-35001100 |
| خراسان رضوی (مشهد) | فلکه عدل خمینی، انتهای خیابان فیاض‌بخش | — |
| کرمان | خیابان شهید خلیلوند، خیابان معلم | 034-31346200 |
| مازندران (ساری) | میدان شهرداری، بلوار ارتش، نرسیده به ایستگاه ارتش | — |
| سمنان | بلوار معلم، کوی رضوان، پشت فروشگاه اتکا | 023-33441256 |
سوالات متداول
در این بخش از مقاله سوالات متداول پیرامون دادسرای نظامی را مشاهده می فرمایید:
❓ من یک سرباز وظیفه‌ام که در حین نگهبانی با یکی از درجه‌داران درگیر شدم و او از من شکایت کرده. آیا پرونده من در دادگاه عمومی بررسی می‌شود یا دادسرای نظامی؟
✅ خیر، چون شما در حین انجام وظیفه نظامی دچار درگیری شده‌اید، رسیدگی به این موضوع در صلاحیت دادسرای نظامی است. این مرجع وظیفه دارد جرایم مرتبط با خدمت نیروهای مسلح را بررسی کند، حتی اگر متهم، سرباز وظیفه باشد.
❓ برادرم افسر ارتش است و هنگام مرخصی، خارج از پادگان با یک راننده درگیر شد. آیا شکایت از او باید در دادسرای نظامی مطرح شود؟
✅ خیر، چون حادثه در زمان و محل غیرنظامی و خارج از وظایف سازمانی رخ داده، این موضوع در صلاحیت دادسرای عمومی و انقلاب است، نه دادسرای نظامی.
❓ من علیه یک مأمور سپاه که در حین بازرسی اموالم را تخریب کرده، می‌خواهم شکایت کنم. چطور و از کجا شروع کنم؟
✅ ابتدا باید در دادسرای نظامی استان محل وقوع حادثه شکایت خود را ثبت کنید، چون اقدام مأمور در حین انجام وظیفه بوده است. می‌توانید از طریق دفتر خدمات الکترونیک قضایی یا مشاوره با وکیل متخصص اقدام کرده و مستندات لازم را ارائه دهید.