خیانت در امانت از جمله جرایمی است که می‌تواند خسارت‌های جدی مالی و حتی معنوی برای افراد به همراه داشته باشد. در مواردی که فرد امین برخلاف اعتماد ایجادشده، اقدام به تصاحب، تلف یا استفاده نادرست از مال امانی می‌نماید، علاوه بر پیگرد کیفری، زیان‌دیده می‌تواند از طریق دادگاه، مطالبه خسارت نماید. تنظیم دادخواست مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم خیانت در امانت، فرآیندی حقوقی است که نیاز به شناخت دقیق قوانین، مستندات قانونی و نحوه ارائه دلایل دارد.
در این مقاله، با تمرکز بر نمونه فرم کامل دادخواست خسارت ناشی از خیانت در امانت، مراحل تنظیم آن، صلاحیت رسیدگی، مستندات قانونی قابل استناد و نکات رویه‌ای مهم را بررسی می‌کنیم. هدف، ارائه یک راهنمای جامع و کاربردی برای افرادی است که قربانی این جرم شده‌اند و قصد دارند به‌صورت قانونی، ضرر و زیان خود را از طریق دادگاه مطالبه کنند.
خیانت در امانت؛ مبانی و عناصر قانونی آن
خیانت در امانت، جرمی است که به‌واسطه نقض اعتماد ایجادشده بین مالک و امین، منجر به آسیب مالی یا معنوی به صاحب مال می‌شود. این جرم در زمره جرایم علیه اموال قرار می‌گیرد و به‌دلیل ریشه داشتن در روابط اجتماعی و اعتماد متقابل، برخورد قانونی با آن از حساسیت بالایی برخوردار است.
✅ تعریف قانونی خیانت در امانت
مطابق ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات ۱۳۷۵):
«هرگاه اموال منقول یا غیرمنقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته یا چک و امثال آن به‌عنوان امانت یا اجاره یا رهن یا برای وکالت یا هر کار با اجرت یا بی‌اجرت به کسی داده شده و بنابراین بوده که اشیاء مزبور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیاء نزد او بوده، آن‌ها را به ضرر مالکین یا متصرفین آن‌ها استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود کند، به حبس از ۶ ماه تا ۳ سال محکوم خواهد شد.»
📌 عناصر اصلی جرم خیانت در امانت
برای اینکه بتوانید در دادگاه به استناد این ماده، مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم کنید، وجود سه عنصر زیر ضروری است:
- عنصر مادی: وجود مال مشخص (منقول یا غیرمنقول) که به‌صورت مشروع به متهم سپرده شده باشد.
- عنصر معنوی (روانی): قصد و نیت تصاحب یا تلف یا استفاده غیرقانونی از مال توسط امین.
- عنصر قانونی: انطباق رفتار با ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی.
🔍 اهمیت اثبات رابطه امانی
یکی از مهم‌ترین مسائل در چنین دعاوی، اثبات رابطه امانی بین طرفین است. یعنی مالک باید نشان دهد که مال، به‌طور موقت و با توافق قانونی یا عرفی، در اختیار امین قرار گرفته است. اسناد کتبی، پیام‌ها، شهادت شهود و حتی عرف محل می‌تواند برای اثبات این رابطه مؤثر باشد.
مبانی مطالبه خسارت: مواد ۱۴، ۱۵، ۱۷ ق.آ.د.ک و رأی وحدت رویه ۵۸۲
زمانی که فردی در نتیجه ارتکاب جرم دچار ضرر و زیان مادی یا معنوی می‌شود، می‌تواند علاوه بر شکایت کیفری، برای مطالبه خسارت وارده نیز اقدام کند. در مورد جرم خیانت در امانت، این امکان با استناد به قوانین آیین دادرسی کیفری و برخی آراء وحدت رویه فراهم شده است.
⚖️ ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری
«شاکی می‌تواند جبران تمام ضرر و زیان‌های مادی، معنوی و منافع ممکن‌الحصول ناشی از جرم را مطالبه کند.»
این ماده به صراحت به حق مطالبه هم خسارت مادی و هم معنوی اشاره دارد.
⚖️ ماده ۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری
«زیان‌دیده از جرم می‌تواند تا پیش از اعلام ختم دادرسی، دادخواست ضرر و زیان خود را به دادگاه تقدیم نماید.»
این ماده فرصت قانونی تقدیم دادخواست را حتی هم‌زمان با رسیدگی کیفری فراهم می‌سازد.
⚖️ ماده ۱۷ قانون آیین دادرسی کیفری
«دادگاه مکلف است ضمن صدور رأی کیفری در خصوص ضرر و زیان مدعی خصوصی نیز طبق ادله و مدارک موجود رأی مقتضی صادر کند.»
یعنی دادگاه باید هم‌زمان با رأی کیفری، در مورد خسارت شاکی خصوصی هم تصمیم‌گیری کند.
📝 رأی وحدت رویه شماره ۵۸۲ دیوان عالی کشور
این رأی تأکید می‌کند که حتی اگر رسیدگی کیفری در جریان نباشد یا متوقف شود (مثل منع تعقیب)، شاکی می‌تواند به‌طور مستقل دادخواست حقوقی مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم را به دادگاه حقوقی تقدیم نماید. این رأی راه را برای افرادی باز می‌کند که در پیگیری کیفری ناکام مانده‌اند، اما همچنان خواهان جبران خسارت هستند.
صلاحیت و شیوه طرح دعوا: مستقلِ حقوقی یا توأم با پرونده کیفری
یکی از چالش‌های مهم برای شاکیان در دعاوی مرتبط با خیانت در امانت، انتخاب مسیر مناسب برای طرح دعوای مطالبه خسارت است. بسته به شرایط پرونده، این دعوا می‌تواند هم‌زمان با رسیدگی کیفری یا به‌صورت جداگانه در دادگاه حقوقی طرح شود.
✅ طرح دعوای توأم با دعوای کیفری
مطابق ماده ۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری، زیان‌دیده می‌تواند دادخواست مطالبه خسارت را تا پیش از اعلام ختم دادرسی به دادگاه کیفری تقدیم کند. در این حالت:
- دادگاه کیفری مکلف است ضمن صدور حکم کیفری، به دعوای ضرر و زیان نیز رسیدگی کند (ماده ۱۷).
- صرفاً در صورت وجود ادله کافی، دادگاه می‌تواند به جبران خسارت مادی یا معنوی حکم دهد.
- این شیوه در کاهش هزینه و زمان رسیدگی مؤثر است، اما مشروط به پیگیری هم‌زمان با پرونده کیفری است.
📌 طرح دعوای مستقل در دادگاه حقوقی
در صورتی که:
- پرونده کیفری با صدور قرار منع تعقیب یا رای اصل برائت مختومه شود
- یا شاکی تمایلی به طرح هم‌زمان دعوای خسارت نداشته باشد
می‌تواند دادخواست ضرر و زیان را به‌صورت مستقل در دادگاه حقوقی مطرح کند. این روش طبق رأی وحدت رویه شماره ۵۸۲ دیوان عالی کشور مجاز شناخته شده است.
❌ نکته مهم: توجه به زمان و مرجع صالح
- اگر قرار منع تعقیب قطعی شود، دیگر امکان رسیدگی در مرجع کیفری به دعوای ضرر و زیان وجود ندارد.
- در چنین حالتی، مرجع صالح رسیدگی، دادگاه عمومی حقوقی محل اقامت خوانده یا محل وقوع جرم خواهد بود.
نمونه دادخواست مطالبه خسارت ناشی از جرم خیانت در امانت
ریاست محترم شعبه … دادگاه محترم عمومی حقوقی شهرستان …
با سلام و احترام
اینجانب خانم/آقای … فرزند …، به شماره ملی … و ساکن …، به موجب این دادخواست علیه خانم/آقای … فرزند …، به شماره ملی … و ساکن … اقامه دعوا می‌نمایم.
بنده در تاریخ … با اعتماد کامل، مالی شامل … را به‌عنوان امانت، به خوانده واگذار نمودم. مطابق توافق انجام شده، ایشان موظف به نگهداری صحیح و استرداد مال در موعد مقرر بودند. اما متأسفانه، خوانده با نقض تعهدات و سوءاستفاده از اعتماد بنده، اقدام به تصاحب/تلف/استفاده غیرمجاز از مال مورد امانت نمودند.
در همین رابطه، شکایت کیفری با موضوع خیانت در امانت در شعبه … دادسرای عمومی و انقلاب شهرستان … مطرح گردید که پس از رسیدگی، منجر به صدور کیفرخواست به شماره … مورخ … و در ادامه، صدور حکم محکومیت قطعی از سوی شعبه … دادگاه کیفری … گردید.
با توجه به این موضوع و خسارت‌های مادی و معنوی سنگینی که به بنده وارد شده، اینک با استناد به مواد ۱۴، ۱۵، ۱۷ قانون آیین دادرسی کیفری، ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی، ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی و رأی وحدت رویه شماره ۵۸۲ دیوان عالی کشور، تقاضای رسیدگی و صدور حکم بر محکومیت خوانده به شرح خواسته تقدیمی را دارم.
خواسته:
مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم خیانت در امانت مقوم به مبلغ … ریال به انضمام:
- کلیه خسارات قانونی (هزینه دادرسی، حق‌الوکاله، کارشناسی و …)
- خسارت تأخیر تأدیه از تاریخ وقوع جرم تا اجرای حکم
- جبران خسارت معنوی وارد شده ناشی از نقض اعتماد و آسیب روانی
دلایل و منضمات دادخواست:
- تصویر مصدق شکایت کیفری ثبت‌شده
- کیفرخواست صادره از دادسرای …
- رأی قطعی محکومیت خوانده در دادگاه کیفری …
- رسید یا قرارداد امانی
- نظریه کارشناس رسمی (در صورت وجود)
- گزارش کارشناسی خسارت وارده
- شهادت شهود (در صورت لزوم)
- سایر مستندات مرتبط
با تجدید احترام
نام و نام خانوادگی خواهان
امضا و تاریخ