دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم و مطالبه خسارت کیفری و حقوقی

وقوع جرم تنها به معنای اعمال مجازات بر مرتکب نیست، بلکه در بسیاری از موارد زیان‌دیده از جرم متحمل خسارات مادی یا معنوی گسترده‌ای می‌شود. به همین دلیل، قانونگذار در نظام حقوقی ایران علاوه بر جنبه عمومی جرم، امکان طرح دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم را برای جبران خسارت‌های وارد شده در نظر گرفته است.

این دادخواست می‌تواند در دادگاه کیفری یا حقوقی مطرح گردد و شامل جبران زیان‌های مالی، روحی و حتی منافع ممکن‌الحصولی است که قربانی جرم از دست داده است. در این مقاله، به‌صورت جامع و کاربردی، مبانی قانونی، شرایط و نحوه طرح دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم را بررسی می‌کنیم و در پایان نمونه‌های متعددی از دادخواست‌های مرتبط ارائه خواهیم داد.

ضرر و زیان ناشی از جرم چیست و چه انواعی دارد؟

وقتی جرمی به وقوع می‌پیوندد، ممکن است به‌جز آسیب به نظم عمومی جامعه، زیان‌های شخصی هم به فردی که مورد جرم واقع شده (بزه‌دیده) وارد شود. این خسارات می‌توانند به شکل‌های مختلفی ظاهر شوند که در حقوق ایران تحت عنوان ضرر و زیان ناشی از جرم شناخته می‌شوند. بر اساس ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی حقوق کیفری، این ضررها می‌توانند مادی، معنوی یا حتی مربوط به منافع ممکن‌الحصول باشند.

✅ خسارت‌های مادی

ضرر و زیان مادی شامل آسیب‌هایی است که به صورت مستقیم به اموال یا جسم زیان‌دیده وارد شده باشد؛ مثل:

• تخریب خودرو در یک تصادف عمدی

• ضرر مالی ناشی از کلاهبرداری یا خیانت در امانت

• هزینه‌های درمان ناشی از ضرب و جرح

این نوع از خسارت‌ها معمولاً با فاکتور، نظریه کارشناس یا مستندات مالی قابل اثبات هستند.

✅ خسارت‌های معنوی

خسارات معنوی به صدمات روانی، هتک حیثیت، شهرت یا آبروی بزه‌دیده مربوط می‌شود. این نوع خسارت‌ها در ظاهر قابل اندازه‌گیری مالی نیستند، اما دادگاه می‌تواند بر اساس شواهد و اوضاع‌واحوال پرونده، حکم به جبران آن‌ها صادر کند. روش جبران نیز ممکن است غیرمالی باشد؛ مثل:

• الزام به عذرخواهی رسمی

• درج حکم در رسانه‌ها

• صدور حکم به رفع اثر از حیثیت فرد

✅ منافع ممکن‌الحصول

منظور از منافع ممکن‌الحصول، منافعی است که اگر جرم رخ نمی‌داد، قربانی می‌توانست از آن بهره‌مند شود. مانند درآمدی که یک راننده تاکسی به دلیل توقف کار بعد از آسیب به خودرویش از دست داده است. این منافع باید با دلیل، مستند و قابل پیش‌بینی باشند و نباید صرفاً محتمل‌الوقوع باشند.

نکته مهم:
مطالبه خسارات ناشی از جرم شامل دیه و تعزیرات منصوص شرعی نمی‌شود، مگر در شرایط خاص و با صراحت قانونی.

مستندات قانونی مرتبط با دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم

یکی از ارکان اصلی طرح دعوای حقوقی یا کیفری، استناد به قوانین و مقررات معتبر است. در خصوص دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم نیز، مواد قانونی متعددی در قانون آیین دادرسی کیفری و قانون مسئولیت مدنی پیش‌بینی شده‌اند که به زیان‌دیده اجازه می‌دهند هم‌زمان با یا بعد از طرح شکایت کیفری، خسارت خود را نیز مطالبه کند.

📌 ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری

«شاکی می‌تواند جبران تمام ضرر و زیان‌های مادی و معنوی و منافع ممکن‌الحصول ناشی از جرم را مطالبه کند.»
این ماده به‌صراحت اجازه طرح دادخواست برای تمامی انواع خسارت را می‌دهد و نقطه شروع مسئولیت مدنی مرتکب جرم محسوب می‌شود.

تبصره ۱

زیان معنوی شامل صدمات روحی، هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی است و دادگاه می‌تواند حتی با روش‌های غیرمالی مانند درج حکم در رسانه‌ها، جبران زیان کند.

تبصره ۲

منافع ممکن‌الحصول، فقط در مواردی قابل مطالبه است که عرفاً اتلاف آن‌ها محقق باشد و شامل دیه و تعزیرات شرعی نمی‌شود.

📌 ماده ۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری

«پس از آنکه متهم تحت تعقیب قرار گرفت، زیان‌دیده از جرم می‌تواند تصویر یا رونوشت مصدق تمام ادله و مدارک خود را به مرجع تعقیب تسلیم و تا قبل از اعلام ختم دادرسی، دادخواست ضرر و زیان را به دادگاه ارائه نماید.»

بر اساس این ماده، زمان و نحوه تقدیم دادخواست مشخص شده و رعایت تشریفات آیین دادرسی مدنی برای طرح آن الزامی است.

📌 ماده ۱۶ قانون آیین دادرسی کیفری

در این ماده آمده است که اگر دعوای ضرر و زیان ابتدا در دادگاه حقوقی مطرح شود، دیگر قابل طرح در دادگاه کیفری نخواهد بود مگر با استرداد دعوی.

📌 ماده ۱۷ قانون آیین دادرسی کیفری

دادگاه کیفری موظف است ضمن صدور رأی کیفری، درباره ضرر و زیان شاکی نیز تصمیم‌گیری کند؛ مگر اینکه برای تعیین میزان خسارت نیاز به تحقیقات بیشتری باشد.

📌 ماده ۱۹ قانون آیین دادرسی کیفری

«در صورتی که حکم به پرداخت قیمت مال صادر شود، قیمت زمان اجرای حکم، ملاک عمل خواهد بود.»

این ماده به‌ویژه در جرایمی که منتهی به تلف مال می‌شود، اهمیت زیادی دارد.

📌 نظریه‌های مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه

در پاسخ به پرسش‌های قضات، چند نظریه مهم درباره نحوه طرح دعوای ضرر و زیان ناشی از جرم صادر شده که در عمل مبنای تصمیم‌گیری محاکم هستند. به عنوان نمونه:

• اگر قرار منع تعقیب تأیید شود، دادگاه کیفری دیگر صلاحیت رسیدگی به دادخواست ضرر و زیان را ندارد.

• در تصادف‌های منجر به خسارت، زیان‌دیده می‌تواند دادخواست حقوقی خود را تا پیش از ختم دادرسی در دادگاه کیفری تقدیم کند.

نحوه مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم در دادگاه کیفری

یکی از راه‌های اصلی جبران خسارات وارده بر اثر ارتکاب جرم، مطالبه ضرر و زیان از طریق دادگاه کیفری است. قانونگذار در راستای سهولت دسترسی بزه‌دیده به حقوق خود، این امکان را فراهم کرده است که شاکی بتواند علاوه بر درخواست تعقیب کیفری، به صورت هم‌زمان در همان دادگاه، دادخواست ضرر و زیان نیز ارائه دهد.

برای این منظور، شاکی یا همان مدعی خصوصی باید تا قبل از اعلام ختم دادرسی، دادخواست ضرر و زیان را تنظیم و همراه با مدارک لازم به دادگاه کیفری تقدیم کند. این مدارک می‌تواند شامل فاکتور، گواهی، نظریه کارشناسی، مستندات مالی و سایر ادله اثبات خسارت باشد.

📌 شرایط کلیدی و ملاحظات قانونی

• مطالبه ضرر و زیان در دادگاه کیفری تابع تشریفات آیین دادرسی مدنی است؛ یعنی باید به‌صورت رسمی و در قالب دادخواست تنظیم شود و هزینه دادرسی نیز پرداخت گردد.

• اگر رسیدگی به جرم هنوز به پایان نرسیده باشد، شاکی می‌تواند با استناد به ماده ۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری، خواسته خود را تا قبل از ختم دادرسی مطرح کند.

• در صورت نیاز به تحقیقات تکمیلی درباره میزان خسارت، دادگاه می‌تواند ابتدا رأی کیفری را صادر کرده و سپس به موضوع خسارت رسیدگی کند.

📌 مواردی که نیازی به تقدیم دادخواست نیست

در برخی جرائم خاص، دادگاه کیفری حتی بدون دادخواست، موظف است به موضوع ضرر و زیان نیز رسیدگی کند:

• کلاهبرداری

• سرقت

• مزاحمت موضوع ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی

• خسارات بدنی ناشی از تصادف (مطابق رأی وحدت رویه شماره ۷۳۴ دیوان عالی کشور)

در این موارد، شاکی می‌تواند صرفاً با طرح شکایت کیفری، انتظار رسیدگی به زیان‌های مالی یا بدنی را نیز داشته باشد.

نکته مهم

اگر شاکی بعد از صدور قرار تأمین خواسته، دادخواست ضرر و زیان را ارائه ندهد، دادگاه می‌تواند بنا به درخواست متهم، قرار تأمین خواسته را لغو نماید.

مهلت تقدیم دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم

یکی از نکات بسیار مهم و بعضاً محل اختلاف در دعاوی ضرر و زیان ناشی از جرم، مهلت قانونی برای ارائه دادخواست است. قانون آیین دادرسی کیفری این مهلت را به‌صورت صریح و محدود به یک بازه زمانی مشخص کرده که عدم رعایت آن می‌تواند بر نحوه رسیدگی یا مرجع صالح برای رسیدگی اثر بگذارد.

⏰ زمان مناسب برای طرح دادخواست

بر اساس ماده ۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری:

«زیان‌دیده از جرم می‌تواند تا قبل از اعلام ختم دادرسی، دادخواست ضرر و زیان خود را به دادگاه کیفری تقدیم نماید.»

🔻 این یعنی:

• زمان آغاز: پس از تحت تعقیب قرار گرفتن متهم

• زمان پایان: تا قبل از اعلام ختم دادرسی در مرحله بدوی

❗مفهوم «ختم دادرسی» چیست؟

ختم دادرسی یعنی دادگاه بررسی پرونده را به پایان رسانده و آماده صدور رأی است. پس از اعلام ختم، هیچ سند، لایحه یا دادخواست جدیدی قابل ارائه نیست.
طبق ماده ۳۷۳ قانون آیین دادرسی کیفری:

«دادگاه پس از اعلام ختم رسیدگی، نمی‌تواند لوایح، اسناد و مدارک جدید را دریافت کند.»

بنابراین اگر دادخواست ضرر و زیان بعد از ختم دادرسی تقدیم شود، رد خواهد شد؛ حتی اگر محتوای آن کامل و مستند باشد.

⚠️ نکته مهم در مرحله واخواهی و تجدیدنظر

دادخواست ضرر و زیان فقط در مرحله بدوی قابل تقدیم است. در مراحل واخواهی یا تجدیدنظر، امکان ارائه دادخواست ضرر و زیان وجود ندارد و تنها راه، مراجعه به دادگاه حقوقی است.

📌 جایگزین پس از پایان مهلت

اگر زیان‌دیده موفق به تقدیم دادخواست در مهلت قانونی نشود:

• می‌تواند مستقیماً به دادگاه حقوقی مراجعه کرده و دعوای خود را طبق تشریفات آیین دادرسی مدنی پیگیری کند.

• این موضوع به معنای سقوط حق مطالبه خسارت نیست، بلکه فقط مسیر آن تغییر می‌کند.

نحوه محاسبه و صدور حکم به جبران خسارات ناشی از جرم

وقتی زیان‌دیده با استناد به وقوع جرم، دادخواست ضرر و زیان را به دادگاه تقدیم می‌کند، دادگاه موظف است پس از بررسی مدارک و احراز رابطه مستقیم میان جرم و خسارت، حکم به جبران ضرر وارد شده صادر نماید. این محاسبه می‌تواند شامل خسارات مادی، معنوی یا منافع ممکن‌الحصول باشد و نحوه تعیین آن تابع قواعد مشخصی است.

⚖️ اصول کلی در محاسبه خسارت

• خسارت باید مستقیم و ناشی از جرم باشد؛ یعنی نمی‌توان هر نوع زیانی را به بهانه ارتکاب جرم مطالبه کرد، بلکه باید رابطه علت و معلولی بین جرم و ضرر اثبات شود.

• مبنای محاسبه، نرخ روز است؛ چنان‌که در تبصره ماده ۱۹ قانون آیین دادرسی کیفری آمده:

«در صورتی که حکم به پرداخت قیمت مال صادر شود، قیمت زمان اجرای حکم ملاک است.»

📌 معیارهای جبران ضرر:

1. زیان‌های مادی:
   این موارد اغلب با نظریه کارشناسی قابل تعیین هستند. مثل:

   • هزینه تعمیرات

   • خسارت وارده به اموال

   • فاکتور خرید یا قبض تعمیرگاه

2. زیان‌های معنوی:
   زیان‌هایی که به حیثیت، روان یا آبروی فرد وارد شده و جبران آن معمولاً غیرمالی است. روش‌های جبران:

   • الزام به عذرخواهی رسمی

   • درج حکم در رسانه‌ها

   • صدور حکم کتبی برای احقاق اعتبار

3. منافع ممکن‌الحصول:
   این نوع خسارت مربوط به درآمدهایی است که فرد در صورت عدم ارتکاب جرم می‌توانست کسب کند. مانند درآمد یک راننده تاکسی که خودروی او در اثر جرم دچار نقص شده و نتوانسته کار کند.

📝 نقش نظریه کارشناسی

در اغلب دعاوی ضرر و زیان، ارجاع پرونده به کارشناس رسمی دادگستری برای برآورد دقیق میزان خسارت ضروری است. نظر کارشناس از مهم‌ترین مستندات دادگاه برای صدور حکم محسوب می‌شود.

✅ جزئیات حکم دادگاه

بر اساس ماده ۱۹ آیین دادرسی کیفری:

• میزان و مشخصات دقیق مال یا خسارت باید در حکم ذکر شود.

• در صورت تعدد محکوم‌علیه (چند متهم)، دادگاه باید حدود مسئولیت هر یک را دقیقاً مشخص کند.

شرایط شکلی و ماهوی دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم

برای اینکه دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم قابلیت رسیدگی داشته باشد و در نهایت به صدور حکم منجر شود، لازم است برخی شرایط شکلی و شرایط ماهوی به‌درستی رعایت شوند. بی‌توجهی به این موارد می‌تواند موجب طولانی شدن روند دادرسی یا رد دادخواست شود.

📝 شرایط شکلی (فرم و قالب دادخواست)

✅ استفاده از فرم رسمی دادخواست:
مدعی خصوصی باید دادخواست خود را در فرم چاپی مخصوص دادخواست‌های حقوقی تنظیم کند. این فرم در دفاتر خدمات قضایی قابل دریافت است.

✅ تعیین صحیح خواهان و خوانده:
اطلاعات هویتی خواهان (شاکی) و خوانده (متهم یا مرتکب جرم) باید دقیق، کامل و بدون ابهام باشد. مشخصات شامل:

• نام و نام خانوادگی

• شماره ملی

• آدرس دقیق محل اقامت

• در صورت داشتن وکیل، درج مشخصات کامل وکلا الزامی است.

✅ تعیین خواسته و بهای آن:
خواهان باید به‌صراحت اعلام کند که چه مبلغی بابت ضرر و زیان مطالبه می‌کند و آن را به‌عنوان بهای خواسته درج نماید. همچنین باید تعیین شود که تقاضا شامل چه نوع خسارتی است (مادی، معنوی، منافع ممکن‌الحصول).

✅ پیوست‌کردن ادله و مدارک:
تمام مستندات باید ضمیمه دادخواست شود؛ مانند:

• نظریه کارشناسی

• فاکتور و رسید هزینه‌ها

• مدارک مالکیت یا بیمه

• محتویات پرونده کیفری مربوطه

✅ پرداخت هزینه دادرسی:
برخلاف شکایت کیفری که رایگان است، مطالبه ضرر و زیان مستلزم پرداخت هزینه دادرسی مطابق تعرفه رسمی قوه قضائیه است.

⚖️ شرایط ماهوی (محتوا و مبنای حقوقی دعوا)

✅ احراز وقوع جرم:
دادگاه باید مطمئن شود که جرم واقع شده یا حداقل در مرحله رسیدگی کیفری است و متهم تحت تعقیب قرار دارد.

✅ اثبات ورود ضرر:
مدعی باید نشان دهد که خسارتی به او وارد شده که:

• مستقیم و مشخص است

• ناشی از جرم است

• قابل برآورد و محاسبه باشد

✅ وجود رابطه سببیت میان جرم و خسارت:
صرف وقوع جرم برای دریافت خسارت کافی نیست؛ باید اثبات شود که بین رفتار مجرمانه و خسارت واردشده، رابطه علیت وجود دارد.

✅ قابل جبران بودن خسارت:
برخی خسارات مثل منافع احتمالی، یا ضررهای غیرواقعی و غیرقابل اثبات، قابل مطالبه نیستند. خسارت باید عرفاً و قانوناً قابل مطالبه باشد.

✅ عدم مخالفت با قانون یا نظم عمومی:
خواسته نباید شامل مواردی باشد که خلاف قانون یا اخلاق حسنه باشد. مثلاً مطالبه مبلغی که بدون مبنا یا با ادعای کذب مطالبه شده، قابل رسیدگی نیست.

نمونه رأی دادگاه در خصوص مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم

یکی از مهم‌ترین اسنادی که می‌تواند برای فهم بهتر فرآیند دادرسی در خصوص ضرر و زیان ناشی از جرم مفید باشد، نمونه آرای صادره توسط دادگاه‌ها است. این آرا علاوه بر اینکه مبنای تحلیل حقوقی دارند، می‌توانند به عنوان الگوی نگارشی و شکلی در دعاوی مشابه مورد استفاده قرار گیرند.

📄 رأی بدوی دادگاه در خصوص مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم سرقت

در خصوص اتهام آقایان ۱. م.س. و ۲. م.ص. دایر بر مشارکت در سرقت ۲۵۰ عدد شلوار و یک دستگاه موتور برق از محل نگهداری اموال آقای ب.الف.، دادگاه با بررسی محتویات پرونده، گزارش مرجع انتظامی، شکایت شاکی، مفاد کیفرخواست و سایر قرائن و امارات موجود در پرونده، بزه انتسابی را محـرز دانسته و مستنداً به مواد ۶۶۱ و ۶۶۷ قانون مجازات اسلامی ۱۳۷۵، با رعایت ماده ۱۲۵ قانون مجازات اسلامی، نامبردگان را به:

• تحمل سه ماه و یک روز حبس تعزیری

• ۵۰ ضربه شلاق تعزیری

• رد عین اموال سرقتی و در صورت فقدان عین، به رد مثل یا پرداخت قیمت مال مسروقه

محکوم می‌نماید.
رأی صادره حضوری بوده و ظرف مدت ۲۰ روز پس از ابلاغ، قابل تجدیدنظرخواهی در محاکم محترم تجدیدنظر استان تهران می‌باشد.

🔻 دادرس شعبه ۱۱۲۴ دادگاه عمومی جزایی تهران – خندستانی

📄 رأی تجدیدنظر درباره عدم تقدیم دادخواست ضرر و زیان

به موجب دادنامه شماره ۵۰۰۰۲۱ مورخ ۰۶/۰۲/۱۳۹۳ صادره از شعبه محترم ۱۱۲۴ دادگاه عمومی جزایی تهران، آقایان م.س. و م.ص. به اتهام مشارکت در سرقت اموال آقای ب.الف.، به مجازات مقرر محکوم شده‌اند.

شاکی پرونده، آقای ب.الف. نسبت به رأی بدوی اعتراض نموده و خواستار صدور حکم در خصوص ضرر و زیان ناشی از جرم گردیده است. این دادگاه با بررسی پرونده و با توجه به اینکه شاکی دادخواست ضرر و زیان را تقدیم نکرده، رسیدگی به این مطالبه در مرجع بدوی ممکن نبوده و صحیحاً رأی صادر نشده است.

بنابراین مستند به ماده ۲۵۷ قانون آیین دادرسی کیفری دادگاه‌های عمومی و انقلاب، رأی بر رد اعتراض صادر می‌گردد.

🔻 شعبه تجدیدنظر استان تهران – رأی قطعی

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دادخواست مطالبه خسارت ناشی از جرم را مشاهده می فرمایید:

❓فردی به جرم اختلاس تحت تعقیب قرار می‌گیرد و علیه او قرار مجرمیت و کیفرخواست صادر می‌شود، و همزمان دادخواست ضرر و زیان نیز مطرح می‌شود. اگر وی از جرم اختلاس برائت یابد، تکلیف دادخواست ضرر و زیان چیست؟
✅ اگر فرد از جرم اختلاس تبرئه شود، دادخواست ضرر و زیان مطرح شده همچنان به صورت مستقل بررسی می‌شود و می‌تواند منجر به صدور حکم گردد. زیرا دعاوی ضرر و زیان می‌تواند بر مبنای مسئولیت‌های مدنی مستقل از مسئولیت کیفری باشد.

❓در پرونده‌ای که منجر به نابینایی دائمی یک چشم شده است، آیا فرد آسیب‌دیده می‌تواند علاوه بر دیه بابت از کار افتادن خسارت بگیرد؟
✅ علاوه بر مطالبه دیه، فرد آسیب‌دیده می‌تواند برای جبران خسارت‌های دیگر مانند از کار افتادگی و هزینه‌های درمان نیز دادخواست دهد. دادگاه با بررسی مستندات و شرایط پرونده می‌تواند حکم به پرداخت خسارت‌های بیشتر صادر کند.

❓در یک پرونده کلاهبرداری که از سال ۹۲ تا ۹۹ برای ساخت آپارتمان از من کلاهبرداری شده و نهایتاً حکم به رد مال و حبس به مدت یک سال صادر شده، آیا در دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم می‌توانم بهای آپارتمان را مطالبه کنم؟ چون ارزش پول بسیار کاهش یافته است.
✅ بله، در چنین پرونده‌هایی می‌توانید برای جبران ضرر و زیان ناشی از جرم، ارزش واقعی آپارتمان را به روز و به لحاظ تورم اقتصادی در دادخواست خود مطالبه کنید. دادگاه بر اساس مستندات موجود و نظر کارشناسی ارزش واقعی را تعیین می‌کند.

❓مجرمی با ایجاد سروصدا، فحاشی و تخریب اموال، تهدید به مرگ و ایجاد ترس و وحشت کرده است. آیا شاکی می‌تواند خسارات وارده را مطالبه کند؟
✅ بله، شاکی می‌تواند با ارائه دادخواست مطالبه خسارت از دادگاه، خسارات وارده ناشی از تخریب و تهدید را درخواست کند. در این مورد، ارائه مستندات و شواهد معتبر به دادگاه می‌تواند به اثبات ادعای خسارت کمک کند.

❓در رابطه با کلاهبرداری به صورت رمزارز که سه سال پیش اتفاق افتاده و به شعبه اجرای احکام رفته‌ام، آیا می‌توانم درخواست ضرر و زیان کنم؟
✅ بله، می‌توانید برای درخواست ضرر و زیان ناشی از کلاهبرداری رمزارز اقدام کنید. با ارائه مدارک و شواهد معتبر به دادگاه، می‌توانید جبران خسارت مالی را پیگیری کنید.