در نظام حقوقی ایران، برخی نهادها برای حفظ تعادل در روابط مالکیت و جلوگیری از ورود افراد بیگانه به جمع شرکا طراحی شدهاند که یکی از مهمترین آنها «حق شفعه» است. این حق به شریک باقیمانده در مال غیرمنقول مشاع اجازه میدهد در صورت فروش سهم شریک دیگر به شخص ثالث، با پرداخت همان قیمت، سهم فروختهشده را برای خود تملک کند.
حق شفعه که از فقه امامیه اقتباس شده، نهتنها کارکرد اقتصادی دارد بلکه جنبههای اجتماعی و روانی آن نیز در حقوق خصوصی قابل تأمل است. در این مقاله بهصورت دقیق و تخصصی به بررسی چیستی حق شفعه، شرایط و آثار آن در املاک مشاع، آپارتمانها، ارث و حتی مزایدهها میپردازیم و تفاوت آن با اصطلاح «اخذ به شفعه» را نیز روشن میسازیم.
حق شفعه چیست؟
حق شفعه یکی از نهادهای حقوقی مهم در معاملات اموال غیرمنقول مشاع است که با هدف جلوگیری از ورود اشخاص بیگانه به جمع شرکا و حفظ هماهنگی در مالکیت مشاع، در حقوق ایران پیشبینی شده است. این حق به شریک باقیمانده امکان میدهد تا در شرایط خاصی، سهم فروختهشده شریک دیگر را تملک کند.
✅ تعریف حق شفعه در قانون مدنی
مطابق ماده 808 قانون مدنی، «هرگاه مال غیرمنقول قابل تقسیمی بین دو نفر، مشترک باشد و یکی از دو شریک، حصه خود را به قصد بیع به شخص ثالثی منتقل کند، شریک دیگر حق دارد قیمتی را که مشتری داده است به او بدهد و حصه مبیعه را تملک کند.»
بر اساس این تعریف، حق شفعه زمانی ایجاد میشود که:
-
ملک موردنظر غیرمنقول باشد؛
-
میان دو نفر به صورت مشاعی مالکیت داشته باشد؛
-
یکی از شرکا سهم خود را از طریق بیع (فروش) به شخص ثالثی منتقل کند.
در این حالت، شریک دوم که به او شفیع گفته میشود، حق دارد با پرداخت همان قیمتی که مشتری پرداخته، سهم فروختهشده را تملک کند. این عمل را «اخذ به شفعه» مینامند.
✅ هدف از ایجاد حق شفعه چیست؟
📌 جلوگیری از ورود شخص ثالث به جمع شرکا:
ورود یک فرد بیگانه ممکن است باعث اختلافات حقوقی و مشکلات مالکیتی در آینده شود. حق شفعه این امکان را به شریک میدهد که از این اتفاق جلوگیری کند.
📌 حفظ نظم و انسجام در ملک مشاع:
در بسیاری از موارد، شرکا روابط خانوادگی یا شراکت طولانیمدتی دارند و ورود شریک جدید موجب ایجاد تنش یا اختلال در بهرهبرداری مشترک از ملک میشود.
📌 تسهیل در تقسیم ملک:
در مواردی که ملک قابل افراز باشد، اعمال حق شفعه میتواند تقسیم را آسانتر کند.
✅ اصطلاحات کلیدی
-
شفعه: حق تملک سهم شریک فروختهشده توسط شریک دیگر.
-
شفیع: کسی که صاحب حق شفعه است و میتواند از آن استفاده کند.
-
اخذ به شفعه: اقدام شفیع برای استفاده از حق خود و تملک سهم فروختهشده.
تفاوت حق شفعه با اخذ به شفعه
در ادبیات حقوقی، دو اصطلاح «حق شفعه» و «اخذ به شفعه» گاه بهجای یکدیگر به کار میروند، اما در واقع از حیث معنا و آثار حقوقی، تفاوتهایی میان آنها وجود دارد. شناخت این تمایز برای درک دقیق سازوکار اعمال شفعه ضروری است.
✅ تعریف اخذ به شفعه
📌 اخذ به شفعه به عمل حقوقی شفیع گفته میشود که از طریق آن حق شفعه خود را اجرا میکند. یعنی شفیع با پرداخت قیمت سهم فروختهشده به خریدار، عملاً آن سهم را تملک میکند. اخذ به شفعه، مرحلهای فراتر از وجود حق است و بهنوعی استفاده و اعمال حق محسوب میشود.
تفاوتهای کلیدی حق شفعه و اخذ به شفعه را میتوان در جدول زیر خلاصه کرد:
تفاوت | حق شفعه | اخذ به شفعه |
---|---|---|
ماهیت | یک حق قانونی بالقوه | یک اقدام و عمل حقوقی اجرایی |
زمان شکلگیری | پس از وقوع بیع توسط شریک دیگر | پس از تصمیم شفیع برای تملک و پرداخت ثمن |
نقش شفیع | دارنده حق | اقدامکننده و فعال در اجرا |
آثار حقوقی | ایجاد امکان تملک سهم | انتقال واقعی مالکیت به شفیع |
✅ حق شفعه بدون اخذ به شفعه بیاثر است
اگرچه وجود حق شفعه برای شفیع اهمیت دارد، اما در صورتی که در مهلت قانونی برای «اخذ به شفعه» اقدام نکند، این حق از بین میرود. قانون مدنی در ماده 821 به صراحت اعلام میکند که اخذ به شفعه باید فوراً انجام شود و تأخیر در آن، موجب سقوط این حق خواهد شد.
حق شفعه در ملک مشاع
حق شفعه در نظام حقوقی ایران بهطور خاص برای املاک مشاعی طراحی شده است؛ یعنی املاکی که مالکیت آن بهصورت مشترک و غیرمجزا بین دو نفر برقرار است. این نوع مالکیت منشأ اصلی پیدایش حق شفعه به شمار میرود و قانون مدنی بهصراحت در ماده 808 آن را به رسمیت شناخته است.
✅ تعریف ملک مشاع و ارتباط آن با شفعه
📌 ملک مشاع به ملکی گفته میشود که در آن سهم هر شریک بهصورت «ذهنی» مشخص است اما در عمل، هیچ بخش معینی از ملک به او اختصاص ندارد. مثلاً اگر دو نفر در یک قطعه زمین شریک باشند، هر یک در همه اجزای زمین بهطور برابر سهیم هستند، مگر آنکه تقسیم رسمی یا افراز ملک مشاع صورت گیرد.
در چنین اموالی، اگر یکی از شرکا سهم خود را به شخص ثالث بفروشد، قانون برای شریک دیگر این حق را قائل شده که با پرداخت همان مبلغ، سهم فروختهشده را تملک کند؛ یعنی حق شفعه برای او ایجاد میشود.
✅ شروط اساسی ایجاد حق شفعه در ملک مشاع
🔍 ماده 808 قانون مدنی، برای تحقق حق شفعه شرایطی قائل شده که در مورد ملک مشاع عبارتاند از:
- مال باید غیرمنقول باشد: یعنی شامل زمین، ساختمان و املاکی از این قبیل.
- مال باید مشاع باشد: مالکیت شرکا باید در کل مال جریان داشته باشد نه در بخش خاصی.
- تعداد شرکا باید دو نفر باشد: اگر بیش از دو شریک باشند، حق شفعه در حالت عادی ایجاد نمیشود.
- مال باید قابل تقسیم باشد: در مواردی که تقسیم موجب ضرر فاحش نباشد.
- انتقال سهم باید بهصورت بیع باشد: یعنی فروش و نه صلح یا هبه.
- تمام سهم شریک باید فروخته شود: فروش بخشی از سهم موجب ایجاد شفعه نمیشود.
✅ مثال کاربردی از حق شفعه در ملک مشاع
فرض کنید دو نفر مالک یک باغ بهصورت مشاع هستند. اگر یکی از آنها سهم خود را به شخص دیگری بفروشد، شریک دوم میتواند با پرداخت مبلغ معامله، آن سهم را تملک کند و مانع ورود شریک جدید به ملک شود. این اقدام، اخذ به شفعه در ملک مشاع است.
⚖️ نکته مهم در تصرفات مشاعی
در ملک مشاع، شرکا بدون رضایت هم نمیتوانند تصرفات مادی داشته باشند (مثل ساختوساز)، اما میتوانند سهم خود را بهتنهایی به فروش برسانند. با اینحال، فروش بدون اطلاع شریک دیگر ممکن است باعث پیدایش دعوای اخذ به شفعه شود.
حق شفعه در آپارتمان
در دهههای اخیر با رشد ساختوسازهای آپارتمانی، این پرسش مطرح شده که آیا حق شفعه در فروش واحدهای آپارتمانی نیز قابل اجراست؟ پاسخ به این پرسش نیازمند درک دقیق از ماهیت حقوقی آپارتمان و تفاوت آن با املاک مشاع سنتی است.
✅ بررسی اجمالی: آیا واحد آپارتمانی مشاع محسوب میشود؟
📌 در آپارتمانها، هر واحد اختصاصی (مثلاً طبقه دوم یا واحد غربی) بهصورت مستقل به مالک تعلق دارد و مشاع محسوب نمیشود. اما بخشهایی از ساختمان مانند زمین، راهپله، آسانسور، پشتبام، انبار مشترک و تأسیسات، مشاع میان تمام مالکان است.
بنابراین تنها بخشهایی از آپارتمان مشاع هستند و خود واحدها معمولاً مشاع نیستند. این موضوع باعث میشود که اعمال حق شفعه نسبت به واحدهای آپارتمانی بهسادگی ممکن نباشد.
✅ شرایط نادر اعمال حق شفعه در آپارتمانها
با وجود توضیح بالا، در برخی شرایط خاص ممکن است حق شفعه در آپارتمان قابل اعمال باشد. این شرایط عبارتاند از:
- اگر آپارتمان میان دو نفر مشاع باشد و هنوز تفکیک رسمی صورت نگرفته باشد؛
- اگر سهم مشاعی از عرصه (زمین زیر بنا) به فروش برسد نه فقط عرصه اختصاصی واحد؛
- اگر کل یک ساختمان (مثلاً دو طبقه) بین دو نفر باشد و یکی سهم خود را بفروشد.
در این حالتها، ممکن است حق شفعه برای شریک باقیمانده ایجاد شود، به شرط آنکه سایر شرایط قانونی (بیع بودن، قابل تقسیم بودن و…) نیز وجود داشته باشد.
⚖️ رأی وحدت رویه و نظر مشورتی
🔍 بر اساس برخی نظرات قضایی، اعمال حق شفعه در فروش واحدهای آپارتمانی معمولاً با دشواری روبهروست، زیرا مالکیت بهصورت مجزا در سند تفکیکی ثبت شده و از حالت مشاع خارج شده است. با این حال، اگر فروش تنها بر روی عرصه باشد، دادگاهها ممکن است حق شفعه را بپذیرند.
❌ موانع اجرای شفعه در آپارتمانها
- مشاع نبودن واحدها؛
- غیرقابل افراز بودن مشاعات عمومی؛
- تفکیک رسمی سند؛
- فقدان شرایط قانونی شفعه (مانند دو نفر بودن شرکا یا بیع تمام سهم).
حق شفعه در ارث
یکی از پرسشهای رایج در دعاوی املاک مشاع، این است که آیا پس از فوت یکی از شرکا و انتقال سهم او به وراث، همچنان امکان اعمال حق شفعه وجود دارد؟ پاسخ به این سؤال در گرو شناخت رابطه میان ارث و حق شفعه است.
✅ آیا حق شفعه به ارث میرسد؟
📌 بر اساس ماده 823 قانون مدنی، «حق شفعه به ارث منتقل میشود.» یعنی اگر شریکی که دارای حق شفعه است، پیش از اجرای آن فوت کند، این حق به وارث او انتقال مییابد. به عبارت دیگر، ورثه میتوانند بهجای مورث خود از این حق استفاده کنند، مشروط بر اینکه شرایط قانونی آن وجود داشته باشد.
✅ نحوه ایجاد حق شفعه از طریق ارث
در مواردی که مال غیرمنقول به ارث میرسد و هنوز تقسیم یا افراز نشده، سهم هر وارث در آن ملک به صورت مشاع است. حال اگر یکی از وراث، سهم خود را از طریق بیع به شخص ثالثی واگذار کند، سایر وراث به عنوان شریک میتوانند از حق شفعه استفاده کنند.
مثال: اگر دو برادر بهصورت مشاع زمینی را از والد خود به ارث برده باشند و یکی از آنها سهم خود را بفروشد، برادر دیگر میتواند با پرداخت مبلغ معامله، سهم فروختهشده را تملک کند.
⚖️ شروط اعمال شفعه پس از ارث
📝 در صورتی که وارث بخواهد از حق شفعه استفاده کند، باید شرایط زیر برقرار باشد:
-
مال غیرمنقول و قابل افراز باشد؛
-
شراکت بین دو نفر باقی مانده باشد؛
-
فروش بهصورت بیع و با انتقال تمام سهم انجام شده باشد؛
-
وارث حق را در مهلت قانونی و بهصورت فوری اعمال کند.
🔍 نکته مهم: عدم اسقاط حق توسط مورث
اگر شفیع (شریک اصلی) در زمان حیات خود حق شفعه را اسقاط کرده باشد، این حق به ورثه منتقل نخواهد شد. چون آنچه قابل انتقال است حق موجود است، نه حقی که قبلاً ساقط شده باشد.
زمان اعمال حق شفعه
یکی از مهمترین ویژگیهای حق شفعه، «فوریت در اعمال آن» است. به عبارت دیگر، اگر شفیع (شریک باقیمانده) پس از اطلاع از فروش سهم شریک خود، برای مدت طولانی اقدام به اخذ به شفعه نکند، این حق از بین میرود. بنابراین، شناخت زمان دقیق اعمال حق شفعه و مهلت قانونی آن از اهمیت بالایی برخوردار است.
✅ فوریت در اعمال حق شفعه
📌 ماده 821 قانون مدنی بهصراحت اعلام میکند:
«اخذ به شفعه باید فوری باشد.»
فوریت به این معناست که شفیع پس از اطلاع از فروش، باید در مدتی که عرفاً کافی است اقدام به اعمال حق خود کند. تأخیر در این امر، چه به دلیل بیتوجهی و چه به دلیل عمدی، موجب سقوط حق شفعه خواهد شد.
✅ معیار تشخیص فوریت
📝 قانون بهصورت صریح مدت دقیق برای فوریت مشخص نکرده و تعیین آن را به عرف قضایی و نظر قاضی واگذار کرده است. به همین دلیل، فوریت ممکن است بسته به شرایط، زمان، محل وقوع معامله و نوع ملک، متغیر باشد. اما بهطور معمول، مهلتهایی بیش از چند هفته یا چند ماه بدون دلیل موجه، از سوی دادگاهها بهعنوان تأخیر تلقی شده است.
⚖️ استثنائات بر قاعده فوریت
-
جهل به وقوع بیع:
اگر شفیع اصلاً از وقوع معامله بیاطلاع باشد، مهلت فوریت از زمان آگاهی او آغاز میشود، نه از زمان عقد. -
عدم اطلاع از شرایط معامله (مثل مبلغ یا هویت خریدار):
در صورتی که شفیع فقط از اصل معامله مطلع بوده اما از جزئیات مهم آن بیخبر مانده باشد، هنوز مهلت فوریت شروع نشده است. -
وجود مانع قهری یا قانونی برای اعمال حق:
اگر شفیع در زندان باشد، یا دچار بیماری جسمی یا محدودیت قانونی شده باشد که مانع اجرای حق شود، مهلت اجرای شفعه تا زمان برطرف شدن مانع تمدید میشود. -
جهل به حکم قانون:
اگر شفیع از اینکه حق شفعه دارد یا اینکه باید فوری آن را اعمال کند بیاطلاع باشد، برخی فقها سقوط حق را نمیپذیرند. اما در رویه قضایی، جهل به قانون عذر موجه محسوب نمیشود.
✅ چه زمانی دقیقاً حق شفعه ایجاد میشود؟
📌 از نظر حقوقی، حق شفعه به محض تحقق سه عنصر زیر ایجاد میشود:
-
ملک غیرمنقول باشد؛
-
بین دو نفر بهصورت مشاع باشد؛
-
یکی از دو شریک، سهم خود را از طریق «بیع» به ثالث منتقل کند.
بهمحض وقوع این شرایط، حق شفعه برای شریک دیگر پدید میآید و او باید در اسرع وقت اقدام کند.
حق شفعه در زمین کشاورزی
زمینهای کشاورزی یکی از مهمترین مصادیق اعمال حق شفعه در ایران به شمار میآیند؛ چرا که اغلب غیرمنقول، مشاع و قابل تقسیم هستند. با توجه به ماهیت این املاک، قانونگذاران و فقها توجه ویژهای به اعمال شفعه در آنها داشتهاند.
✅ شرایط شفعه در زمین کشاورزی
📌 برای اینکه شریکی بتواند نسبت به زمین کشاورزی اخذ به شفعه کند، باید شرایط عمومی حق شفعه طبق ماده 808 قانون مدنی وجود داشته باشد. یعنی:
- زمین باید غیرمنقول و قابل افراز باشد؛
- زمین باید بین دو نفر به صورت مشاع باشد؛
- یکی از شرکا تمام سهم خود را از طریق بیع به دیگری واگذار کرده باشد.
در صورتی که این شرایط فراهم باشد، شریک دیگر میتواند با پرداخت قیمت معاملهشده، سهم فروختهشده را تملک کند.
⚖️ شفعه در زمینهای دارای بنا یا درخت
بر اساس ماده 809 قانون مدنی، «هرگاه بنا یا درخت بدون زمین فروخته شود، حق شفعه وجود ندارد.»
اما اگر زمین کشاورزی به همراه اشجار یا بناهای ساختهشده در آن فروخته شود، این بنا یا درختان تابع زمین محسوب شده و در شمول شفعه قرار میگیرند.
بنابراین، اگر شریکی بخواهد سهم خود از زمین کشاورزی را بفروشد که شامل ساختمان نگهبانی یا درختان مثمر نیز هست، شریک دیگر میتواند برای کل آن اخذ به شفعه کند.
🔍 تفاوت زمین کشاورزی قابل افراز و غیرقابل افراز
اگر زمین کشاورزی به شکلی باشد که با تقسیم، به دو قطعه مستقل و قابل بهرهبرداری تبدیل شود، حق شفعه بهسادگی قابل اجراست. اما اگر زمین، کوچک یا دارای شرایط خاصی باشد که افراز آن ممکن نباشد یا به ضرر شدید یکی از شرکا باشد، شفعه ایجاد نخواهد شد.
در چنین مواردی، تعیین قابل افراز بودن یا نبودن زمین، بر عهده مراجع رسمی نظیر اداره ثبت یا کارشناسی دادگاه است.
📝 مثالی از شفعه در زمین کشاورزی
فرض کنید دو نفر مالک مشاع یک قطعه زمین زراعی هستند. یکی از آنها سهم خود را به یک خریدار میفروشد. شریک دوم پس از اطلاع از معامله، میتواند قیمت پرداختی خریدار را بدهد و سهم فروختهشده را برای خود نگه دارد. در این حالت، ورود خریدار جدید به مزرعه منتفی شده و مالکیت به شفیع انتقال مییابد.
حق شفعه در مزایده
مسأله اجرای حق شفعه در فروش املاک از طریق مزایده (بهویژه در موارد مربوط به املاک مشاع) یکی از موضوعات بحثبرانگیز در حقوق مدنی و اجرای احکام است. این موضوع بهویژه زمانی اهمیت مییابد که سهم مشاع یک شریک در ملک از طریق مزایده به فروش میرسد و شریک دیگر قصد اعمال حق شفعه را دارد.
✅ آیا میتوان در مزایده از حق شفعه استفاده کرد؟
📌 اصل بر این است که حق شفعه تنها در مورد «بیع» جاری است و فروش اموال در مزایده، طبق قواعد اجرای احکام، بیع قهری و قضایی محسوب میشود. از آنجا که فروش در مزایده تابع مقررات خاص و تشریفات قانونی است، بسیاری از فقها و رویههای قضایی معتقدند که مزایده مشمول ماده 808 قانون مدنی نمیشود و حق شفعه در آن جاری نیست.
⚖️ نظر دکترین حقوقی
بنا بر نظر غالب حقوقدانان:
-
فروش در مزایده «بیع قانونی» محسوب میشود، نه «بیع ارادی»؛
-
ماده 808 قانون مدنی ناظر به بیعی است که از اراده آزاد فروشنده ناشی شده باشد؛
-
بنابراین، شریک دیگر نمیتواند در فروش از طریق مزایده اخذ به شفعه کند.
در نتیجه، حق شفعه در فروشهای قهری، مثل مزایده اموال از طریق اجرای احکام، اعمالپذیر نیست.
✅ استثناء مهم: توافق یا اسقاط پیشینی
در صورتی که شرکا پیش از فروش، در قرارداد کتبی، اجرای حق شفعه را شرط کرده باشند یا شرط شده باشد که هیچگونه معاملهای حتی از طریق دادگاه بدون اعلام به شریک دیگر انجام نشود، میتوان تحت شرایطی خاص به حق شفعه در مزایده نیز استناد کرد. البته اثبات چنین حقی دشوار است و در اغلب موارد، دادگاهها آن را نمیپذیرند.
📝 نکته مهم: راهکارهای جایگزین
در صورتی که شریک دیگر نتواند از حق شفعه در مزایده استفاده کند، میتواند:
-
در صورت وجود تخلف در فرآیند مزایده (مثلاً اطلاعرسانی ناقص)، ابطال مزایده را تقاضا کند؛
-
یا در صورت ورود خسارت، مطالبه ضرر و زیان نماید؛
-
و در مواردی نیز، به دنبال تقسیم رسمی یا افراز سهم خود برود تا از تکرار مزایده جلوگیری کند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون حق شفعه را مشاهده می فرمایید که توسط ایران لگال پاسخ داده شده است:
❓ آیا شفیع میتواند حقی که نسبت به سهم دیگر برای اعمال آن دارد، بدون انتقال مالکیت خود، فقط حق شفعه را منتقل کند؟
✅ انتقال حق شفعه به شکل مستقل از مالکیت، بهطور معمول در قوانین مدنی ممکن نیست، زیرا این حق به طور ذاتی وابسته به مالکیت شریک است و جدا از آن قابلیت انتقال ندارد.
❓ سلام، شرایط تحقق حق شفعه چیست؟
✅ حق شفعه زمانی تحقق مییابد که ملکی غیرمنقول و قابل تقسیم میان دو نفر مشترک باشد و یکی از شرکا سهم خود را به شخص ثالثی بفروشد. در این حالت، شریک دیگر حق دارد با پرداخت قیمت معامله به خریدار، سهم فروختهشده را به دست آورد.
❓ باسلام، حق شفعه در چه شرایطی در عرصه و یا عرصه و اعیان اتفاق میافتد؟
✅ حق شفعه میتواند در هر دو مورد عرصه و اعیان اعمال شود، به شرط آنکه ملک غیرمنقول، قابل تقسیم، و میان دو شریک بهصورت مشاع باشد. در چنین شرایطی، شریک میتواند با پرداخت قیمت، سهم فروختهشده را تملک کند.
❓ با سلام، آیا حق شفعه در مورد هبه هم امکانپذیر است؟
✅ خیر، حق شفعه در معاملات بیع (خرید و فروش) جاری میشود و در مواردی مانند هبه که به معنای هدیه دادن بدون عوض است، اعمال نمیشود؛ زیرا یکی از شروط شفعه، «انتقال به واسطه بیع» است.
❓ احتراما مغازهای را با خواهرم شریک هستم و هرکدام سه دانگ داریم. بدون اطلاع من، سهمش را واگذار کرده است. آیا حق شفعه شامل حال من میشود؟
✅ بله، در صورتی که مغازه بهصورت مشاع بین شما و خواهرتان بوده و او بدون اطلاع، سهم خود را از طریق بیع به شخص ثالث منتقل کرده باشد، شما میتوانید با پرداخت قیمت معامله، سهم فروختهشده را تملک کرده و از حق شفعه استفاده کنید.