وقتی فردی به دلیل ناتوانی مالی نمی‌تواند هزینه دادرسی یا محکوم‌به را بپردازد، می‌تواند با طرح دعوای اعسار، از دادگاه بخواهد او را از این پرداخت‌ها معاف یا برای آنها مهلت یا تقسیط تعیین کند. اما صدور حکم اعسار، به‌ویژه در جلسه اول رسیدگی، کاملاً وابسته به مدارک، نحوه حضور، پاسخ‌های دقیق شهود و تصمیم قاضی دارد. جلسه اول، جایی است که شاکله اصلی پرونده اعسار بسته می‌شود و گاه در همان جلسه، رأی نهایی صادر خواهد شد.
در این مقاله، با تمرکز ویژه بر جلسه اول دادگاه اعسار، مراحل تشکیل آن، مدارک مورد نیاز، شیوه رفتار شهود، سوالات قاضی و تفاوت‌های مهم میان اعسار از محکوم‌به و هزینه دادرسی را بررسی می‌کنیم تا اگر در این موقعیت قرار گرفتید، آمادگی کامل برای دفاع از حق خود داشته باشید.
جلسه اول دادگاه اعسار چیست و چه چیزهایی در آن بررسی می‌شود؟
اول از همه برای تعریف اعسار باید گفت که اعسار یعنی ناتوانی از پرداخت بدهی یا هزینه‌های دادرسی و جلسه اول دادگاه اعسار، نخستین و مهم‌ترین مرحله در رسیدگی به درخواست معافیت از پرداخت هزینه دادرسی یا تقسیط محکوم‌به است. در این جلسه، قاضی با بررسی مدارک، احضار شهود و شنیدن اظهارات طرفین، تصمیم می‌گیرد که آیا ادعای اعسار قابل‌قبول است یا خیر.
📌 ماهیت دعوای اعسار
دعوی اعسار، ماهیتی غیرمالی دارد اما آثار آن می‌تواند گسترده و بسیار مهم باشد. برای مثال، در دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به، اگر قاضی بپذیرد که فرد توان پرداخت ندارد، ممکن است حکم به تقسیط بدهد یا از بازداشت وی جلوگیری کند؛ بنابراین این دعوا نقش مهمی در تعیین سرنوشت نهایی پرونده دارد.
📌 زمان و فوریت جلسه اول
طبق قانون، دعوی اعسار از محکوم‌به خارج از نوبت رسیدگی می‌شود. این یعنی زمان‌بندی جلسه اول نسبت به سایر دعاوی سریع‌تر انجام می‌شود. در اعسار از هزینه دادرسی نیز هرچند قانون به صراحت اشاره به خارج از نوبت بودن ندارد، اما در رویه عملی، به دلیل ضرورت رسیدگی به دعوای اصلی، سعی در تسریع آن می‌شود.
📌 هدف جلسه اول از نظر قاضی
هدف قاضی از برگزاری این جلسه، سنجش صداقت ادعا، بررسی مدارک و استماع شهادت شهود است. اگر مدارک ناقص باشد، رفع نقص خواسته می‌شود. اگر شهود در دادگاه حاضر نباشند یا اظهاراتشان قانع‌کننده نباشد، ممکن است دادگاه درخواست اعسار را رد کند. به همین دلیل جلسه اول، فرصتی طلایی اما حساس برای اثبات ادعاست.
پیش‌نیازهای ورود به جلسه: استشهادیه شهود و صورت اموال
حضور در جلسه اول دادگاه اعسار بدون مدارک و مستندات کافی، ریسک بزرگی برای رد شدن دادخواست است. قاضی در همان جلسه، از روی مدارک ابتدایی و حضور یا عدم حضور شهود تصمیم می‌گیرد که آیا ارزش ادامه رسیدگی وجود دارد یا خیر. بنابراین آشنایی با مهم‌ترین پیوست‌ها و مدارک ضروری، پیش‌نیاز اصلی ورود موفق به این جلسه است.
📌 استشهادیه کتبی شهود اعسار
یکی از کلیدی‌ترین مدارک در پرونده اعسار، استشهادیه کتبی دست‌کم دو نفر شاهد است. این افراد باید:
- به‌طور مستقیم از وضعیت مالی و معیشتی متقاضی اطلاع داشته باشند؛
- با نحوه زندگی، سطح درآمد و هزینه‌های او آشنا باشند؛
- در استشهادیه بنویسند که معسر توان پرداخت هزینه دادرسی یا محکوم‌به را ندارد؛
- اعلام آمادگی کنند که در جلسه دادگاه حضور یافته و شهادت دهند.
شهود نباید از بستگان درجه‌اول باشند، مگر در شرایط خاصی که دادگاه احراز کند.
📌 صورت‌برداری از کلیه اموال (ماده ۸ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی)
خواهان اعسار باید هنگام تقدیم دادخواست، فهرست کامل دارایی‌های خود را نیز ضمیمه کند. این فهرست شامل:
- اموال منقول و غیرمنقول (خانه، خودرو، طلا و…)؛
- حساب‌های بانکی، مطالبات و درآمدها؛
- اموالی که نزد اشخاص ثالث دارد؛
- تمامی نقل و انتقالات اموال در یک‌سال گذشته.
این صورت‌برداری دقیق، ابزار مهم قاضی برای ارزیابی صداقت خواهان و جلوگیری از سوءاستفاده‌های رایج در پرونده‌های اعسار است.
📌 سایر مدارک مؤثر در پذیرش اعسار
گرچه استشهادیه و صورت‌اموال، پایه‌های اصلی هستند، اما پیوستن اسناد زیر می‌تواند نقش مؤثری در قانع کردن قاضی داشته باشد:
- فیش حقوقی یا مستندات میزان درآمد ماهانه؛
- اجاره‌نامه منزل یا مدارک مخارج اصلی زندگی؛
- ریز تراکنش‌های بانکی یا اسناد بدهی‌های دیگر؛
- مستندات درمان، معالجه، یا سایر هزینه‌های اضطراری.
✅ هرچه مدارک دقیق‌تر و مستندتر باشد، احتمال صدور حکم اعسار در همان جلسه اول افزایش می‌یابد.
روند برگزاری جلسه اول طبق قانون (ماده ۵۰۷) و آثار «حکم حضوری»
پس از ثبت دادخواست اعسار و ضمیمه کردن مدارک، دادگاه موظف است در کوتاه‌ترین زمان ممکن به آن رسیدگی کند. جلسه اول دادگاه اعسار، مطابق با مقررات آیین دادرسی مدنی و به‌ویژه ماده ۵۰۷، دارای روالی مشخص و ساختاری نسبتاً ساده اما حساس است که در ادامه به آن می‌پردازیم.
📌 زمان‌بندی قانونی و اقدامات اولیه دادگاه
مطابق ماده ۵۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی، مدیر دفتر دادگاه موظف است ظرف دو روز از ثبت دادخواست، آن را به نظر قاضی برساند. قاضی نیز در صورت نیاز، دستور:
- تعیین وقت رسیدگی؛
- اخطار به خواهان برای حضور شهود در جلسه؛
- ارسال نسخه‌ای از دادخواست برای خوانده؛
- انجام استعلام‌های لازم (در خصوص وضعیت مالی خواهان) را صادر می‌کند.
💡 این اقدامات نشان می‌دهد که رسیدگی به اعسار، باید با سرعت بالا و اولویت انجام شود؛ خصوصاً در مواردی که اجرای حکم وابسته به نتیجه این دعواست.
📌 برگزاری جلسه؛ بررسی و پرسش از طرفین
در روز جلسه، قاضی:
- مدارک ضمیمه را بررسی می‌کند؛
- شهود معرفی‌شده را احضار و مورد پرسش قرار می‌دهد؛
- در صورت حضور خوانده (محکوم‌له)، دفاعیات او را استماع می‌کند؛
- و در صورت کفایت دلایل، در همان جلسه می‌تواند رأی به پذیرش یا حکم به رد اعسار بدهد.
⚠️ در برخی موارد، اگر مدارک ناقص یا اظهارات نیازمند بررسی بیشتر باشد، قاضی جلسه را تجدید می‌کند یا دستور استعلام از مراجع رسمی می‌دهد.
📌 آثار مهم «حکم اعسار حضوری»
یکی از نکات حقوقی مهم درباره حکم اعسار، این است که حتی اگر خوانده در جلسه حاضر نشود یا لایحه ارسال نکند، رأی صادره «حضوری» محسوب می‌شود. این ویژگی:
- امکان اعتراض به رأی را محدود می‌کند؛
- و باعث می‌شود رأی از حیث آثار قانونی، سریعاً قابل اجرا باشد.
✅ این موضوع باعث می‌شود که خوانده دعوا (مثلاً زنی که مهریه‌اش را مطالبه کرده) باید مراقب باشد تا در صورت ابلاغ دادخواست اعسار، در جلسه حاضر شود یا لایحه ارائه دهد؛ در غیر این صورت، رأی صادره از درجه قطعی‌بودن برخوردار خواهد شد.
سؤالات رایج قاضی از خواهان و شهود اعسار
یکی از مهم‌ترین بخش‌های جلسه اول دادگاه اعسار، پرسش‌های قاضی از شخص مدعی اعسار (خواهان) و شاهدانی است که برای تأیید وضعیت مالی او معرفی شده‌اند. پاسخ به این سؤالات، نقش حیاتی در صدور یا رد حکم اعسار دارد. قاضی با این سؤالات سعی می‌کند صحت ادعا را احراز کرده و از صوری بودن پرونده جلوگیری کند.
📌 سؤالات قاضی از خواهان اعسار
در این بخش، قاضی مستقیماً از شخص مدعی اعسار می‌خواهد که درباره وضعیت مالی خود توضیح دهد. رایج‌ترین پرسش‌ها عبارتند از:
- منبع درآمد ماهانه شما چیست؟
- چه میزان درآمد دارید و چطور آن را خرج می‌کنید؟
- آیا ملک، خودرو، حساب بانکی یا سرمایه‌ای به نام شما ثبت شده است؟
- هزینه‌های زندگی‌تان چقدر است و چند نفر تحت تکفل دارید؟
- آیا در یک سال گذشته نقل و انتقال مالی یا ملکی داشته‌اید؟
- آیا بدهی دیگری غیر از این پرونده دارید؟
- آیا با دریافت وام یا کمک اطرافیان می‌توانید هزینه را پرداخت کنید؟
✅ پاسخ به این سؤالات باید صادقانه، با عدد و رقم و ترجیحاً مستند باشد. کوچک‌ترین تناقض یا پاسخ مبهم، می‌تواند کل دعوا را از بین ببرد.
📌 سؤالات قاضی از شهود اعسار
سپس نوبت به شهودی می‌رسد که استشهادیه اعسار را امضا کرده‌اند. قاضی از آنها می‌پرسد:
🔍 نحوه و مدت آشنایی با معسر
- شما از چه زمانی این شخص را می‌شناسید؟
- چطور با هم آشنا شدید؟ همکار، همسایه یا دوست هستید؟
- چقدر از وضعیت مالی او اطلاع دارید؟
✅ بهترین جواب، آن است که ارتباط مستمر و رفت‌وآمد خانوادگی یا کاری ثابت شود تا قاضی بپذیرد که شاهد از نزدیک، از شرایط معسر اطلاع دارد.
🔍 وضعیت شغلی و معیشتی معسر
- آیا می‌دانید شغل اصلی ایشان چیست؟
- از میزان درآمد او اطلاع دارید؟
- آیا ایشان اموالی دارد؟
- آیا هزینه‌های زندگی او بالا است؟
- افراد تحت تکفل او چه کسانی هستند؟
✅ شهود باید با ذکر مثال و جزئیات صحبت کنند: مثلاً “ایشان کارگر روزمزد است و اجاره‌نشین؛ درآمدی حدود ۷ میلیون دارد و دو فرزند مدرسه‌ای دارد.”
❌ پاسخ‌های کلی مثل «از وضعیتش خبر ندارم» یا «وضعش خوب نیست» بدون توضیح، به رد اعسار منتهی می‌شود.
تصمیمات محتمل قاضی در جلسه اول: پذیرش، رد یا تقسیط
قاضی در جلسه اول دادگاه اعسار، پس از بررسی دقیق مدارک، استماع اظهارات خواهان و شهود، و در صورت حضور خوانده، دفاعیات او، می‌تواند یکی از تصمیمات زیر را بگیرد. این تصمیمات گاهی در همان جلسه اول اتخاذ می‌شوند و گاهی نیاز به بررسی‌های تکمیلی دارند، اما در بسیاری از موارد، همان جلسه تعیین‌کننده است.
✅ پذیرش اعسار و صدور حکم
اگر مدارک خواهان کافی باشد، شهود حاضر شوند و اظهاراتشان دقیق و مستند باشد، قاضی می‌تواند همان‌جا حکم به پذیرش اعسار صادر کند. این تصمیم می‌تواند به دو صورت باشد:
- پذیرش کامل اعسار: یعنی فرد هیچ تمکنی برای پرداخت ندارد و از پرداخت هزینه دادرسی یا محکوم‌به معاف می‌شود. توجه داشته باشید که پذیرش اعسار در هزینه های دادرسی در اعسار محکوم به تاثیر گذار است و می تواند نظر قاضی را جلب نماید.
- پذیرش نسبی و تقسیط: یعنی فرد توان پرداخت بخشی از مبلغ را دارد و قاضی براساس ماده ۱۱ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، بدهی را تقسیط می‌کند.
💡 در بسیاری از پرونده‌های اعسار از محکوم‌به، قاضی با بررسی درآمد و هزینه‌های زندگی، میزان اقساط ماهانه را تعیین کرده و در حکم درج می‌کند.
❌ رد درخواست اعسار
اگر خواهان نتواند وضعیت مالی خود را ثابت کند، شهود حاضر نشوند یا اظهارات آنها قانع‌کننده نباشد، یا مدارک ناقص باشد، دادگاه می‌تواند با استناد به مواد ۱۲ و ۵۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی، درخواست اعسار را رد کند.
❗ در این حالت:
- اگر اعسار از هزینه دادرسی باشد، رسیدگی به دعوای اصلی متوقف می‌ماند تا هزینه پرداخت شود.
- اگر اعسار از محکوم‌به باشد، اجرای حکم آغاز می‌شود و احتمال بازداشت محکوم‌علیه نیز وجود دارد، مگر اینکه فوراً اقساط یا مصالحه‌ای صورت گیرد.
🔍 صدور قرار استعلام یا تجدید جلسه
در برخی پرونده‌ها، قاضی تشخیص می‌دهد که اطلاعات موجود کافی نیست. در این موارد:
- از بانک‌ها، سازمان ثبت یا محل کار فرد استعلام می‌شود؛
- جلسه تجدید می‌شود تا شاهدان غایب حاضر شوند یا مدارک تکمیل شود؛
- یا ممکن است از خواهان خواسته شود سوگند اعسار یاد کند (اگر شهود کافی نباشند و شرایط خاصی فراهم باشد).
خطاهای مرسوم و ضمانت‌اجراها (کتمان دارایی، اعسار صوری)
برخی از خواهان‌های اعسار، به امید گرفتن معافیت یا تعویق در پرداخت، سعی می‌کنند بخشی از واقعیت را پنهان کرده یا دارایی خود را به نام دیگران منتقل کنند. اما این رفتارها، نه‌تنها باعث رد دعوای اعسار می‌شود، بلکه پیامدهای کیفری و حقوقی جدی در پی دارد. در این بخش، با خطاهای رایج در پرونده‌های اعسار و ضمانت‌اجراهای قانونی آن آشنا می‌شویم.
❌ کتمان اموال و ارائه اطلاعات ناقص
یکی از رایج‌ترین تخلفات، عدم ذکر برخی اموال در صورت‌برداری موضوع ماده ۸ قانون اجرای محکومیت‌های مالی است. اگر فردی:
- حساب بانکی، زمین، خودرو یا مالی را از قلم بیندازد؛
- یا درباره میزان درآمد و مخارج خود اغراق یا دروغ بگوید؛
و این موضوع در بررسی‌های بعدی یا با استعلام‌ها مشخص شود، قاضی می‌تواند:
- حکم اعسار صادرشده را کان‌لم‌یکن اعلام کند؛
- پرونده را برای بررسی کیفری (شهادت دروغ یا کتمان حقیقت) به دادسرا ارجاع دهد؛
- و حتی در صورت اثبات سوءنیت، حکم حبس تعزیری درجه هفت صادر شود.
❌ اعسار صوری با کمک شهود ناآگاه یا ساختگی
گاهی فردی از اطرافیان یا آشنایان می‌خواهد که بدون اطلاع دقیق از وضعیت مالی‌اش، استشهادیه را امضا کرده و در دادگاه شهادت دهد. اما در جلسه رسیدگی، قاضی با پرسیدن سؤالات جزئی و فنی (درآمد، نوع شغل، افراد تحت تکفل و…) متوجه ناآگاهی یا تناقض در اظهارات شهود می‌شود.
📌 در این صورت، شاهد ممکن است متهم به شهادت دروغ شود و مطابق ماده ۶۵۰ قانون مجازات اسلامی، به حبس یا جزای نقدی محکوم گردد.
⚠️ عواقب اعسار بی‌پایه در رویه قضایی
در بسیاری از دادگاه‌ها، وقتی قاضی به این نتیجه برسد که فرد عمداً برای اطاله دادرسی یا فرار از پرداخت، درخواست اعسار داده:
- علاوه بر رد اعسار، خوانده را محق به مطالبه خسارت تاخیر و هزینه‌های دادرسی از خواهان می‌داند؛
- حتی در برخی موارد، از امتیازات قانونی بعدی فرد مثل اعسار مجدد یا تقسیط در پرونده‌های دیگر، جلوگیری می‌شود.
چک‌لیست آمادگی جلسه اول دادگاه
برای موفقیت در جلسه اول دادگاه اعسار، باید پیش از هر چیز با ذهنی آرام و مدارکی کامل وارد دادگاه شوید. در ادامه، یک چک‌لیست کاربردی و خلاصه ارائه می‌دهیم تا مطمئن شوید هیچ نکته‌ای از قلم نیفتاده است:
✅ مدارک ضروری که باید همراه داشته باشید
- اصل و کپی دادخواست اعسار ثبت‌شده
- استشهادیه کتبی حداقل دو شاهد مطلع
- اصل شناسنامه و کارت ملی خود و شهود
- صورت‌برداری دقیق از اموال طبق ماده ۸
- مدارک پشتیبان: فیش حقوقی، اجاره‌نامه، قبوض، گزارش تراکنش بانکی، گواهی کار
✅ هماهنگی با شهود
اول از همه بدانید که شما می توانید برای شهادت اعسار، از بستگان استفاده نمایید یعنی برادر می تواند در دادگاه اعسار شهادت دهد، همچنین خواهر، والدین و حتی فرزند. اما در نظر داشته باشید که بهتر است در کنار آنها فردی خارج از دایره بستگان وجود داشته باشد زیرا مواردی وجود دارد که شهادت توسط دادگاه پذیرفته نشده است.
- حتماً شهود در جلسه حاضر باشند؛ صرف ارائه استشهادیه کتبی کافی نیست.
- اطمینان حاصل کنید که شهود از وضعیت مالی شما اطلاع دقیق دارند و پاسخ‌هایشان با واقعیت و مدارک شما تطابق دارد.
- از شهود بخواهید قبل از حضور در دادگاه، جزئیات پرونده و شغل و معیشت شما را مرور کنند.
✅ آمادگی برای پاسخ به سؤالات قاضی
- با مشاوره حقوقی یا وکیل، پرسش‌های احتمالی را شبیه‌سازی و تمرین کنید.
- از کلی‌گویی و اغراق پرهیز کرده و عدد و رقم دقیق بدهید (میزان درآمد، هزینه ماهانه، تعداد فرزندان، بدهی‌ها و…)
- در صورت تغییر شغل، نقل و انتقال ملک یا هر اتفاق مالی مهم در سال گذشته، توضیح آماده داشته باشید.
✅ رفتار و پوشش مناسب
- پوشش رسمی و رفتار محترمانه در دادگاه اهمیت زیادی دارد و بر ذهنیت قاضی تأثیر می‌گذارد.
- بدون اجازه قاضی صحبت نکنید، به سؤالات فقط در چارچوب پرسیده‌شده پاسخ دهید.
- اگر چیزی را نمی‌دانید یا فراموش کرده‌اید، صادقانه اعلام کنید؛ از دروغ یا حدس زدن بپرهیزید.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون جلسه اول دادگاه اعسار را مشاهده می فرمایید:
❓ من تازه دادخواست اعسار از مهریه دادم، قاضی برای جلسه اول چی ازم می‌پرسه؟
✅ در جلسه اول، قاضی معمولاً از شما درباره شغل فعلی، درآمد ماهانه، هزینه‌های زندگی و افراد تحت تکفل سؤال می‌پرسد. همچنین اگر طی یک سال گذشته، ملکی فروخته‌اید یا درآمد قابل توجهی داشته‌اید، باید آن را اعلام کنید. بهتر است مستنداتی مثل فیش حقوقی یا اجاره‌نامه همراه داشته باشید و پاسخ‌هایتان دقیق و واقعی باشد.
❓ یکی از شاهد‌هام کارش همینه که با مردم استشهادیه پر می‌کنه، مشکلی داره؟
✅ بله، این موضوع می‌تونه باعث بی‌اعتباری شهادت و حتی رد کامل درخواست اعسار بشه. شهودی که استشهادیه را امضا می‌کنند باید واقعاً از وضعیت مالی شما اطلاع مستقیم داشته باشند (مثل همکار، همسایه، دوست خانوادگی قدیمی) و در دادگاه هم باید بتوانند با ذکر جزئیات واقعی درباره شرایط مالی شما شهادت دهند. شاهد حرفه‌ای و نامرتبط، ریسک رد شدن پرونده را بالا می‌برد.
❓ اگه قاضی همون جلسه اول اعسار منو رد کنه، دیگه هیچ کاری نمی‌تونم بکنم؟
✅ اگر قاضی در جلسه اول، به دلیل ناکافی بودن مدارک یا نبود شهود معتبر، درخواست اعسار را رد کند، شما می‌توانید در برخی موارد مجدد دادخواست بدهید یا در همان مهلت قانونی، تجدیدنظرخواهی کنید (بسته به نوع اعسار). ولی بهتر است قبل از هر اقدام بعدی، حتماً با وکیل مشورت کنید تا دلایل رد بررسی و رفع نواقص انجام شود.
❓ روز جلسه اول دادگاه اعسار، چه مدارکی با خودم ببرم؟ فقط استشهادیه کافیه؟
✅ نه، استشهادیه به‌تنهایی کافی نیست. شما باید علاوه بر استشهادیه کتبی دو شاهد که باید در جلسه هم حاضر باشند، فهرست اموال (صورت‌اموال) طبق ماده ۸، مدارک مربوط به درآمد و هزینه‌ها مثل فیش حقوقی، اجاره‌نامه، قبوض یا گزارش بانکی را هم همراه داشته باشید. اگر یکی از این‌ها ناقص باشد، قاضی ممکن است جلسه را تجدید یا درخواست را رد کند.