در نظام حقوقی ایران، رسیدگی به جرایم و دعاوی کیفری و همچنین تأمین نظم و امنیت عمومی، بر عهده نهادهایی چون دادسرا و دادگاه نهاده شده است. در این مسیر، مقامات مختلفی از جمله دادستان، بازپرس، دادیار، قاضی و سایر مقامات قضایی با وظایف مشخص و سلسله‌مراتب قانونی تعریف‌شده فعالیت می‌کنند. با این حال، بسیاری از افراد در تشخیص تفاوت این مقامات دچار ابهام هستند و گاهی این اصطلاحات را به‌جای یکدیگر به کار می‌برند.
در این مقاله، تلاش داریم با بررسی دقیق تفاوت‌های میان دادستان، بازپرس، دادیار، قاضی و جایگاه دادگاه و دادسرا، تصویری روشن و ساختار یافته از وظایف، اختیارات، حدود صلاحیت و روابط سلسله‌مراتبی میان این مقامات ارائه دهیم. این آشنایی نه‌تنها به درک بهتر فرآیند دادرسی کیفری کمک می‌کند، بلکه درک حقوق شهروندی در فرایند دادرسی را نیز تسهیل می‌سازد.
با ما همراه باشید تا ضمن آشنایی با ساختار دادسرا و دادگاه، از فرق قاضی و دادستان، تفاوت بازپرس و دادیار، و نقش هر یک در رسیدگی به پرونده‌های کیفری آگاه شوید و پاسخ سوال‌هایی چون «کدام مقام صلاحیت صدور کیفرخواست را دارد؟» یا «بازپرس بالاتر است یا دادیار؟» را با استناد به قوانین و رویه‌های قضایی دریافت کنید.
مقامات قضایی در دادسرا و دادگاه چه کسانی هستند؟
در نظام حقوقی ایران، فرآیند رسیدگی به جرایم در دو نهاد اصلی پیگیری می‌شود: دادسرا و دادگاه. هر کدام از این نهادها دارای ساختار درونی و مقامات مشخصی هستند که مسئولیت‌های متفاوتی بر عهده دارند و در کنار یکدیگر، اجرای عدالت کیفری را ممکن می‌سازند.
📌 دادسرا: محل آغاز فرآیند رسیدگی کیفری
دادسرا نهادی مقدماتی و پیش‌دادرسی است که نقش محوری در کشف جرم، تعقیب متهم، انجام تحقیقات مقدماتی و صدور کیفرخواست دارد. این نهاد تحت ریاست دادستان فعالیت می‌کند و از مقامات زیر تشکیل می‌شود:
- دادستان (مدعی‌العموم): عالی‌ترین مقام دادسرا و مسئول نظارت بر کل فرآیند تعقیب کیفری.
- معاون دادستان: جانشین دادستان در موارد غیبت یا تفویض اختیار و مسئول هماهنگی بخشی از وظایف اداری و قضایی.
- بازپرس: مقام مسئول انجام تحقیقات مقدماتی در جرایم مهم، با اختیارات قضایی مستقل و گسترده.
- دادیار: مقام قضایی وابسته به دادستان که در جرایم کمتر مهم، به دستور او به انجام تحقیقات و اقدامات قضایی می‌پردازد.
همه این مقامات در چهارچوب سلسله مراتب قانونی فعالیت می‌کنند و هر یک در محدوده صلاحیت‌های خود، مسئول ایفای نقش‌های تخصصی هستند.
⚖️ دادگاه: مرجع صدور رأی و تعیین مجازات
در مقابل دادسرا، دادگاه قرار دارد که پس از پایان تحقیقات مقدماتی و صدور کیفرخواست، وظیفه دارد صحت اتهام، تقصیر یا برائت متهم را بررسی کند و بر اساس قوانین، رأی نهایی صادر نماید. دادگاه‌ها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
- دادگاه‌های حقوقی: رسیدگی به دعاوی مالی، خانوادگی، ملکی و… میان اشخاص.
- دادگاه‌های کیفری: رسیدگی به جرایم و صدور حکم مجازات، از جمله دادگاه کیفری یک و کیفری دو.
در رأس دادگاه، قاضی یا هیئت قضات قرار دارند که وظیفه بررسی پرونده، ارزیابی دلایل و صدور رأی نهایی را بر عهده دارند. قاضی برخلاف مقامات دادسرا، وظیفه‌ای در کشف جرم یا تحقیقات مقدماتی ندارد، بلکه بی‌طرفانه و صرفاً بر اساس دلایل موجود قضاوت می‌کند.
تفاوت دادستان و بازپرس در نظام دادرسی ایران
در نظام کیفری ایران، دادستان و بازپرس دو مقام اصلی در دادسرا هستند که نقش مهمی در جریان کشف جرم، تعقیب متهم و مدیریت فرآیند تحقیقات مقدماتی ایفا می‌کنند. اما با وجود شباهت‌هایی در زمینه کاری، تفاوت‌های جدی در جایگاه، اختیارات و وظایف آن‌ها وجود دارد.
⚖️ جایگاه دادستان در سلسله مراتب قضایی
دادستان، بالاترین مقام در دادسرا و نماینده جامعه در پیگیری جرایم است. به همین دلیل، از او با عنوان مدعی‌العموم نیز یاد می‌شود. بر اساس قانون آیین دادرسی کیفری، دادستان وظایف زیر را بر عهده دارد:
- ریاست و نظارت بر عملکرد کلیه مقامات دادسرا اعم از بازپرس، دادیار و ضابطان قضایی؛
- تشخیص ضرورت تعقیب کیفری در صورت وقوع جرم یا اطلاع از آن؛
- ارجاع شکایات و تعیین بازپرس یا دادیار مسئول تحقیق؛
- نظارت بر اقدامات بازپرس و ارائه دستور و نظر نهایی در برخی موارد؛
- صدور کیفرخواست در صورت احراز وقوع جرم پس از تکمیل تحقیقات.
نقش دادستان در بسیاری از جرایم، آغازگر فرآیند رسیدگی کیفری است. او اختیار دارد که شخصاً تحقیقات را انجام دهد یا به دیگر مقامات ارجاع دهد، اما همیشه نقش نهایی در تأیید یا رد اقدامات قضایی را حفظ می‌کند.
⚖️ وظایف بازپرس در رسیدگی به جرایم
بازپرس، یکی از مقامات قضایی دادسراست که وظیفه اصلی او انجام تحقیقات مقدماتی در خصوص وقوع جرم است. بر اساس قانون، بازپرس فقط در صورتی مجاز به آغاز تحقیقات است که پرونده توسط دادستان به او ارجاع شده باشد. از جمله وظایف بازپرس می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- جمع‌آوری دلایل وقوع جرم از طریق بازجویی، بازسازی صحنه، دستور کارشناسی و…؛
- صدور قرارهای تأمین کیفری مانند بازداشت موقت، کفالت، وثیقه و…؛
- احضار و بازجویی از متهم و شاکی؛
- صدور قرار نهایی مانند منع تعقیب، موقوفی تعقیب یا جلب به دادرسی.
بازپرس باید شخصاً تحقیقات را انجام دهد و تنها در موارد استثنایی می‌تواند انجام برخی اقدامات را به ضابطان دادگستری محول کند. بر خلاف دادیار، بازپرس در موارد متعددی استقلال تصمیم‌گیری دارد و در صورت اختلاف با دادستان، گاهی لازم است دادگاه حل اختلاف کند.
فرق دادیار و بازپرس از منظر قانونی
در ساختار دادسرا، دادیار و بازپرس هر دو از مقامات قضایی هستند که مسئولیت رسیدگی به شکایات و انجام تحقیقات مقدماتی را بر عهده دارند؛ اما تفاوت‌هایی بنیادین در سطح اختیارات، استقلال عمل، نوع جرایم مورد رسیدگی و جایگاه سلسله‌مراتبی آن‌ها وجود دارد که شناخت این تفاوت‌ها برای درک بهتر روند دادرسی کیفری ضروری است.
⚖️ استقلال تصمیم‌گیری بازپرس
بازپرس از منظر سلسله‌مراتب، جایگاهی بالاتر از دادیار دارد و در بسیاری از موارد، دارای اختیارات قضایی مستقل است. بر اساس ماده ۹۲ قانون آیین دادرسی کیفری، تحقیقات مقدماتی در تمامی جرایم، اصولاً در صلاحیت بازپرس است و تنها در صورت نبود یا کمبود بازپرس، این وظایف به دادیار محول می‌شود.
بازپرس می‌تواند در خصوص موارد زیر مستقلاً اقدام کند:
- صدور قرار بازداشت موقت یا آزادی متهم با تأمین مناسب؛
- اتخاذ تصمیم در خصوص جلب متهم یا صدور قرار منع تعقیب؛
- جمع‌آوری دلایل و حفظ آثار جرم به صورت شخصی یا با دستور به ضابطان؛
- در صورت مخالفت دادستان با نظر بازپرس، دادگاه مرجع حل اختلاف خواهد بود (جز در مورد بازداشت موقت).
بنابراین، بازپرس جایگاهی نیمه‌مستقل دارد و به‌ویژه در جرایم مهم، صلاحیت قانونی برای تصمیم‌گیری قضایی دارد.
⚖️ محدودیت‌های قانونی دادیار
در نقطه مقابل، دادیار پایین‌ترین مقام در سلسله مراتب قضایی دادسرا است و تمامی اقدامات و تصمیمات وی باید با نظر و تأیید دادستان همراه باشد. دادیار اختیار انجام تحقیقات مقدماتی را دارد اما:
- در جرایم مهم مانند قتل، تجاوز، فساد مالی کلان و… فاقد صلاحیت رسیدگی است؛
- تمامی قرارهای نهایی او باید در همان روز به تأیید دادستان برسد؛
- دادیار هیچ‌گونه استقلال رأی ندارد و در صورت بروز اختلاف، نظر دادستان لازم‌الاجراست.
بر این اساس، وظایف دادیار بیشتر در چارچوب اجرای دستورات دادستان تعریف می‌شود و نقش او در عمل، وابسته به تصمیمات مقام مافوق است.
تفاوت دادیار و قاضی چیست؟
یکی از پرسش‌های رایج در حوزه حقوق کیفری این است که فرق دادیار با قاضی چیست؟ آیا هر دو مسئول صدور رأی هستند؟ آیا دادیار هم مانند قاضی استقلال قضایی دارد؟ برای پاسخ دقیق به این سوال، باید به تفاوت‌های بنیادی در جایگاه، وظایف، اختیارات و استقلال قضایی این دو مقام بپردازیم.
⚖️ صلاحیت دادیار در مقابل اختیارات قاضی
دادیار یکی از مقامات قضایی در دادسرا است و زیر نظر دادستان فعالیت می‌کند. وظایف او شامل انجام تحقیقات مقدماتی در پرونده‌های ساده‌تر، اخذ اظهارات از طرفین، بررسی مدارک، و در نهایت پیشنهاد یکی از قرارهای قضایی مانند منع تعقیب، جلب به دادرسی یا قرار تأمین به دادستان است.
اما باید توجه داشت:
- دادیار حق صدور حکم ندارد؛ بلکه تنها در مرحله مقدماتی رسیدگی کیفری ایفای نقش می‌کند.
- همه تصمیمات دادیار وابسته به نظر دادستان است و بدون تأیید او، فاقد اثر حقوقی خواهد بود.
- در صورت اختلاف دادیار و دادستان، نظر دادستان لازم‌الاتباع است و دادیار حق مخالفت مؤثر ندارد.
در مقابل، قاضی مقام عالی‌رتبه‌ای است که در دادگاه فعالیت می‌کند و پس از ارجاع پرونده از دادسرا، صاحب رأی نهایی در خصوص مجرمیت، برائت، نوع و میزان مجازات است.
⚖️ نقش قاضی در رسیدگی نهایی و صدور حکم
قاضی، برخلاف دادیار، دارای جایگاه مستقل قضایی است و وظیفه صدور حکم در دعاوی حقوقی و کیفری را بر عهده دارد. نکات کلیدی در خصوص قاضی عبارتند از:
- قاضی در دادگاه تصمیم‌گیر نهایی است و حتی در صورت مخالفت با نظر دادستان یا بازپرس، می‌تواند بر اساس شواهد و قوانین، رأی مستقل صادر کند.
- قاضی باید بی‌طرف باشد و از هرگونه دخالت در جمع‌آوری دلایل یا جهت‌گیری اجتناب کند، مگر در چارچوب اختیارات قضایی قانونی؛
- قاضی اختیار تأیید یا رد کیفرخواست، قرارهای تأمین، منع تعقیب یا مجرمیت را دارد و در نهایت، مسئول تعیین مجازات یا صدور حکم برائت است.
در نتیجه، دادیار را می‌توان به‌نوعی بازوی اجرایی دادستان در مرحله مقدماتی دانست، در حالی‌که قاضی مرجع بی‌طرف صدور حکم در مرحله پایانی دادرسی است.
فرق قاضی و دادستان در فرآیند رسیدگی به جرایم
در بسیاری از پرونده‌های کیفری، افراد تصور می‌کنند که قاضی و دادستان دو عنوان برای یک مقام قضایی هستند؛ اما در واقع این دو، نقشی کاملاً متفاوت در فرآیند دادرسی ایفا می‌کنند. برای شناخت بهتر نقش‌ها، وظایف، اختیارات و جایگاه حقوقی قاضی و دادستان، باید به تفاوت بنیادین وظایف آن‌ها در مرحله مقدماتی و نهایی دادرسی توجه کرد.
⚖️ قاضی بی‌طرف، دادستان مدعی‌العموم
نخستین و مهم‌ترین تفاوت میان این دو مقام، در ماهیت مأموریت آن‌ها نهفته است:
-
دادستان، نماینده جامعه و حافظ منافع عمومی است. او مسئول شروع تعقیب، نظارت بر تحقیقات و صدور کیفرخواست است. به همین دلیل، دادستان را «مدعی‌العموم» نیز می‌نامند؛ چرا که از طرف مردم، علیه متهم اقدام می‌کند.
-
قاضی، در جایگاه داوری بی‌طرف قرار دارد. او به هیچ طرف دعوا تعلق ندارد و صرفاً بر اساس ادله موجود، قوانین موضوعه، و اصول دادرسی عادلانه رأی صادر می‌کند. قاضی در فرآیند کشف جرم نقشی ندارد، بلکه فقط بر اساس محتویات پرونده تصمیم‌گیری می‌کند.
⚖️ تفاوت در نقش، جایگاه و اختیارات اجرایی
از نظر ساختاری و اجرایی، دادستان و قاضی در دو نهاد جداگانه فعالیت می‌کنند:
-
دادستان در دادسرا فعالیت دارد، یعنی نهاد مقدماتی که قبل از دادگاه، به کشف جرم، جمع‌آوری ادله، تعقیب متهم، بررسی قانونی پرونده و در نهایت، تهیه کیفرخواست می‌پردازد. دادستان می‌تواند تحقیقات را به دادیار یا بازپرس ارجاع دهد اما نمی‌تواند رأی نهایی صادر کند.
-
قاضی در دادگاه فعالیت دارد و پس از دریافت پرونده از دادسرا، وظیفه او بررسی شواهد و صدور رأی است. او می‌تواند تصمیمات دادسرا (از جمله کیفرخواست، قرار تأمین، و نتایج تحقیقات) را تأیید یا رد کند و اختیار دارد رأی بر برائت یا محکومیت متهم صادر کند.
در حقیقت، دادستان مسئول پیگیری است، اما قاضی مسئول قضاوت و صدور حکم است. یکی فعالانه دنبال جرم می‌گردد؛ دیگری با سکوت و بی‌طرفی به مستندات نگاه می‌کند و بر اساس قانون تصمیم می‌گیرد.
جدول مقایسه‌ای: تفاوت‌های دادستان، بازپرس و دادیار
| عنوان | دادستان | بازپرس | دادیار |
|---|---|---|---|
| جایگاه در سلسله مراتب | عالی‌ترین مقام در دادسرا | پایین‌تر از دادستان، بالاتر از دادیار | پایین‌ترین مقام در دادسرا |
| نهاد وابسته | دادسرا | دادسرا | دادسرا |
| وظیفه اصلی | تعقیب جرم، نظارت بر کل دادسرا، صدور کیفرخواست | انجام تحقیقات مقدماتی در جرایم مهم | انجام تحقیقات مقدماتی در جرایم ساده‌تر |
| صلاحیت رسیدگی | همه جرایم (در صورت تفویض یا نبود بازپرس) | فقط جرایم مهم و در صلاحیت دادگاه کیفری یک | فقط جرایم غیر مهم، خارج از ماده ۳۰۲ |
| استقلال رأی | بالاترین مرجع تصمیم در دادسرا | نیمه‌مستقل؛ گاهی نیازمند تأیید دادستان | فاقد استقلال؛ تابع کامل نظر دادستان |
| صدور قرار بازداشت موقت | مجاز است؛ در صورت نبود بازپرس | مجاز است؛ در صورت اختلاف با دادستان، نظر او مقدم است | فقط با موافقت دادستان مجاز است |
| حق صدور کیفرخواست | دارد | ندارد؛ پیشنهاد‌دهنده است | ندارد؛ پیشنهاد‌دهنده است |
| امکان مخالفت با نظر دادستان | — | دارد؛ در صورت اختلاف، دادگاه تصمیم می‌گیرد | ندارد؛ موظف به تبعیت کامل از دادستان |
| ارتباط با قاضی | ارسال کیفرخواست برای صدور حکم | پرونده را برای اظهار نظر به دادستان ارسال می‌کند | پرونده را برای تأیید نهایی به دادستان ارائه می‌دهد |
| ارجاع پرونده به او | به خود یا به دیگران (بازپرس/دادیار) | با ارجاع دادستان | با ارجاع دادستان |
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون این موضوع حقوقی که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓با چه موضوعاتی پرونده به دادستان ارجاع می‌شود؟
✅ دادستان، که در گذشته با عنوان‌هایی مانند مدعی‌العموم یا وکیل جماعت شناخته می‌شد، بالاترین مقام در دادسرا است. تمامی شکایات کیفری و موضوعات مرتبط با جرایم، در ابتدا به دادستان ارجاع می‌شود و سپس توسط او به دادیار یا بازپرس جهت بررسی و تحقیقات اولیه سپرده می‌شود.
❓در شعبه بدوی دیوان عدالت اداری، منظور از دادرس، همان قاضی شعبه است یا جانشین رئیس شعبه؟
✅ در دیوان عدالت اداری، «دادرس» به معنای جانشین رئیس شعبه است و در غیاب قاضی اصلی، وظایف رسیدگی را بر عهده دارد.
❓آیا مقام قاضی دادسرا در رتبه پایین‌تر از دادستان قرار دارد؟ و آیا در شیراز فقط قاضی مرد داریم یا زنان نیز می‌توانند قاضی شوند؟
✅ دادستان بالاترین مقام قضایی در دادسرا است. در شهر شیراز و سایر حوزه‌های قضایی، زنان نیز می‌توانند به‌عنوان قاضی، دادیار یا بازپرس مشغول به کار شوند و محدودیتی از نظر جنسیت وجود ندارد.
❓در یک پرونده سرقت، چرا بازپرس به جای دادیار رسیدگی می‌کند؟
✅ چون پرونده‌های سرقت، بسته به نوع و اهمیت جرم، ممکن است از جرایم مهم محسوب شوند، بنابراین رسیدگی به آن معمولاً در صلاحیت بازپرس است. دادیاران معمولاً به جرایم ساده‌تر مانند تهدید یا توهین رسیدگی می‌کنند. بر اساس ماده ۳۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری، رسیدگی به جرایم سنگین، الزاماً باید توسط بازپرس انجام شود.