در بازار کار ایران، قراردادهای کاری به دو دسته کلی دائم و موقت تقسیم می‌شوند که هرکدام از منظر قانونی، اجرایی و حمایتی تفاوت‌های قابل توجهی دارند. یکی از مهم‌ترین اختلافات بین این دو نوع قرارداد، مربوط به شرایط اخراج یا خاتمه همکاری است. اخراج در قرارداد دائم معمولاً نیازمند دلایل موجه و طی مراحل خاص قانونی است، در حالی‌که در قرارداد موقت، پایان مدت قرارداد به‌تنهایی می‌تواند پایان رابطه کاری باشد، بدون آن‌که لزوماً اخراج تلقی شود.
این تفاوت‌ها، هم برای کارگر و هم برای کارفرما آثار حقوقی و مالی مهمی دارد که عدم آگاهی از آن‌ها می‌تواند منجر به بروز اختلافات کارگری و دعاوی پرهزینه شود. در این مقاله، تفاوت شرایط اخراج در قرارداد دائم و موقت را از منظر قانون کار ایران، رویه‌های اداری و پیامدهای عملی به‌طور کامل بررسی می‌کنیم.
قرارداد دائم و موقت چه تفاوت‌هایی دارند؟ (مبانی قانونی)
درک تفاوت بین قراردادهای دائم و موقت در قانون کار، پیش‌نیاز بررسی شرایط اخراج در هرکدام است. قانون کار ایران در ماده ۷، این دو نوع قرارداد را تعریف کرده و معیارهایی برای تشخیص آن‌ها ارائه داده است. این تمایز، نقش مهمی در حقوق و تعهدات طرفین ایفا می‌کند.
🔍 تعریف قرارداد موقت
قرارداد موقت قراردادی است که در آن مدت مشخص یا انجام کار معین تعیین شده باشد. این نوع قرارداد معمولاً برای پروژه‌های کوتاه‌مدت، مشاغل فصلی یا کارهایی با مدت معلوم تنظیم می‌شود. به محض پایان مدت یا انجام کار موضوع قرارداد، رابطه کاری خاتمه می‌یابد و اصولاً نیازی به فسخ یک‌جانبه یا رضایت کارگر نیست.
⚖️ تعریف قرارداد دائم
در مقابل، قرارداد دائم به قراردادی گفته می‌شود که مدت آن تعیین نشده و کار ماهیتی مستمر دارد. طبق تبصره ۲ ماده ۷ قانون کار، اگر قرارداد کتبی بین طرفین وجود نداشته باشد یا مدت آن مشخص نشده باشد و کار از نوع مستمر باشد، قرارداد دائمی تلقی می‌شود. این نوع قرارداد دارای حمایت‌های حقوقی بیشتری برای کارگر است و خاتمه آن مستلزم رعایت تشریفات خاصی مانند اخطار، اعلام دلایل موجه و موافقت مراجع قانونی است.
📌 تفاوت بنیادین از نظر استمرار و امنیت شغلی
قراردادهای دائم از حیث امنیت شغلی، پایداری بیشتری دارند. در حالی که در قرارداد موقت، با رسیدن به پایان مدت، کارفرما می‌تواند به‌راحتی قرارداد را تمدید نکند، در قرارداد دائم، صرفاً با دلایل قانونی و طی فرایندهای رسمی، امکان قطع رابطه وجود دارد.
تفاوت اخراج در قرارداد دائم و قرارداد موقت
در قرارداد دائم، اخراج کارگر تنها با دلایل قانونی، طی مراحل رسمی و با نظر مراجع صنفی یا شورای اسلامی کار امکان‌پذیر است و در صورت نقض این مراحل، کارگر حق بازگشت به کار دارد. اما در قرارداد موقت، همزان با پایان مدت قرارداد، رابطه کاری بدون نیاز به طی تشریفات قانونی خاتمه می‌یابد. با این حال، اگر کارفرما بخواهد پیش از پایان مدت کارگر را اخراج کند، باید دلایل موجه و مستند ارائه کند؛ در غیر این صورت، کارگر می‌تواند شکایت و مطالبه خسارت کند.
🔍 در قرارداد دائم: اخراج نیازمند دلایل قانونی و تشریفات مشخص است
در قرارداد دائم، اخراج کارگر بدون دلیل موجه دارای عواقبی است و برخلاف قانون می باشد. ماده ۲۷ قانون کار مشخص کرده که کارفرما تنها در صورتی می‌تواند کارگر را اخراج کند که:
- کارگر در انجام وظایف محوله قصور کند یا آیین‌نامه‌های انضباطی را رعایت نکند،
- کارفرما به کارگر تذکر کتبی داده باشد،
- و در نهایت، نظر مثبت شورای اسلامی کار یا انجمن صنفی نیز برای فسخ قرارداد اخذ شود.
در صورت رعایت این شرایط، کارفرما می‌تواند با پرداخت یک ماه حقوق به ازای هر سال سابقه، قرارداد را فسخ کند.
⚖️ در قرارداد موقت: پایان مدت، اخراج محسوب نمی‌شود
در قرارداد موقت، با پایان یافتن مدت قرارداد، رابطه کاری به‌طور خودکار خاتمه می‌یابد و نیازی به تشریفات قانونی اخراج نیست. مگر آن‌که کارفرما قبل از پایان مدت قرارداد قصد قطع رابطه را داشته باشد، که در این صورت باید مانند قرارداد دائم، دلایل قانونی ارائه دهد.
نکته: اگر کارفرما قبل از پایان مدت، بدون دلیل موجه، قرارداد را فسخ کند، کارگر می‌تواند با شکایت به اداره کار، مطالبه خسارت یا بازگشت به کار را مطرح کند.
اخراج کارگر در اثنای قرارداد به چه معناست؟
اصطلاح «اخراج در اثنای قرارداد» به وضعیتی اطلاق می‌شود که کارفرما پیش از پایان مدت قرارداد (در قرارداد موقت) یا بدون طی فرآیند قانونی (در قرارداد دائم)، اقدام به خاتمه رابطه کاری می‌کند. این عمل، در اصطلاح حقوقی، نوعی فسخ یک‌جانبه قرارداد کار محسوب می‌شود که آثار و پیامدهای خاص خود را دارد.
🔍 تعریف حقوقی اخراج در اثنای قرارداد
در قانون کار ایران، واژه «اخراج» به‌صورت رسمی استفاده نشده و به جای آن از عبارت فسخ قرارداد از سوی کارفرما استفاده می‌شود. ماده ۲۷ قانون کار این نوع فسخ را مشروط به وجود تخلف یا قصور از سوی کارگر، رفتار مغایر با تعهدنامه اخلاف کاری، تذکرات کتبی و نظر مثبت نهاد صنفی یا شورای اسلامی کار می‌داند.
📝 اخراج زودهنگام در قرارداد موقت
در قراردادهای موقت، اخراج کارگر پیش از پایان مدت قرارداد معمولاً غیرقانونی تلقی می‌شود؛ چرا که ماده ۲۵ قانون کار به‌صراحت بیان می‌کند هیچ‌یک از طرفین نمی‌توانند به‌تنهایی قرارداد را فسخ کنند. بنابراین، اگر کارفرما پیش از اتمام قرارداد موقت، کارگر را اخراج کند، باید دلایل مستند و موجه ارائه دهد؛ در غیر این صورت، کارگر می‌تواند درخواست صدور حکم بازگشت به کار یا جبران خسارت نماید.
⚖️ اخراج در اثنای قرارداد دائم
در قراردادهای دائم، اخراج در میانه قرارداد باید مطابق ماده ۲۷ انجام شود و طی نکردن مراحل قانونی باعث غیرقانونی بودن فسخ خواهد شد. در این صورت، کارگر می‌تواند در مراجع حل اختلاف، شکایت ثبت کند و اگر اخراج غیرموجه شناخته شود، رای به بازگشت به کار و پرداخت حقوق ایام بلاتکلیفی صادر می‌شود.
امکان بازگشت به کار در قرارداد دائم و موقت
یکی از تفاوت‌های مهم در شرایط اخراج کارگران دارای قرارداد دائم و موقت، امکان یا عدم امکان بازگشت به کار پس از اخراج است. این موضوع از حیث حقوقی تفاوت‌های قابل توجهی دارد و نقش مهمی در سرنوشت شکایت کارگر ایفا می‌کند. توجه داشته باشید که در صورت اخراج کردن کارگری که قرارداد ندارد، کلیه حقوق و مزایا باید بر اساس قرارداد دائم به وی پرداخت شود و حق بازگشت به کار نیز برای وی محفوظ است.
⚖️ بازگشت به کار در قرارداد دائم
اگر کارگر دارای قرارداد دائم بدون رعایت تشریفات قانونی اخراج شود و این اخراج از سوی هیأت تشخیص یا هیأت حل اختلاف غیرموجه شناخته شود، اداره کار می‌تواند رأی به بازگشت به کار صادر کند. این حکم الزام‌آور است و کارفرما موظف به پذیرش مجدد کارگر می‌باشد.
- در صورتی که کارفرما از اجرای رأی خودداری کند، اجرای احکام دادگستری آن را اجرایی خواهد کرد.
- اگر کارگر نخواهد به کار بازگردد، باید ظرف یک هفته درخواست استفاده از تبصره ماده ۱۶۵ را بدهد تا به‌جای بازگشت، ۴۵ روز مزد به‌ازای هر سال سابقه دریافت کند.
📝 بازگشت به کار در قرارداد موقت
در قرارداد موقت، اگر مدت قرارداد به پایان رسیده باشد و تمدید نشده باشد، اساساً حق بازگشت به کار وجود ندارد. اما اگر اخراج قبل از پایان مدت قرارداد و بدون دلیل موجه باشد، کارگر می‌تواند با شکایت به اداره کار، درخواست ادامه اشتغال یا دریافت خسارت باقیمانده قرارداد را مطرح کند.
📌 نکته کلیدی:
بازگشت به کار عمدتاً در قراردادهای دائم موضوعیت دارد؛ در قرارداد موقت، پایان مدت همکاری پایان رابطه کاری است و بازگشت به کار صرفاً در صورت اخراج زودهنگام قابل بررسی است.
اختلافات مربوط به اخراج در قرارداد دائم و موقت در کجا بررسی می‌شود؟
در نظر داشته باشید که رسیدگی به مشکلات حقوقی میان کارگر و کارفرما، چه در قرارداد دائم و چه موقت، در صلاحیت اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی است. با این حال، نوع قرارداد می‌تواند در نوع شکایت، مسیر رسیدگی و صدور رأی تفاوت‌هایی ایجاد کند.
⚖️ مرجع رسیدگی اولیه: هیأت تشخیص
در صورت وقوع اخراج، کارگر باید ظرف ۳۰ روز از تاریخ اخراج، دادخواست خود را در هیأت تشخیص اداره کار ثبت کند. این هیأت متشکل از سه عضو است:
- نماینده وزارت کار
- نماینده کارگران
- نماینده کارفرمایان
این مرجع، دلایل اخراج را بررسی کرده و در صورتی که آن را موجه نداند، رأی به بازگشت به کار یا پرداخت خسارت صادر می‌کند.
📝 مرحله دوم: هیأت حل اختلاف
اگر هر یک از طرفین (کارگر یا کارفرما) به رأی هیأت تشخیص اعتراض داشته باشند، می‌توانند موضوع را به هیأت حل اختلاف ارجاع دهند. رأی این هیأت معمولاً قطعی است.
📌 تفاوت در مسیر رسیدگی برای قرارداد موقت و دائم:
- در قرارداد دائم، معمولاً موضوع شکایت مربوط به بازگشت به کار، دریافت حقوق ایام بلاتکلیفی، سنوات و خسارت ناشی از اخراج غیرقانونی است.
- در قرارداد موقت، اگر اخراج قبل از پایان مدت قرارداد باشد، موضوع شکایت می‌تواند شامل مطالبه خسارت تا پایان قرارداد یا الزام به ادامه اشتغال باشد؛ ولی اگر مدت قرارداد تمام شده باشد، شکایت معمولاً بی‌نتیجه است.
عواقب اخراج غیرقانونی در قراردادهای دائم و موقت
اخراج کارگر بدون رعایت تشریفات قانونی می‌تواند برای کارفرما عواقب مالی و حقوقی قابل توجهی در پی داشته باشد؛ این موضوع بسته به نوع قرارداد (دائم یا موقت)، آثار متفاوتی ایجاد می‌کند. همچنین این عواقب در صورت نداشتن قرارداد کار چند برابر خواهد شد.
⚖️ در قرارداد دائم: بازگشت به کار + جبران خسارت
اگر اخراج کارگر در قرارداد دائم غیرموجه تشخیص داده شود، هیأت حل اختلاف می‌تواند حکم به بازگشت به کار و پرداخت کلیه حقوق ایام بلاتکلیفی صادر کند (ماده ۱۶۵ قانون کار).
در صورت عدم تمایل کارگر به بازگشت، کارفرما موظف به پرداخت:
- ۴۵ روز مزد به ازای هر سال سابقه
- کلیه مطالبات قانونی و معوقات
در صورتی که کارفرما از اجرای رأی خودداری کند، اجرای احکام دادگستری آن را به اجرا خواهد گذاشت.
📝 در قرارداد موقت: پرداخت خسارت تا پایان قرارداد
در قرارداد موقت، اگر اخراج پیش از سررسید قرارداد و بدون دلیل موجه انجام شود، کارگر می‌تواند:
- ادامه اشتغال تا پایان مدت قرارداد
- یا دریافت حقوق باقیمانده قرارداد را از طریق اداره کار مطالبه کند.
📌 نکته مهم: اگر مدت قرارداد تمام شده باشد، حتی اگر کارگر اخراج شده باشد، امکان صدور رأی بازگشت به کار وجود ندارد؛ مگر در مواردی خاص مانند اثبات تمدید ضمنی قرارداد.
🔍 جریمه‌های قانونی برای اخراج غیرقانونی
- پرداخت سنوات قانونی بیشتر از حداقل قانونی
- جبران خسارت روانی و حرفه‌ای (در صورت اثبات)
- الزام به بیمه ایام بلاتکلیفی
- هزینه‌های دادرسی و حق‌الوکاله
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون تفاوت شرایط اخراج در قرارداد دائم و قرارداد موقت مطرح شده است:
❓من قرارداد دائم دارم، ولی بدون هیچ اخطاری اخراج شدم. آیا می‌تونم برگردم سر کار؟
✅ بله. چون در قرارداد دائم، اخراج باید طبق ماده ۲۷ قانون کار و با طی مراحل مشخصی مثل تذکر کتبی و نظر شورای اسلامی کار انجام بشه. اگر این مراحل طی نشده، می‌توانید ظرف ۳۰ روز به اداره کار شکایت کنید و درخواست بازگشت به کار یا دریافت خسارت ایام بلاتکلیفی داشته باشید.
❓قراردادم موقته و کارفرما دو ماه قبل از پایان قرارداد، منو اخراج کرده. می‌تونم شکایت کنم؟
✅ حتماً. در قرارداد موقت، کارفرما اجازه نداره پیش از پایان مدت، رابطه کاری رو بدون دلیل موجه قطع کنه. اگه اخراجت بدون مدرک و مستندات قانونی بوده، می توانید از طریق هیأت تشخیص درخواست ادامه اشتغال یا دریافت حقوق تا پایان قرارداد رو مطرح کنید.
❓کارفرما بعد از پایان قراردادم دیگه تمدید نکرد. آیا این اخراج محسوب می‌شه؟
✅ خیر. در قراردادهای موقت، پایان مدت قرارداد به‌طور طبیعی رابطه کاری رو خاتمه می‌ده و اخراج محسوب نمی‌شه. مگر اینکه قرارداد به‌طور مکرر تمدید شده باشه و بتوانید ثابت کنید که رابطه کاری دائمی بوده؛ در این صورت، می‌تونی درخواست بررسی وضعیت رو به اداره کار بدین.