وقتی فردی از دنیا می‌رود، یکی از مهم‌ترین مراحل قانونی پس از فوت، تعیین وراث و میزان سهم‌الارث آن‌هاست. این موضوع نه‌تنها برای تقسیم اموال متوفی بلکه برای انجام بسیاری از امور اداری، بانکی، حقوقی و مالی ضرورت دارد. در نظام حقوقی ایران، برای این منظور باید «گواهی حصر وراثت» از مرجع صالح دریافت شود. این گواهی به‌طور رسمی نشان می‌دهد چه کسانی وارث قانونی متوفی هستند و چه نسبتی با او دارند.
در این مقاله، به زبان ساده و کاملاً کاربردی، به بررسی کامل گواهی حصر وراثت می‌پردازیم. از تعریف و تفاوت آن با اصطلاحات مشابه گرفته تا معرفی مدارک موردنیاز، مرجع صدور، مراحل دریافت و حتی ارائه یک نمونه دادخواست آماده برای ثبت درخواست شما. با ما همراه باشید تا با جزئیات مهم این فرآیند آشنا شوید.
گواهی حصر وراثت چیست و چه کاربردی دارد؟
گواهی حصر وراثت، سندی رسمی است که توسط شورای حل اختلاف صادر می‌شود و مشخص می‌کند چه کسانی وارث قانونی فرد فوت‌شده هستند و هر یک چه سهم‌الارثی دارند. این گواهی برای انجام اموری مانند تقسیم ترکه، انتقال سند املاک، دریافت حقوق بازنشستگی، مطالبه مهریه یا برداشت از حساب بانکی متوفی الزامی است.
🔍 هدف از صدور گواهی حصر وراثت
گواهی حصر وراثت، در واقع سندی است که دادگاه (یا شورای حل اختلاف) با استناد به مدارک موجود، آن را صادر می‌کند تا نشان دهد:
- چه کسانی وارث هستند
- نسبت آنها با متوفی چیست
- آیا غیر از این افراد، ورثه دیگری وجود دارد یا خیر
با داشتن این گواهی، ورثه می‌توانند اقدامات مهمی مانند تقسیم ترکه، انتقال سند املاک، فروش اموال، دریافت سپرده‌های بانکی، و حتی انحصار وراثت بیمه تامین اجتماعی برای دریافت حقوق یا مهریه را انجام دهند.
✅ بدون این گواهی چه می‌شود؟
در غیاب گواهی حصر وراثت، بانک‌ها، ادارات، دفاتر اسناد رسمی، و سایر نهادهای مرتبط، هیچ‌گونه اقدامی درباره اموال و مطالبات متوفی انجام نمی‌دهند. بنابراین، این گواهی، پایه‌ای‌ترین مدرک قانونی برای اثبات وراثت و شروع فرآیندهای مرتبط با آن است.
تفاوت حصر وراثت با انحصار وراثت در چیست؟
«حصر وراثت» و «انحصار وراثت» در عمل تفاوتی ندارند و هر دو به گواهی‌ای اشاره دارند که ورثه قانونی و سهم‌الارث هر یک را مشخص می‌کند. تفاوت آنها صرفاً لفظی است؛ در قوانین اغلب از «انحصار وراثت» استفاده شده، اما در عرف قضایی و عمومی «حصر وراثت» نیز رایج است.
📌 تفاوت در لفظ، نه در ماهیت
واژه «حصر» در زبان فارسی به‌معنای محدودکردن و تعیین‌کردن است. «انحصار» نیز به‌معنای منحصرکردن یا مشخص کردن افراد خاص می‌باشد. در قوانین، فرم‌ها، دادخواست‌ها و رویه دادگاه‌ها، گاهی از یکی و گاهی از دیگری استفاده می‌شود، اما در هر دو صورت، منظور همان تعیین تعداد و هویت ورثه متوفی است.
⚖️ در قانون چه آمده است؟
در قانون امور حسبی و سایر مقررات مرتبط، عمدتاً از واژه «انحصار وراثت» استفاده شده است، اما در عرف قضایی و عمومی، اصطلاح «حصر وراثت» نیز کاملاً پذیرفته و رایج است. بنابراین اگر در سامانه ثنا، دفاتر خدمات قضایی یا در نگارش دادخواست از هر دو عبارت استفاده شود، مشکلی پیش نخواهد آمد.
گواهی حصر وراثت محدود و نامحدود چه تفاوتی دارند؟
پس از ارائه درخواست صدور گواهی حصر وراثت، مرجع رسیدگی (شورای حل اختلاف) بسته به ارزش ترکه متوفی، یکی از دو نوع گواهی زیر را صادر می‌کند: گواهی محدود یا گواهی نامحدود. این دو نوع گواهی از نظر رویه و تشریفات صدور با یکدیگر تفاوت دارند، اما هر دو هدف اصلی یعنی تعیین ورثه را دنبال می‌کنند.
🔍 گواهی حصر وراثت محدود چیست؟
این گواهی زمانی صادر می‌شود که ارزش اموال و دارایی‌های متوفی کمتر از حد نصاب قانونی باشد. طبق بخشنامه‌های سابق، اگر ارزش ماترک کمتر از ۵۰ میلیون تومان باشد، شورا می‌تواند بدون انتشار آگهی در روزنامه، گواهی را صادر کند. البته این عدد ممکن است با توجه به مقررات جدید یا بخشنامه‌های استانی تغییر کند و باید از شورای حل اختلاف محل استعلام شود.
📌 در گواهی محدود، نیازی به آگهی عمومی نیست و همین موضوع باعث ساده‌تر، سریع‌تر و ارزان‌تر بودن روند آن می‌شود.
⚖️ گواهی حصر وراثت نامحدود چیست؟
اگر ارزش ترکه بیش از حد نصاب تعیین‌شده باشد، گواهی نامحدود صادر می‌شود. در این حالت، مرجع قضایی پس از بررسی مدارک، دستور انتشار آگهی در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار را صادر می‌کند. این آگهی برای اطلاع‌رسانی عمومی است تا اگر شخص یا نهادی نسبت به اموال متوفی ادعایی دارد، در مدت تعیین‌شده (معمولاً ۳۰ روز) اعتراض خود را اعلام کند.
📝 پس از پایان مهلت آگهی و در صورت نبود اعتراض، گواهی نهایی صادر می‌شود. اگر اعتراضی وجود داشته باشد، موضوع وارد مرحله رسیدگی قضایی خواهد شد.
چه کسانی می‌توانند درخواست گواهی حصر وراثت بدهند؟
برخلاف تصور رایج که فقط ورثه می‌توانند برای گواهی حصر وراثت اقدام کنند، قانون این امکان را برای هر شخص ذی‌نفع نیز فراهم کرده است. منظور از ذی‌نفع کسی است که با ارائه مدارک قانونی، مصلحتی در دریافت گواهی دارد؛ مثل طلبکار متوفی، وصی، موصی‌له یا حتی کسی که سهم‌الارث برخی از ورثه به او منتقل شده است.
⚖️ مستند قانونی: ماده ۳۶۰ قانون امور حسبی
بر اساس ماده ۳۶۰ قانون امور حسبی، «هر ذی‌نفع» می‌تواند از دادگاه (یا شورای حل اختلاف) صدور گواهی حصر وراثت را تقاضا کند، به شرط آن‌که مدارک قانونی را ارائه دهد.
✅ اشخاصی که می‌توانند تقاضا بدهند:
- هر یک از ورثه متوفی (تنها یا با سایرین) حتی در صورتی که یکی از ورثه سهمش را بخواهد.
- طلبکار متوفی با در دست داشتن سند طلب رسمی یا حکم دادگاه
- موصی‌له (کسی که در وصیت، مالی به او واگذار شده)
- وصی (شخصی که در وصیت‌نامه مأمور به انجام امور پس از فوت شده)
- کسی که سهم‌الارث بعضی از ورثه به او منتقل شده (مثلاً از طریق صلح یا بیع)
❌ آیا حضور همه ورثه الزامی است؟
خیر. برای ثبت دادخواست گواهی حصر وراثت، حضور یکی از ورثه یا ذی‌نفعان کافی است. سایر ورثه می‌توانند در مراحل بعدی مطلع شوند یا در صورت لزوم، نسبت به گواهی اعتراض کنند.
نمونه دادخواست صدور گواهی حصر وراثت
مرجع صالح:
ریاست محترم شورای حل اختلاف شهرستان (آخرین محل اقامت متوفی)خواهان:
نام: ……………
نام خانوادگی: ……………
نام پدر: ……………
کد ملی: ……………
نشانی: ……………خوانده:
(سایر ورثه، تنها برای اطلاع‌رسانی – ذکر نام، نسبت، کد ملی، محل صدور و نشانی آنها الزامی نیست ولی توصیه می‌شود)خواسته:
صدور گواهی حصر وراثت در خصوص مرحوم/مرحومه ……………..دلایل و مستندات:
۱. گواهی فوت صادره از ثبت احوال
۲. استشهادیه محضری با امضای ۳ نفر شاهد
۳. رونوشت شناسنامه و کارت ملی کلیه ورثه
۴. رونوشت عقدنامه زوجه (در صورت وجود)
۵. گواهی مالیات بر ارث (در صورت مطالبه از سوی مرجع)شرح دادخواست:
با سلام و احترام
به استحضار می‌رساند مرحوم/مرحومه …………….. فرزند …………….. به شماره شناسنامه …………….. صادره از …………….. متولد …………….. در تاریخ …………….. در شهرستان …………….. فوت نموده‌اند.
ورثه حین‌الفوت ایشان عبارت‌اند از:
۱. نام و نام خانوادگی: ……………..، نسبت: فرزند، کد ملی: ……………..
۲. نام و نام خانوادگی: ……………..، نسبت: فرزند، کد ملی: ……………..
۳. نام و نام خانوادگی: ……………..، نسبت: همسر دائمی، کد ملی: ……………..
(در صورت تعدد وراث ادامه دهید)با توجه به عدم وجود ورثه دیگر و به منظور انجام مراحل قانونی تقسیم ترکه و رسیدگی به امور اداری و بانکی متوفی، صدور گواهی حصر وراثت مطابق مواد قانون امور حسبی مورد تقاضاست.
با تشکر
امضاء – تاریخ
✅ نکات مهم:
- فرم استشهادیه باید از دفتر اسناد رسمی گرفته شود و ۳ نفر از افراد آشنا با وراث، آن را امضا و گواهی کنند.
- حتی اگر یکی از وراث از امضا امتناع کند نیازی به رضایت همه وراث نیست، ولی بهتر است آنها را در دادخواست ذکر کنید تا از احتمال اعتراض یا تأخیر جلوگیری شود.
- این نمونه برای هر نوع گواهی (محدود یا نامحدود) قابل استفاده است.
سوالات متداول
در این بخش از مقاله سوالات متداول پیرامون گواهی حصر وراثت را مشاهده می فرمایید:
❓ من تنها یکی از ورثه هستم. آیا بدون رضایت بقیه می‌تونم درخواست گواهی حصر وراثت بدم؟
✅ بله. طبق قانون، هر یک از ورثه یا افراد ذی‌نفع می‌تونن به تنهایی و بدون رضایت یا مدارک هویتی سایر ورثه، برای گرفتن گواهی حصر وراثت اقدام کنن. مثلاً اگر شما یکی از فرزندان متوفی هستید، می‌تونید از طریق دفاتر خدمات قضایی، دادخواست رو ثبت و فرآیند رو شروع کنید. شورای حل اختلاف از ثبت احوال استعلام می‌گیره و سایر وراث رو شناسایی می‌کنه.
❓ پدرم سال‌ها پیش فوت کرده و ما هیچ مالی ازش نداریم. آیا باز هم باید گواهی حصر وراثت بگیریم؟
✅ اگر هیچ مالی به نام متوفی نیست، گرفتن گواهی حصر وراثت الزامی نیست. اما در عمل، در بسیاری از موارد مثل: نقل‌وانتقال سند منزل، دریافت حقوق بازنشستگی یا حتی گرفتن سهم‌الارث مادر یا فرزند، بانک یا اداره مربوطه از شما گواهی حصر وراثت می‌خواد. پس اگر احتمال استفاده از حقوق یا اموالی وجود داره، گرفتن گواهی منطقیه.
❓ شوهرم فوت شده و می‌خوام مهریه‌ام رو از ترکه مطالبه کنم. آیا قبلش باید گواهی حصر وراثت بگیرم؟
✅ بله. حتی اگر فقط شما (زوجه) هستید و هیچ فرزند یا وارث دیگه‌ای وجود نداره، باز هم ابتدا باید گواهی حصر وراثت بگیرید تا شورای حل اختلاف تأیید کنه که شما تنها وارث یا ذی‌نفع هستید. بعد از اون، می‌تونید برای دریافت مهریه از اموال باقی‌مونده اقدام کنید. مهریه جزو دیون ممتاز متوفی محسوب می‌شه و قبل از تقسیم ارث باید پرداخت بشه.