معامله ربوی، به‌عنوان یکی از معاملات نامشروع و ممنوع در نظام حقوقی ایران، می‌تواند از طریق دادگاه باطل شود یا ربوی بودن آن اثبات گردد. ربا در قانون مجازات اسلامی جرم تلقی شده و قراردادهایی که با هدف دریافت سود اضافی یا شرط اضافه تنظیم می‌شوند، از منظر قانونی فاقد اعتبار هستند.
در این مقاله، با تمرکز ویژه بر نمونه دادخواست اثبات و ابطال معامله ربوی، به بررسی دقیق ساختار نگارش، خواسته‌ها، مستندات قانونی، و دلایل اثبات این دعاوی می‌پردازیم. همچنین نمونه رأی دادگاه، ادله اثبات و اشتباهات رایج در تنظیم این نوع دادخواست‌ها نیز بررسی خواهد شد.
نمونه دادخواست اثبات معامله ربوی
در بسیاری از معاملات ظاهراً قانونی، پشت‌پرده‌ای از توافقات ربوی وجود دارد که از دید قانونگذار جرم رباخواری تلقی شده و در صورت اثبات، نه‌تنها آثار حقوقی معامله را از بین می‌برد، بلکه ممکن است پیگرد کیفری نیز به دنبال داشته باشد. در این بخش، نمونه‌ای از دادخواست اثبات ربوی بودن معامله، همراه با ساختار کامل، توضیحات فنی و نکات مهم برای نگارش مؤثر ارائه می‌شود.
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان [محل]
با سلام؛احتراماً به استحضار می‌رساند اینجانب با خوانده محترم طی قراردادی مورخ [تاریخ] وارد یک رابطه مالی شدم که در ظاهر تحت عنوان [نوع قرارداد: قرض/بیع/صلح یا…] تنظیم گردیده است. اما مطابق مستندات پیوست، طرفین در قالب همین قرارداد، شرطی بر دریافت مبلغی مازاد بر اصل وجه مورد توافق درج نموده‌اند که در واقع همان بهره یا سود ربوی محسوب می‌شود.
خوانده با علم و اطلاع به ماهیت این قرارداد، طی چند مرحله اقدام به دریافت وجوه اضافی نموده و این اقدام بر خلاف مقررات ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی بوده و با اصول شرعی و فقهی نیز تعارض دارد. نظر به اینکه این رابطه از مصادیق بارز ربای قرضی محسوب می‌شود و از سوی دیگر، ادامه آثار این قرارداد می‌تواند موجب ورود ضرر مضاعف گردد، با تقدیم این دادخواست، تقاضای رسیدگی و صدور حکم به شرح زیر را دارم.
خواسته:
- اثبات ربوی بودن رابطه مالی موضوع قرارداد مورخ [تاریخ]
- اعلام بطلان شرط اضافه و کلیه توافقات ربوی مندرج در قرارداد
- الزام خوانده به استرداد وجوه مازاد دریافتی به مبلغ تقریبی [مبلغ] تومان
- مطالبه خسارات قانونی شامل هزینه دادرسی، حق‌الوکاله و خسارت تأخیر در تأدیه
دلایل و مستندات:
- تصویر قرارداد مورخ [تاریخ]
- رسیدهای بانکی و حواله‌های پرداخت وجوه
- پرینت گردش حساب از مبدا و مقصد پرداخت‌ها
- تصویر چک‌ها یا سفته‌های حاوی مبالغ اضافی
- شهادت شهود مطلع (آقایان/خانم‌ها [اسامی در صورت نیاز])
- نظریه کارشناسی مالی (در صورت ارجاع)
✅ نکات کلیدی در نگارش این دادخواست:
- نوع ربا (قرضی یا معاملی) را مشخص کنید. در بیشتر موارد، ربای قرضی مصداق دارد.
- عبارات صریح مانند «دریافت وجه مازاد»، «شرط سود افزوده»، «بهره غیرمجاز» در متن بیاید.
- اگر قرارداد «بیع صوری» است (مثلاً برای تضمین بازپرداخت ربا تنظیم شده)، حتماً به صوری بودن جهت معامله استناد شود.
- تفاوت اصل و مازاد به‌صورت عددی و دقیق در متن درج شود (حتی اگر علی‌الحساب).
- در صورت وجود شکایت کیفری موازی، به شماره پرونده کیفری اشاره شود.
- در صورت طرح دفاع در برابر دعوای الزام به سند، می‌توان این خواسته را به‌عنوان دفاع خاص مطرح کرد، بدون نیاز به دادخواست تقابل.
نمونه دادخواست ابطال معامله ربوی
در بسیاری از پرونده‌ها، یک قرارداد ظاهراً قانونی مانند بیع، صلح یا حتی اجاره، در واقع پوششی برای تضمین بازپرداخت وجه ربوی است. در چنین مواردی، خواهان می‌تواند با استناد به نامشروع بودن جهت معامله، از دادگاه تقاضای بطلان معامله و یا بخشی از آن را مطرح نماید. در ادامه، نمونه دادخواست ابطال معامله ربوی با ساختار رسمی و قابل استفاده ارائه می‌شود.
📝 نمونه دادخواست ابطال معامله ربوی
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان [محل]
با سلام؛احتراماً، اینجانب به موجب قرارداد مورخ [تاریخ] با خوانده محترم وارد معامله‌ای شدم که در ظاهر به شکل [نوع قرارداد: بیع/صلح/اجاره/رهن یا ترکیبی از آن‌ها] تنظیم شده است. با این حال، تمام ساختار و شروط مندرج در آن، در واقع پوششی برای تضمین بازپرداخت مبلغی بوده که در قالب وجه ربوی از اینجانب دریافت شده است.
براساس مستندات پیوست، طرفین توافق کرده‌اند مبلغی اضافه بر اصل وجه به خوانده پرداخت شود که در ازای آن، سند مالکیت/سهام/دارایی خاصی نیز به‌طور موقت به وی منتقل گردد. این در حالی است که هدف اصلی از انعقاد قرارداد، نه انتقال مالکیت واقعی، بلکه صرفاً تضمین بازپرداخت اصل و سود وجه ربوی بوده است.
با عنایت به اینکه جهت معامله نامشروع و ربوی بوده و مشمول ماده ۱۹۰ قانون مدنی می‌باشد، و از آنجا که توافق‌های این‌چنینی از مصادیق بارز ربای قرضی با پوشش قراردادی هستند، استدعای رسیدگی و صدور حکم به شرح خواسته تقدیم می‌گردد.
خواسته:
- اعلام بطلان قرارداد مورخ [تاریخ] به علت ربوی بودن و نامشروع بودن جهت معامله
- ابطال شروط اضافه و توافقات ضمنی/الحاقی ربوی
- الزام خوانده به استرداد اموال منتقل‌شده به‌عنوان تضمین (در صورت وجود: سند، سهام، مال منقول/غیرمنقول)
- مطالبه خسارات قانونی و ضرر و زیان وارده
دلایل و مستندات:
- تصویر قرارداد و الحاقیه‌های آن
- رسیدهای بانکی پرداخت سود ربوی
- فیش‌های کارت به کارت یا حواله
- پرینت گردش حساب‌های مربوط به دوره پرداخت
- اسناد مالکیتی یا سند سهام مورد وثیقه (اگر معامله صوری برای تضمین بوده)
- گواهی شهود مطلع
- نظریه کارشناسی مالی برای اثبات تفاوت اصل و مازاد
✅ نکات کاربردی:
- اگر در دعوای الزام به تنظیم سند رسمی یا الزام به انجام تعهد، ادعای ربوی بودن قرارداد را مطرح می‌کنید، نیازی به دادخواست تقابل نیست؛ طبق رویه دیوان، این نوع ادعا در قالب دفاع خاص پذیرفته شده و بررسی می‌شود.
- استناد به رأی وحدت رویه یا نظریه مشورتی در خصوص دفاع مبتنی بر بطلان می‌تواند استحکام دادخواست را افزایش دهد.
- در صورتی که معامله صوری برای تضمین اصل و سود ربا منعقد شده، حتماً عبارت “قرارداد صوری به قصد تضمین رابطه ربوی” را در شرح دادخواست قید نمایید.
نکات مهم در تنظیم دادخواست دعاوی ربوی
طرح دعاوی مربوط به ربا (چه اثبات ربوی بودن و چه ابطال معاملات ربوی)، از حساس‌ترین و تخصصی‌ترین دعاوی مالی در نظام حقوقی ایران است. بی‌دقتی در نگارش دادخواست می‌تواند باعث رد دعوا، اطاله رسیدگی یا حتی تضییع حقوق طرفین شود. در این بخش، مهم‌ترین نکات نگارشی، فنی و استنادی که باید در نگارش این نوع دادخواست‌ها رعایت شود، بررسی شده‌اند.
✅ تفکیک دقیق نوع ربا در دادخواست
یکی از اشتباهات رایج در نگارش دادخواست‌های ربوی، عدم تشخیص نوع ربا است. در دادخواست باید صراحتاً مشخص کنید:
- ربا از نوع قرضی است (دریافت وجه اضافه در ازای قرض با شرط)
یا -
ربا از نوع معاملی است (معامله دو کالای هم‌جنس با شرط اضافه و بدون عوض واقعی)
📌 توجه: ربای قرضی معمولاً در قالب قراردادهایی مانند بیع یا صلح برای تضمین سود ربوی پنهان می‌شود؛ این نوع رایج‌تر است.
✅ نحوه نگارش خواسته‌ها: کوتاه، صریح، فنی
خواسته‌ها باید به گونه ای باشد که:
- از کلی‌گویی پرهیز کنند
- از واژگان قانونی و دقیق استفاده کنند (مثلاً «بطلان» به‌جای «لغو» یا «فسخ»)
- ترتیب منطقی داشته باشند (مثلاً: 1. اثبات ربا، 2. اعلام بطلان، 3. استرداد مازاد، 4. خسارات)
مثال خواسته صحیح:
«اعلام بطلان قرارداد مورخ … به علت ربوی بودن، و الزام خوانده به استرداد وجوه مازاد دریافتی»
✅ توجه به تفاوت «اثبات» و «ابطال» در دعاوی ربا
- اگر قرارداد هنوز در حال اجراست و قصد دارید مانع اجرای آن شوید: از ابطال معامله استفاده کنید
- اگر قراردادی اجرا شده و قصد دارید وجه مازاد را پس بگیرید: دادخواست اثبات ربوی بودن و استرداد مازاد دهید
- اگر از شما شکایت شده (مثلاً الزام به تنظیم سند) می‌توانید دفاع ربوی بودن معامله را بدون دادخواست تقابل در قالب دفاع خاص در دعوای الزام به تنظیم سند مطرح کنید (استناد به ماده 142 ق.آ.د.م)
✅ اشتباهات رایج در نگارش دادخواست‌های ربوی
❌ استفاده از عباراتی مثل «قرارداد سود دار» یا «زیاده‌خواهی» به‌جای اصطلاحات حقوقی مانند «شرط ربوی»
❌ ننوشتن تاریخ دقیق قرارداد یا مبالغ دقیق اصل و سود
❌ نداشتن ترتیب در ارائه مستندات (قرارداد، چک، رسید، اظهارنامه، گردش حساب و…)
❌ طرح چند خواسته بدون ارتباط یا اولویت‌بندی مناسب
❌ استفاده از عبارات احساسی، ادبی یا فاقد پشتوانه حقوقی
✅ کلیدهای موفقیت در پذیرش دادخواست ربوی
- عبارت‌نویسی حقوقی و منظم
- ترکیب شرح دادخواست با استناد به قوانین خاص (ماده 595، اصل 49، ماده 190)
- اضافه کردن درخواست کارشناسی مالی در صورت اختلاف در محاسبه سود مازاد
- ضمیمه‌سازی مرتب مستندات و استناد مستقیم به شماره آن‌ها در متن شرح دادخواست
- استفاده از رأی مشابه و رویه قضایی برای تقویت استدلال
ادله اثبات ربوی بودن معامله از نگاه دادگاه‌ها
اثبات ربوی بودن یک رابطه مالی در دادگاه، نیازمند ادله‌ای محکم، معتبر و ترکیبی از شواهد کتبی و شفاهی است. در بسیاری از موارد، طرف ربادهنده به‌دلیل مخفی‌کاری، عدم ارائه رسید و شرط شفاهی بودن توافق ربوی، با دشواری‌هایی در مسیر اثبات مواجه می‌شود. اما با شناخت دقیق ابزارهای اثبات، می‌توان این رابطه را برای قاضی روشن کرد.
🔍 شهادت شهود؛ قوی‌ترین ابزار در فقدان سند
اگر شرط ربوی به‌صورت شفاهی تعیین شده باشد و در قرارداد نیامده باشد، شهادت شهود مطلع اصلی‌ترین راه اثبات است.
📌 شرایط شهود:
-
آشنایی با رابطه مالی طرفین
-
اطلاع از شرط دریافت سود یا مازاد
-
عدم خصومت با طرف مقابل
-
اتیان سوگند شرعی
📌 کاربرد: در بسیاری از آراء موفق، دو شاهد مطلع با سوگند شرعی، مبنای صدور حکم دادگاه بوده‌اند.
🔍 اقرار خوانده؛ کوتاه‌ترین مسیر پیروزی
اگر خوانده در دادگاه یا حتی خارج از دادگاه، اقرار کتبی یا شفاهی کند که مبلغی را «بابت سود» دریافت کرده است، این اقرار مطابق ماده 1275 قانون مدنی در حکم دلیل کامل است.
📌 مثال: خوانده در پاسخ به اظهارنامه نوشته باشد «سود 10 درصد را طبق قرارداد پرداخت نکرده‌ای»؛ این اقرار به شرط ربوی است.
🔍 قرارداد کتبی و بند شرط اضافه
اگر در قرارداد کتبی صراحتاً درج شده باشد که:
- درصدی سود ثابت تعیین شده
- مبلغ ثابتی به‌عنوان بهره دریافت شده
- یا بازپرداخت مشروط به وجه اضافه باشد
در این صورت، قرارداد بهترین دلیل کتبی برای اثبات ربوی بودن است.
🔍 رسید پرداخت یا پرینت حساب
حتی اگر در قرارداد چیزی درباره ربا نیامده، دریافت وجه اضافه به‌صورت تکرار شونده، با رسید کارت به کارت، فیش بانکی یا پرینت حساب بانکی می‌تواند شرط ربوی را اثبات کند.
📌 کاربرد: در بسیاری از پرونده‌های موفق، قضات با مقایسه اصل مبلغ و مبالغ پرداختی (مثلاً قسط‌های بیش از بدهی) ربا را احراز کرده‌اند.
🔍 نظریه کارشناس رسمی دادگستری
اگر مبلغ اضافه، تعداد زیادی پرداخت یا محاسبه‌ی پیچیده دارد، بهتر است دادگاه را برای ارجاع به کارشناسی مالی یا حسابداری قانع کنید.
📌 کارشناس بررسی می‌کند:
- اصل مبلغ چقدر بوده
- مجموع وجوه دریافتی چقدر بوده
- نسبت و نرخ سود چند درصد بوده
- آیا الگوی دریافت سود نشان‌دهنده رباست یا خیر؟
✅ نکته مهم: صرفِ توافق، بدون دریافت وجه، ربا نیست
طبق نص صریح ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی، تا زمانی که وجه یا مال اضافه واقعاً دریافت نشود، جرم ربا محقق نشده است. یعنی اگر فقط توافق شده باشد ولی مبلغ اضافه پرداخت نشده، هنوز ربا نیست؛ دادخواست باید مبتنی بر پرداخت واقعی مازاد باشد.
✅ نظریه مشورتی مهم: دعوا متوقف نمی‌شود
بر اساس نظریه مشورتی شماره ۷/۹۸/۲۴۶ اداره کل حقوقی قوه قضاییه:
«اگر خوانده در دعوای حقوقی (مثلاً الزام به تنظیم سند یا مطالبه وجه)، ادعا کند که قرارداد ربوی است، این موضوع مانع ادامه رسیدگی نیست. قاضی باید به دعوا رسیدگی کند و در صورت لزوم، صحت یا بطلان قرارداد را تشخیص دهد.»
📌 نتیجه: ادعای ربوی بودن قرارداد، موجب صدور قرار توقیف دادرسی نمی‌شود؛ بلکه قاضی باید به اصل دعوا و ماهیت قرارداد رسیدگی کند.