در مسیر پیچیده‌ی طرح دعوا در دادگاه‌های حقوقی، گاهی حفظ حقوق خواهان پیش از صدور حکم نهایی اهمیت حیاتی پیدا می‌کند. یکی از ابزارهای قانونی برای جلوگیری از تضییع این حقوق، قرار تأمین خواسته است. اما مطابق قانون آیین دادرسی مدنی، اصل بر این است که خواهان برای گرفتن چنین قراری باید مبلغی را به عنوان خسارت احتمالی به صندوق دادگستری واریز کند. با این حال، قانونگذار در موارد خاصی، این الزام را برداشته و اجازه داده است که تأمین خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی صادر شود.
در این مقاله، به بررسی کامل مفهوم، مبانی قانونی و مواردی می‌پردازیم که در آن‌ها دادگاه ملزم به صدور قرار تأمین خواسته بدون اخذ خسارت احتمالی است. همچنین با تحلیل موارد مربوط به این موضوع تلاش می‌کنیم راهنمایی جامع برای وکلا، حقوق‌دانان و حتی عموم مردم ارائه دهیم.
تأمین خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی یعنی چه؟
تأمین خواسته، ابزاری است که به خواهان اجازه می‌دهد پیش از صدور حکم قطعی، مال یا دارایی مشخصی از خوانده را توقیف کند تا از تضییع یا انتقال آن جلوگیری شود. اما برای این اقدام، معمولاً قانون خواهان را مکلف می‌داند که اقدام به تامین خسارت احتمالی در تامین خواسته نماید؛ چرا که اگر در آینده مشخص شود ادعای او بی‌اساس بوده، ممکن است خوانده بابت توقیف غیرموجه اموالش، متضرر شده باشد.
با این حال، در برخی موارد، قانونگذار با هدف حمایت ویژه از حقوق خواهان، صدور قرار تأمین خواسته را بدون نیاز به پرداخت خسارت احتمالی مجاز دانسته است. این موارد مشخص و محدود هستند و عمدتاً در شرایطی اتفاق می‌افتند که:
- خواهان ادله و اسناد بسیار محکمی برای اثبات ادعایش دارد (مثلاً سند رسمی)
- یا خواسته در آستانه نابودی یا انتقال غیرقابل جبران است.
موارد معافیت از تودیع خسارت احتمالی
تأمین خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی به معنای صدور قرار توقیف اموال خوانده توسط دادگاه، بدون اینکه خواهان مجبور به پرداخت مبلغی تحت عنوان خسارت احتمالی باشد. طبق ماده ۱۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی، در سه مورد نیازی به پرداخت این خسارت نیست:
- دعوا مستند به سند رسمی باشد؛
- خواسته در معرض تضییع یا تفریط باشد؛
- دعوا بر اساس اسناد تجاری واخواست شده (مثل چک با گواهی عدم پرداخت) مطرح شده باشد
جزئیات هر کدام را در ادامه بررسی شده است.
📌 ۱. دعوا مستند به سند رسمی باشد
چنانچه خواهان، ادعای خود را بر پایه‌ی سند رسمی مطرح کرده باشد (مانند سند ازدواج، سند مالکیت، قرارداد رسمی در دفتر اسناد)، دادگاه بدون نیاز به تودیع خسارت احتمالی، باید به درخواست تأمین خواسته رسیدگی کند.
🔍 نمونه‌های کاربردی:
- در پرونده های توقیف اموال بابت عدم پرداخت مهریه
- دعوی مطالبه طلب بانکی ناشی از قراردادهای رسمی وام (بر اساس ماده ۷ قانون تسهیل اعطای تسهیلات بانکی)
- اسناد لازم‌الاجرا مانند رهن رسمی یا اجاره‌نامه‌های رسمی
علت این معافیت آن است که سند رسمی از درجه اعتبار بالایی برخوردار است و احتمال جعل یا انکار آن بسیار پایین است؛ بنابراین نیازی به اخذ تضمین از خواهان نیست.
📌 ۲. خواسته در معرض تضییع یا تفریط باشد
در صورتی که خواهان بتواند به دادگاه اثبات کند که خواسته دعوا (مال مورد مطالبه) در خطر نابودی، آسیب، فروش غیرقانونی یا هر نوع تفریط قرار دارد، تأمین خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی صادر می‌شود.
🔍 شرط مهم: خواسته باید عین معین باشد (مثل یک آپارتمان، خودرو، یا کالای خاص). خواسته‌های کلی مانند وجه نقد مشمول این بند نیستند.
ادله اثباتی که می‌توان ارائه داد:
- تحقیق محلی
- معاینه محل
- شهادت شهود
- قرائن و مستندات کتبی یا تصویری
فلسفه این بند، پیشگیری از اتلاف حقوق خواهان در شرایطی است که زمان، نقش حیاتی دارد.
📌 ۳. دعوا مستند به اسناد تجاری واخواست‌شده باشد
در مواردی که دعوا مربوط به اسناد تجاری مانند چک، سفته یا برات واخواست‌شده باشد، خواهان نیازی به پرداخت خسارت احتمالی ندارد.
واخواست چیست؟
اعلام رسمی عدم پرداخت وجه سند تجاری در موعد مقرر است که معمولاً توسط دفاتر اسناد رسمی یا بانک‌ها انجام می‌شود.
در مورد چک طبق رأی وحدت رویه شماره ۵۳۶، گواهی عدم پرداخت بانک در حکم واخواست تلقی می‌شود؛ بنابراین اگر چکی برگشت خورده باشد، خواهان می‌تواند بدون پرداخت خسارت احتمالی تقاضای تأمین خواسته چک کند. این بند، از خواهان در دعاوی تجاری حمایت کرده و اجرای سریع حقوق طلبکار را تسهیل می‌کند.
موارد تأمین خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی در شرایط خاص
علاوه بر سه بند اصلی ماده ۱۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی، قانونگذار در قوانین خاص دیگری نیز مواردی را پیش‌بینی کرده که در آن‌ها خواهان می‌تواند بدون تودیع خسارت احتمالی از دادگاه تقاضای صدور قرار تأمین خواسته کند. این موارد به‌صراحت در بند «ج» ماده ۱۰۸ اشاره شده و تحت عنوان «قانون خاص» شناخته می‌شوند.
⚖️ تأمین خواسته در قراردادهای بانکی
بر اساس ماده ۷ قانون تسهیل اعطای تسهیلات بانکی و کاهش هزینه‌های معاملات:
«قراردادهای بانکی تنظیمی بین بانک‌ها و مشتریان، در حکم سند رسمی بوده و از مزایای اسناد لازم‌الاجرا برخوردارند.»
📌 در نتیجه، چنانچه بانک برای مطالبه طلب خود از مشتری، به دادگاه مراجعه کند، نیاز به تودیع خسارت احتمالی ندارد؛ زیرا قرارداد وام یا تسهیلات بانکی، سندی در حکم رسمی است و مشمول بند «الف» ماده ۱۰۸ نیز محسوب می‌شود.
⚖️ تأمین خواسته در دعاوی مربوط به ترکه در مدت تحریر ترکه
مطابق ماده ۲۲۱ قانون امور حسبی، در زمان تحریر ترکه، رسیدگی به دعاوی مربوط به دیون متوفی یا ترکه موقتاً متوقف می‌شود. اما قانونگذار اجازه داده است که در این مدت، برای جلوگیری از تضییع حقوق ورثه یا طلبکاران، قرار تأمین خواسته صادر شود.
✅ چون این موضوع در قانون خاص (قانون امور حسبی) آمده، تودیع خسارت احتمالی لازم نیست.
⚖️ تأمین خواسته برای جبران ضرر و زیان ناشی از جرم
بر اساس ماده ۱۰۷ قانون آیین دادرسی کیفری، زیان‌دیده می‌تواند در مرحله تحقیقات مقدماتی یا رسیدگی، درخواست تأمین اموال متهم را برای جبران خسارت ناشی از جرم مطرح کند.
✅ در این موارد، چنانچه دلایل کافی وجود داشته باشد، دادگاه بدون نیاز به خسارت احتمالی، قرار تأمین صادر می‌کند. این قرار قطعی و غیرقابل اعتراض است و حتی می‌تواند در مرحله تحقیق صادر شود.
⚖️ تأمین خواسته در فرض قصد فرار از دین
طبق ماده ۲۱۸ مکرر قانون مدنی:
«هرگاه معلوم شود که مدیون برای فرار از دین قصد فروش اموال خود را دارد، طلبکار می‌تواند توقیف اموال او را تقاضا کند.»
البته این مورد تنها زمانی قابل اعمال است که:
- طلب حال باشد (قابل مطالبه در زمان حاضر)
- و خواهان دلایل کافی بر قصد متقلبانه خوانده ارائه کند
در این حالت نیز دادگاه می‌تواند اموال بدهکار را بدون تودیع خسارت، توقیف کند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون تأمین خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی را مشاهده می فرمایید:
❓من یک چک برگشتی دارم و گواهی عدم پرداخت گرفتم. می‌تونم بدون پرداخت خسارت احتمالی، اموال صادرکننده چک رو توقیف کنم؟
✅ بله. چون گواهی عدم پرداخت بانک طبق رأی وحدت رویه ۵۳۶ در حکم واخواست است، می‌تونید طبق بند «ج» ماده ۱۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی، بدون پرداخت خسارت احتمالی، درخواست تأمین خواسته بدهید. دادگاه مکلفه قرار رو صادر کنه.
❓پدرم تازه فوت شده و هنوز تحریر ترکه انجام نشده. من طلبی از پدرم داشتم؛ می‌تونم تأمین خواسته بگیرم بدون اینکه خسارتی بدم؟
✅ بله. طبق ماده ۲۲۱ قانون امور حسبی، در دوران تحریر ترکه، صدور تأمین خواسته برای حفظ اموال متوفی امکان‌پذیره و چون قانون خاصه، نیازی به تودیع خسارت احتمالی نداره.
❓بدهکار من داره مغازه‌اش رو برای فرار از دین می‌فروشه. هنوز سندی ندارم ولی می‌خوام جلوشو بگیرم. چکار کنم؟
✅ اگر بتونی با دلایل مثل شهادت شهود یا مدارک عرفی، قصد فرار از دین او رو ثابت کنی، طبق ماده ۲۱۸ مکرر قانون مدنی می‌تونی درخواست توقیف فوری اموالش رو بدی. در این حالت، چون قانون خاصه، نیازی به پرداخت خسارت احتمالی نداری.