انواع خسارت‌های قابل مطالبه در دعاوی و شرایط دریافت

در نظام حقوقی ایران، یکی از موضوعات مهم و پرکاربرد، دعوای مطالبه خسارت است؛ دعوایی که به زیان‌دیده این امکان را می‌دهد تا خسارات واردشده به اموال، منافع یا حیثیت خود را از عامل زیان دریافت کند. این خسارت می‌تواند ناشی از عدم اجرای تعهدات قراردادی، تأخیر در انجام آن‌ها، یا حتی بروز ضرر بدون وجود قرارداد باشد.

قانونگذار در مواد متعدد قانون مدنی و آیین دادرسی مدنی، انواع خسارت‌های قابل مطالبه و شرایط احراز آن‌ها را پیش‌بینی کرده است تا ضمن حفظ حقوق شهروندان، نظم و امنیت اقتصادی و اجتماعی نیز تأمین شود. آگاهی از این انواع خسارت و چگونگی مطالبه آن‌ها، برای اشخاص حقیقی و حقوقی، نقش کلیدی در پیشگیری از تضییع حقوق و موفقیت در فرآیند دادرسی دارد.

خسارت قابل مطالبه چیست و مبانی قانونی آن

در اصطلاح حقوقی، خسارت قابل مطالبه به زیانی گفته می‌شود که شخص زیان‌دیده می‌تواند با استناد به قانون یا قرارداد، جبران آن را از طریق دادگاه یا سایر مراجع صالح درخواست کند. این خسارت ممکن است مادی، معنوی یا حتی شامل منافع آینده باشد که به دلیل اقدام یا ترک فعل دیگری از بین رفته‌اند.

مبنای این حق در قوانین ایران، به‌ویژه قانون مدنی و قانون آیین دادرسی مدنی آمده است. مواد ۵۱۵ و ۵۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی، به‌صراحت حق مطالبه خسارت ناشی از دادرسی، تأخیر یا عدم انجام تعهد را پیش‌بینی کرده‌اند. همچنین، ماده ۲۳۰ قانون مدنی به طرفین قرارداد اجازه می‌دهد وجهی را به‌عنوان جریمه یا «وجه التزام» برای تخلف از تعهدات تعیین کنند.

به بیان ساده، هر زمان که شخصی بدون مجوز قانونی یا برخلاف تعهدات خود، ضرری به دیگری وارد کند، مسئول جبران آن است. البته، اثبات این خسارت و رابطه مستقیم آن با عمل یا ترک فعل طرف مقابل، شرط اصلی موفقیت در طرح دعوای مطالبه خسارت است.

تفاوت خسارت قراردادی و خسارت قهری

در حقوق ایران، خساراتی که می‌توان مطالبه کرد به‌طور کلی به دو دسته قراردادی و قهری (غیرقراردادی) تقسیم می‌شوند. تفاوت این دو، هم در منشأ ایجاد مسئولیت و هم در شرایط اثبات آن‌هاست.

1. خسارت قراردادی

• منشأ: ناشی از نقض تعهدات یک قرارداد معتبر است.
• شرایط: باید قراردادی لازم‌الاجرا وجود داشته باشد و نقض تعهد مستقیماً باعث ورود ضرر شده باشد.
• ویژگی: معمولاً مبلغ خسارت یا نحوه محاسبه آن از قبل در قرارداد (وجه التزام) تعیین می‌شود.
• مثال: پیمانکاری که تحویل پروژه را با تأخیر انجام می‌دهد و جریمه تأخیر در قرارداد مشخص شده است.

2. خسارت قهری (غیرقراردادی)

• منشأ: بدون وجود قرارداد، بر اساس قانون و به دلیل ورود ضرر ناشی از فعل یا ترک فعل غیرقانونی ایجاد می‌شود.
• شرایط: اثبات رابطه سببیت بین عمل زیان‌بار و ضرر لازم است.
• ویژگی: میزان خسارت توسط دادگاه و معمولاً با نظر کارشناس تعیین می‌شود.
• مثال: خسارت عمدی به خودرو یا ساختمان و یا راننده‌ای که با بی‌احتیاطی موجب آسیب بدنی به عابر پیاده می‌شود.

📌 جمع‌بندی:
در خسارت قراردادی، توافق پیشینی طرفین نقش اصلی دارد، اما در خسارت قهری، قانون مبنای مطالبه و جبران زیان است.

خسارت دادرسی و مصادیق آن

خسارت دادرسی شامل کلیه هزینه‌هایی است که خواهان برای طرح و پیگیری دعوا ناچار به پرداخت آن می‌شود و بدون انجام آن‌ها، ادامه روند دادرسی ممکن نخواهد بود. هرچند قانون تعریف صریحی از این خسارت ارائه نکرده، اما ماده ۵۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی به روشنی بیان می‌کند که این خسارات عبارت‌اند از:

• هزینه دادرسی (هزینه ثبت دادخواست، تمبر و هزینه‌های جانبی)
• حق‌الوکاله وکیل بر اساس تعرفه رسمی
• هزینه‌های کارشناسی و ارزیابی
• هزینه تحقیقات محلی و معاینه محل
• سایر هزینه‌های مستقیم که برای اثبات دعوا یا دفاع لازم است

برای مثال، اگر مالک ملکی برای خلع ید متصرف، مجبور به طرح دعوا شود، علاوه بر حکم به خلع ید، می‌تواند تمام هزینه‌های مرتبط با دادگاه، وکیل و کارشناس را نیز از خوانده مطالبه کند.

📌 نکته مهم:
هزینه‌هایی که ضرورتی برای طرح دعوا نداشته یا ارتباط مستقیم با پرونده ندارند، جزء خسارت دادرسی محسوب نمی‌شوند و قابل مطالبه نیستند.

خسارت تأخیر تادیه و شرایط دریافت آن

در نظر داشته باشید که خسارت تأخیر تأدیه زمانی مطرح می‌شود که موضوع تعهد، پرداخت وجه نقد باشد و بدهکار در موعد مقرر، دین خود را نپردازد. در چنین شرایطی، قانونگذار برای جبران کاهش ارزش پول و زیان طلبکار، امکانی فراهم کرده تا متعهد له بتواند علاوه بر اصل طلب، خسارت ناشی از تأخیر را نیز مطالبه کند.

بر اساس ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی، مطالبه خسارت تأخیر تأدیه مشروط به وجود شرایط زیر است:

• وجود دین نقدی: موضوع تعهد باید وجه رایج کشور یا ارز خارجی باشد.
• فرا رسیدن موعد پرداخت: زمان مقرر برای ایفای دین باید گذشته باشد.
• مطالبه رسمی طلب: طلبکار باید دین خود را از بدهکار مطالبه کرده باشد (مثلاً از طریق اظهارنامه).
• تمکن بدهکار: بدهکار توانایی پرداخت داشته اما عمداً یا بدون عذر موجه از پرداخت خودداری کرده باشد.
• تغییر فاحش شاخص قیمت: بین زمان سررسید و پرداخت، شاخص قیمت سالانه به شکل قابل توجهی تغییر کرده باشد.

📌 مثال:
اگر فردی چک ۱۰۰ میلیون تومانی را در موعد سررسید پرداخت نکند و طی دو سال بعد شاخص قیمت سالانه ۴۰ درصد افزایش یابد، دادگاه می‌تواند با استناد به گزارش بانک مرکزی، خسارت تاخیر تادیه بر اساس ماه و سال را محاسبه و مبلغی متناسب با این تغییر به اصل طلب اضافه کند.

خسارت ممکن‌الحصول و نمونه‌های کاربردی

خسارت ممکن‌الحصول به منافعی گفته می‌شود که مقتضی و زمینه ایجاد آن‌ها وجود داشته، اما در اثر عمل یا ترک فعل دیگری از بین رفته‌اند. به بیان ساده‌تر، این نوع خسارت مربوط به منافعی است که عرف و قانون آن‌ها را در حکم منافع موجود می‌دانند، هرچند هنوز به طور قطعی تحقق نیافته باشند.

مطابق ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری و نظریه‌های حقوقی، اگر شخصی این منافع را از بین ببرد، باید خسارت ناشی از آن را جبران کند.

📌 نمونه‌های عملی:

• راننده تاکسی که خودرویش به دلیل تصادف ناشی از تقصیر دیگری، شش ماه از کار افتاده و درآمد آن مدت را از دست داده است.
• باغداری که درختان میوه‌دارش بر اثر اقدام غیرقانونی شخصی قطع شده و محصول آینده از بین رفته است.

🔍 نکته:
برای مطالبه خسارت ممکن‌الحصول، باید رابطه مستقیم بین عمل زیان‌بار و از بین رفتن منفعت اثبات شود. همچنین، این خسارت تنها در مواردی قابل مطالبه است که اتلاف در آن صدق کند و شامل همه دعاوی نمی‌شود.

خسارت معنوی و روش‌های جبران آن

خسارت معنوی به زیانی گفته می‌شود که جنبه مالی مستقیم ندارد اما بر روح، روان، شخصیت، حیثیت یا اعتبار فرد آسیب وارد می‌کند. این نوع خسارت می‌تواند ناشی از هتک حرمت، توهین، افترا، پخش شایعات یا حتی ایجاد رنج و اندوه ناشی از یک حادثه باشد.

طبق تبصره ۱ ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری، خسارت معنوی شامل دو دسته کلی است:

1. صدمات به حقوق شخصیتی و اجتماعی: مانند هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی.

2. آسیب‌های روحی و روانی: مثل اضطراب، افسردگی یا اندوه ناشی از حادثه.

روش‌های جبران خسارت معنوی

جبران این خسارت همیشه به معنای پرداخت پول نیست و ممکن است به شکل‌های زیر انجام شود:

• الزام به عذرخواهی رسمی از زیان‌دیده

• درج حکم دادگاه در رسانه‌ها یا جراید

• صدور حکم به پرداخت مبلغی برای جبران صدمات روحی

• اقدامات نمادین برای اعاده حیثیت فرد

📌 مثال:
اگر رسانه‌ای خبری کذب علیه یک شخص منتشر کند، دادگاه می‌تواند حکم به انتشار تکذیبیه و عذرخواهی در همان رسانه و همچنین پرداخت مبلغی به عنوان جبران خسارت صادر کند.

خسارت قانونی در تعهدات غیر نقدی

گاهی موضوع تعهد، پرداخت وجه نقد نیست؛ بلکه انجام یا خودداری از انجام یک عمل مشخص است، مانند انتقال ملک، تنظیم سند رسمی، تحویل کالا یا تعهد اجرای یک کار خاص. اگر متعهد در انجام این تعهد تأخیر کند یا به‌طور کلی از انجام آن خودداری نماید، و این امر موجب ورود ضرر مستقیم به متعهدله شود، زیان‌دیده می‌تواند خسارت قانونی را مطالبه کند.

مطابق ماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی، خواهان می‌تواند ضمن دادخواست اصلی یا به‌طور مستقل، جبران خسارت ناشی از عدم انجام یا تأخیر در انجام تعهد را درخواست نماید. همچنین، مطالبه اجرت‌المثل ایام عدم تسلیم موضوع قرارداد نیز از این باب امکان‌پذیر است.

📌 مثال عملی:
فرض کنید فروشنده‌ای متعهد شده در تاریخ مشخصی سند رسمی آپارتمان را به خریدار منتقل کند، اما چند ماه تأخیر داشته باشد. در این حالت، خریدار می‌تواند علاوه بر الزام فروشنده به انتقال سند، خسارت ناشی از تأخیر را نیز مطالبه نماید.

🔍 نکته مهم:
اگر در قرارداد طرفین توافق جداگانه‌ای درباره میزان یا نوع خسارت داشته باشند، دادگاه مطابق همان توافق عمل می‌کند، مگر اینکه خلاف قانون یا نظم عمومی باشد.

خسارت قراردادی و وجه التزام

خسارت قراردادی زمانی مطرح می‌شود که یکی از طرفین قرارداد به تعهدات خود عمل نکند یا اجرای کار را با تأخیر انجام دهد و این رفتار منجر به ورود زیان به طرف دیگر شود. در بسیاری از قراردادها، طرفین از قبل مبلغ یا شرایط خاصی را برای جبران چنین خسارتی تعیین می‌کنند که به آن وجه التزام برای تاخیر در انجام تعهد گفته می‌شود.

بر اساس ماده ۲۳۰ قانون مدنی، اگر در ضمن معامله شرط شود که در صورت تخلف، متخلف مبلغ معینی را به عنوان خسارت بپردازد، دادگاه نمی‌تواند او را به بیش از آنچه توافق شده محکوم کند و همچنین نمی‌تواند مبلغ را کمتر از میزان مقرر کاهش دهد، مگر در شرایط خاصی که قانون اجازه دهد.

📌ویژگی‌های وجه التزام

• از پیش تعیین شده: مبلغ یا روش محاسبه خسارت در متن قرارداد ذکر می‌شود.

• الزام‌آور بودن: دادگاه موظف است مطابق شرط طرفین حکم صادر کند.

• مستقل از میزان واقعی خسارت: حتی اگر زیان واقعی کمتر یا بیشتر از مبلغ توافقی باشد، همان وجه التزام ملاک است.

 مثال عملی:
در یک قرارداد پیمانکاری شرط شده است که در صورت تأخیر هر روز، پیمانکار باید ۵ میلیون تومان به عنوان جریمه به کارفرما بپردازد. اگر پیمانکار ۱۰ روز تأخیر داشته باشد، بدون نیاز به اثبات میزان خسارت واقعی، کارفرما می‌تواند ۵۰ میلیون تومان وجه التزام مطالبه کند.

شرایط عمومی برای مطالبه هر نوع خسارت

صرف وقوع ضرر برای موفقیت در دعوای مطالبه خسارت کافی نیست. قانونگذار شرایطی را تعیین کرده که بدون آن‌ها، دادگاه حکم به جبران خسارت نخواهد داد. این شرایط، صرف‌نظر از نوع خسارت (قراردادی یا قهری)، باید احراز شوند.

1. وجود ضرر یا زیان قابل اثبات: ضرر باید واقعی، مشخص و قابل اندازه‌گیری باشد. زیان فرضی یا احتمالی که وقوع آن قطعی نیست، اصولاً قابل مطالبه نیست؛ مگر در مواردی مانند خسارت ممکن‌الحصول که قانون استثنا کرده است.
2. وجود رابطه سببیت: باید ثابت شود که بین فعل یا ترک فعل خوانده و ضرر وارد شده، رابطه مستقیم و بی‌واسطه وجود دارد. هرچه این رابطه ضعیف‌ تر باشد، احتمال رد دعوا بیشتر است.
3. وقوع فعل زیان‌بار یا نقض تعهد: در خسارت قراردادی، نقض مفاد قرارداد باید اثبات شود. در خسارت قهری، انجام عمل غیرقانونی یا خلاف عرف که موجب زیان شده باشد، شرط است.
4. قابلیت انتساب ضرر به خوانده: ضرر باید ناشی از فعل شخص خوانده باشد؛ یا به‌صورت مستقیم (اتلاف) یا غیرمستقیم (تسبیب) به او نسبت داده شود.

📌 نکته مهم:
در بسیاری از پرونده‌ها، حتی اگر زیان محرز باشد، عدم اثبات رابطه سببیت یا انتساب آن به خوانده باعث رد کامل یا بخشی از خواسته می‌شود.

✅موارد امکان تخفیف خسارت

تعیین مبلغ خسارت در دعاوی، مرحله‌ای حساس و تأثیرگذار بر نتیجه پرونده است. قانونگذار برای جلوگیری از مطالبه‌های غیرواقعی و همچنین رعایت انصاف، ضوابط و ملاحظاتی را در این زمینه پیش‌بینی کرده است.دادگاه می‌تواند در شرایط زیر مبلغ خسارت را کاهش دهد:

• مشارکت زیان‌دیده در ایجاد خسارت: اگر خود خواهان نیز در وقوع یا تشدید ضرر نقش داشته باشد.
• کمک یا جبران بخشی از خسارت توسط خوانده: مثلاً اگر پس از وقوع حادثه، عامل زیان بخشی از خسارت را جبران کرده باشد.
• وضعیت مالی سخت خوانده: در برخی دعاوی مدنی، اگر جبران کامل خسارت موجب عسرت شدید خوانده شود، دادگاه می‌تواند تخفیف یا تقسیط را اعمال کند.

در خسارت قراردادی که مبلغ آن به‌صورت وجه التزام تعیین شده، اصولاً امکان کاهش مبلغ وجود ندارد، مگر اینکه شرط قراردادی خلاف قانون یا به‌طور غیرمنصفانه سنگین باشد که در این حالت، دادگاه می‌تواند با استناد به قواعد عمومی قراردادها، آن را تعدیل کند.

نمونه دادخواست مطالبه خسارت

خواسته:

مطالبه خسارت به مبلغ … ریال به همراه کلیه خسارات قانونی و هزینه دادرسی

شرح دادخواست

اینجانب به موجب قرارداد مورخ … با خوانده توافق نمودم که ایشان در موعد مقرر اقدام به … نمایند. بر اساس مفاد قرارداد و شرایط مندرج در آن، انجام تعهد در زمان مقرر از اهمیت اساسی برخوردار بوده است. با وجود این، خوانده بدون عذر موجه از اجرای تعهد خودداری نموده/با تأخیر اقدام کرده است که این امر موجب ورود خسارات مادی و معنوی متعدد به اینجانب شده است.

علی‌رغم ارسال اظهارنامه رسمی و مطالبه مکرر، خوانده همچنان از انجام کامل تعهد خود امتناع ورزیده و در نتیجه، اینجانب علاوه بر از دست دادن منافع مسلم و ممکن‌الحصول ناشی از اجرای به‌موقع تعهد، متحمل هزینه‌های اضافی شامل هزینه دادرسی، حق‌الوکاله وکیل، هزینه کارشناسی و سایر مخارج مرتبط شده‌ام.

نظر به اینکه مطابق مواد ۵۱۵، ۵۱۹ و ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی و همچنین ماده ۲۳۰ قانون مدنی، زیان‌دیده حق دارد خسارت ناشی از عدم انجام یا تأخیر در انجام تعهد و کلیه هزینه‌های متحمل شده را از متخلف مطالبه نماید، با عنایت به دلایل و مستندات پیوست، تقاضای صدور حکم بر محکومیت خوانده به پرداخت مبلغ … ریال بابت خسارت وارده، به انضمام کلیه خسارات قانونی، هزینه‌های دادرسی و حق‌الوکاله وکیل، مورد استدعاست.

دلایل و منضمات:

• تصویر قرارداد شماره …
• رسید پرداخت وجه یا اسناد مالی مربوط
• نظریه کارشناسی
• اظهارنامه ارسالی به خوانده
• شهادت شهود (در صورت لزوم)

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون انواع خسارت های قابل مطالبه را مشاهده می فرمایید:

❓ روش درخواست خسارت احتمالی توسط خوانده از خواهان پرونده چگونه است و در چه مرحله‌ای از دادرسی باید انجام شود؟
✅ خوانده می‌تواند با استناد به مقررات مربوط، درخواست تأمین دعوای واهی را مطرح کند. این درخواست معمولاً پس از صدور رأی به نفع خوانده و در صورتی که ثابت شود اقامه دعوا توسط خواهان بدون حق بوده و خسارت مالی به خوانده وارد کرده، قابل پیگیری است. برای این منظور باید دادخواست مستقل ارائه و دلایل ورود خسارت به‌طور کامل اثبات شود.

❓ برای مطالبه خسارت دادرسی آیا نیاز به ارائه مدارک و اسناد خاصی است یا دادگاه بر اساس درخواست ساده آن را محاسبه می‌کند؟
✅ ارائه اسناد و مدارک مربوط به هزینه‌ها مانند رسید پرداخت حق‌الوکاله وکیل، فیش واریز هزینه دادرسی، و رسید هزینه کارشناسی ضروری است. دادگاه بدون این مستندات، نمی‌تواند خسارت را برآورد کند و صرف درخواست شفاهی یا کتبی بدون مدرک کافی نیست. پس از ارائه اسناد، دادگاه بر اساس تعرفه‌های قانونی مبلغ خسارت را تعیین می‌کند.

❓ آیا می‌توانم بابت ارزش از دست رفته پولی که به عنوان وثیقه نزد دادگستری گذاشته بودم و تبرئه شدم، خسارت مطالبه کنم؟
✅ خیر، بر اساس رویه و مقررات فعلی، امکان مطالبه خسارت بابت کاهش ارزش پولی که به عنوان وثیقه نزد دادگستری سپرده شده و پس از تبرئه بازگردانده می‌شود، وجود ندارد. قانون فعلی چنین جبرانی را پیش‌بینی نکرده است.

❓ آیا اگر خواهان دادخواست خود را پس بگیرد و مجدداً شکایت کند، دادگاه می‌تواند خسارتی که به خوانده وارد شده را مطالبه کند؟
✅ خیر، دادگاه به‌طور خودکار چنین خسارتی را مطالبه نمی‌کند. اما خوانده این حق را دارد که با ارائه دادخواست جداگانه و ارائه مستندات هزینه‌هایی که در جریان دعوای قبلی متحمل شده، مطالبه خسارت نماید.