حق حبس در مهریه عندالاستطاعه | بررسی شرایط قانونی

یکی از مهم‌ترین حقوقی که قانون مدنی برای زنان در قالب عقد نکاح در نظر گرفته، حق حبس در قبال مهریه است. این حق به زوجه اجازه می‌دهد تا پیش از دریافت کامل مهریه، از تمکین در برابر زوج خودداری کند، بدون آنکه این امتناع موجب سقوط نفقه شود.

اما در برخی موارد، مانند تعیین مهریه به‌صورت «عندالاستطاعه»، این حق با چالش‌هایی مواجه می‌شود. سوال اصلی این است که آیا زن در چنین حالتی همچنان حق حبس دارد یا خیر؟ در این مقاله با بررسی دقیق قوانین، رویه‌های قضایی و آرای محاکم، به بررسی ابعاد مختلف حق حبس در مهریه عندالاستطاعه می‌پردازیم.

حق حبس مهریه چیست و در چه شرایطی قابل اعمال است؟

در نظام حقوقی ایران، یکی از ابزارهای حمایتی از حقوق مالی زن در ازدواج، استفاده از «حق حبس» در مقابل زوج است. حق حبس به زوجه این امکان را می‌دهد که تا زمانی که مهریه خود را دریافت نکرده، از انجام وظایف زناشویی اعم از تمکین خاص و عام امتناع نماید، بدون اینکه این امتناع موجب قطع نفقه شود.

📌 تعریف حق حبس در قانون مدنی

بر اساس ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی:

«زن می‌تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفاء وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند، مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود.»

به بیان ساده، این ماده اجازه می‌دهد که زن در صورت عدم دریافت مهریه، از ایفای نقش زناشویی سر باز زند و هم‌زمان همچنان مستحق نفقه باقی بماند.

✅ شروط اصلی برای اعمال حق حبس

1. مهریه باید حال باشد
   یعنی زمان پرداخت آن فرا رسیده باشد و شرط یا مدتی برای آن تعیین نشده باشد. اگر مهریه مؤجل (مدت‌دار) یا عند الاستطاعة (مشروط به توانایی مالی شوهر) باشد، حق حبس ایجاد نخواهد شد.

2. عدم تمکین قبلی زوجه
   اگر زن پیش از دریافت مهریه، به‌طور داوطلبانه تمکین خاص کرده باشد (برقراری رابطه زناشویی)، دیگر نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند. حتی یک‌بار تمکین نیز باعث سقوط این حق خواهد شد.

🔍 تفاوت مهم میان تمکین خاص و عام

• تمکین خاص به رابطه زناشویی بین زن و شوهر اطلاق می‌شود.
• تمکین عام شامل اطاعت کلی، سکونت در منزل شوهر و انجام وظایف همسری است.

بر اساس رویه قضایی، استفاده از حق حبس زمانی معتبر است که زوجه نه تمکین خاص و نه تمکین عام را انجام داده باشد. در صورت اثبات آغاز زندگی مشترک یا سکونت در منزل شوهر، دادگاه ممکن است حق حبس را مردود بداند.

شرایط قانونی استفاده از حق حبس توسط زوجه

برای اینکه زوجه بتواند به‌صورت قانونی از حق حبس خود استفاده کند، لازم است شرایطی که در قانون مدنی و رویه قضایی مشخص شده، به‌صورت دقیق رعایت شود. حق حبس یک امتیاز استثنایی برای زن محسوب می‌شود و تحقق آن نیازمند تحقق هم‌زمان چند شرط است.

⚖️ شرط اول: حال بودن مهریه

مطابق ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی، اعمال حق حبس تنها زمانی امکان‌پذیر است که مهریه حال باشد؛ یعنی پرداخت آن بلافاصله پس از عقد نکاح الزام‌آور بوده و مدت یا شرطی برای آن تعیین نشده باشد. اگر مهریه، مؤجل (مدت‌دار) یا عند الاستطاعة (مشروط به توانایی مالی زوج) باشد، حق حبس از ابتدا به وجود نمی‌آید.

📌 مثال کاربردی: اگر در عقدنامه آمده باشد که «مهریه عندالاستطاعه پرداخت می‌شود»، زن نمی‌تواند با استناد به ماده ۱۰۸۵ از تمکین امتناع کند، چون مهریه حال نیست.

⚖️ شرط دوم: عدم تمکین پیش از دریافت مهریه

زن نباید پیش از دریافت مهریه به وظایف زناشویی تمکین کرده باشد. اگر زن حتی یک بار رابطه زناشویی با شوهر برقرار کرده باشد، دیگر نمی‌تواند به حق حبس استناد نماید. این اصل بر پایه قواعد فقهی و حقوقی شکل گرفته و در رویه دادگاه‌ها به‌عنوان مبنای تصمیم‌گیری پذیرفته شده است.

🔍 تمکین قبلی، اسقاط حق حبس
اگر زن پس از عقد، به اختیار خود به زندگی مشترک وارد شود یا در خانه شوهر سکونت کند، حتی بدون رابطه زناشویی، در بسیاری از آراء قضایی این موضوع به‌عنوان نشانه‌ای از تمکین عام تلقی شده و حق حبس را ساقط کرده است.

⚖️ شرط سوم: مشخص بودن میزان مهریه

حق حبس زمانی جاری است که مهریه به‌صورت دقیق در عقدنامه تعیین شده باشد. در مواردی که مهریه تعیین نشده و «مهر المثل» قرار است بعداً محاسبه شود، امکان اعمال حق حبس با ابهام مواجه می‌شود؛ هرچند برخی نظرات فقهی و حقوقی، در این مورد نیز امکان اعمال حق حبس را قائل‌اند، به شرطی که میزان مهر از طریق ارزیابی عرفی و دادگاه مشخص شود.

تفاوت مهریه عندالمطالبه با مهریه عندالاستطاعه

در تعیین نوع مهریه، دو اصطلاح رایج و بسیار مهم وجود دارد که از نظر آثار حقوقی، به‌ویژه در خصوص حق حبس، کاملاً متمایز از یکدیگر هستند: «مهریه عندالمطالبه» و «مهریه عند الاستطاعة». این دو نوع مهریه در اجرای حقوق مالی زن و وظایف مرد تفاوت‌های اساسی دارند که در این بخش به آن‌ها پرداخته می‌شود.

📌 مهریه عند المطالبه: مهریه‌ای که همیشه قابل مطالبه است

مهریه عندالمطالبه به این معناست که زن، هر زمان پس از انعقاد عقد، می‌تواند مهریه خود را از شوهر مطالبه کند. در این نوع، مهریه حال محسوب می‌شود و زوجه بدون نیاز به اثبات توانایی مالی مرد یا گذشت زمان، حق دارد به استناد ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی، از حق حبس خود استفاده کند.

✅ مهم‌ترین آثار حق حبس در مهریه عندالمطالبه:

• زن می‌تواند بلافاصله پس از عقد، از شوهر مهریه خود را مطالبه کند.
• در صورت عدم پرداخت، حق حبس کاملاً جاری است.
• اگر زن از تمکین خودداری کند، همچنان مستحق دریافت نفقه است.
• اثبات استطاعت یا اعسار مرد فقط در مقام دفاع مؤثر است و اصل بر توانایی زوج است.

📌 مهریه عند الاستطاعة: پرداخت مشروط به توان مالی زوج

مهریه عندالاستطاعه به این معناست که مرد تنها در صورت داشتن توانایی مالی، موظف به پرداخت مهریه است. در واقع، این نوع مهریه حال محسوب نمی‌شود و همان‌طور که در ماده ۳۷۷ قانون مدنی آمده، موجل بودن دین موجب زوال حق حبس می‌شود.

❌ در مهریه عند الاستطاعة:

• زن برای دریافت مهریه، باید توانایی مالی مرد را اثبات کند.
• حق حبس منتفی است و زن نمی‌تواند با استناد به ماده ۱۰۸۵ از تمکین امتناع نماید.
• اگر زن تمکین نکند، ناشزه تلقی شده و نفقه به وی تعلق نخواهد گرفت.
• دادگاه‌ها اغلب بر این نظرند که عندالاستطاعه بودن مهریه، نوعی تعهد مشروط است و قابل مطالبه آنی نیست.

آیا حق حبس در مهریه عندالاستطاعه وجود دارد؟

مسئله استفاده از حق حبس در مقابل مهریه‌ای که به‌صورت عندالاستطاعه تعیین شده، یکی از مباحث اختلافی در حقوق خانواده است. پرسش این است که آیا زن می‌تواند با استناد به ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی و قبل از دریافت مهریه عندالاستطاعه، از تمکین خودداری کند یا خیر؟

❌ حق حبس فقط در مهریه حال ممکن است

همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، یکی از شروط اساسی برای استفاده از حق حبس، حال بودن مهریه است. حال بودن یعنی مهریه در زمان عقد قابل مطالبه باشد و شرط یا مهلتی برای پرداخت آن تعیین نشده باشد. در مهریه عندالاستطاعه، پرداخت دین وابسته به شرط استطاعت مالی مرد است. بنابراین، دین «معلق» تلقی شده و زوجه نمی‌تواند بلافاصله آن را مطالبه کند.

📌 نتیجه منطقی: چون پرداخت مهریه عندالاستطاعه موکول به احراز استطاعت مالی مرد است، اصل حق مطالبه با وقفه مواجه شده و حق حبس نیز به تبع آن منتفی خواهد بود.

نظرات قضایی و آرای دادگاه‌ها درباره حق حبس در مهریه عندالاستطاعه

یکی از مهم‌ترین منابع تفسیر حقوقی در نظام قضایی ایران، آرای دادگاه‌ها و رویه قضایی مستقر در محاکم است. موضوع حق حبس در مهریه عندالاستطاعه نیز از جمله مسائلی است که در قالب دعاوی متعدد در محاکم مطرح شده و دادگاه‌ها با استناد به اصول قانونی و مواد ۱۰۸۵ و ۳۷۷ قانون مدنی، احکام مهمی در این خصوص صادر کرده‌اند.

📌 رأی شعبه ۶۰ دادگاه تجدیدنظر استان تهران

در یکی از آراء صریح در این زمینه، شعبه ۶۰ دادگاه تجدیدنظر استان تهران در دادنامه شماره 9309972130501748 مورخ 22/10/1393 چنین تصریح می‌کند:

«چنانچه مهریه عندالاستطاعه باشد، استناد به حق حبس زوجه جهت توجیه عدم تمکین پذیرفته نمی‌شود؛ زیرا حق حبس در مورد مهریه حال قابل اعمال بوده و تسری به مهریه عندالاستطاعه ندارد.»

این رأی به‌روشنی نشان می‌دهد که شرط عندالاستطاعه بودن، مانع اصلی در شکل‌گیری حق حبس زوجه است.

📌 رأی شعبه ۲۴ دادگاه تجدیدنظر استان تهران

در دادنامه شماره 9209970222401084 مورخ 09/07/1392، این دادگاه نیز اعلام کرده است:

«قید عنوان پرداخت عندالاستطاعه مهریه، موجب مؤجل شدن دین و زوال حق حبس زوجه در خصوص تعهد تمکین از زوج می‌گردد.»

دادگاه در این رأی با صراحت کامل، عندالاستطاعه بودن را معادل موجل بودن در نظر گرفته و بر همین اساس، اعمال حق حبس را منتفی دانسته است.

📌 رأی شعبه ۵ دادگاه عمومی حقوقی شهرستان بهارستان

در پرونده‌ای مفصل در مورد حق حبس زن در دعوای الزام به تمکین که زوج با استناد به ترک منزل و عدم تمکین زوجه، درخواست الزام به تمکین کرده بود، زوجه با ادعای حق حبس از تمکین خودداری کرده و نهایتاً دادگاه، پس از احراز باکره بودن زن و عدم تمکین قبلی، رأی به صحت استفاده زوجه از حق حبس صادر کرد. اما در تجدیدنظر، دادگاه با استناد به عندالاستطاعه بودن مهریه، رأی نخست را نقض و زوجه را به تمکین محکوم کرد.

این رأی نشان می‌دهد که حتی اگر شرایط ظاهری برای استفاده از حق حبس وجود داشته باشد، در صورت عندالاستطاعه بودن مهریه، محاکم در عمل این حق را نادیده می‌گیرند.

⚖️ نتیجه‌گیری از رویه قضایی

• دادگاه‌ها به‌طور عمومی مهریه عندالاستطاعه را موجب سقوط حق حبس می‌دانند.
• ملاک اصلی در پذیرش یا رد حق حبس، حال بودن مهریه است، نه صرف مالکیت زن بر آن.
• حتی در صورت عدم تمکین قبلی زوجه، اگر مهریه عندالاستطاعه باشد، دادگاه به نفع زوج حکم می‌دهد.

آیا مهریه عندالاستطاعه زندان دارد؟

یکی از سوالات رایج در مورد مهریه عندالاستطاعه این است که آیا در صورت عدم پرداخت آن، امکان صدور حکم جلب یا زندان برای مرد وجود دارد؟ پاسخ به این سوال بستگی به شرایط خاص اثبات استطاعت مالی زوج و اجرای رأی دادگاه دارد.

📌 تفاوت مهم با مهریه عندالمطالبه

در مهریه عندالمطالبه، اصل بر این است که مرد باید مهریه را بلافاصله پس از مطالبه زوجه پرداخت کند و اگر نپردازد، زن می‌تواند از طریق اجرای احکام یا دادخواست اعسار، مرد را به پرداخت و در صورت استنکاف، به زندان بیندازد.

اما در مهریه عندالاستطاعه شرایط متفاوت است:

• زوجه نمی‌تواند صرفاً با ارائه عقدنامه، درخواست صدور اجراییه بدهد.
• ابتدا باید استطاعت مالی مرد را اثبات کند.
• در صورت احراز استطاعت و عدم پرداخت، دادگاه می‌تواند مرد را ملزم به پرداخت یا بازداشت کند.

⚖️ رأی وحدت رویه و دیدگاه دیوان عالی کشور

دیوان عالی کشور در آرای وحدت رویه خود تأکید کرده است که مهریه عندالاستطاعه تنها در صورت اثبات توانایی مالی مرد قابل اجراست و تا زمانی که این استطاعت اثبات نشده، امکان بازداشت یا الزام به پرداخت وجود ندارد.

اما در مواردی که زوجه بتواند اموال یا دارایی‌های مرد را به دادگاه معرفی کند (اعم از حساب بانکی، خودرو، ملک، یا سایر دارایی‌ها)، و اثبات شود که او قادر به پرداخت مهریه بوده ولی از آن خودداری کرده است، حکم جلب یا زندان می‌تواند صادر شود.

✅ پس آیا مهریه عندالاستطاعه زندان دارد؟

بله، در صورت احراز استطاعت مالی و استنکاف از پرداخت توسط مرد، دادگاه می‌تواند مرد را بازداشت کند. اما اگر مرد اثبات کند که فاقد توانایی مالی است، نه تنها زندانی نمی‌شود بلکه ممکن است از اجرای مهریه نیز معاف شود یا حکم تقسیط برایش صادر گردد.

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون حق حبس در مهریه عندالاستطاعه را مشاهده می فرمایید که در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:

آیا دختری که مهریه‌اش عندالاستطاعه است، در صورت جدایی قبل از نزدیکی می‌تواند نیمی از مهریه را دریافت کند؟ و اگر پسر استطاعت مالی نداشته باشد، چه اتفاقی می‌افتد؟
✅ در صورتی که مرد استطاعت مالی داشته باشد، دختر می‌تواند نیمی از مهریه را مطابق قانون دریافت کند. اما اگر مرد توانایی مالی نداشته باشد، دریافت مهریه نیز به زمان استطاعت او موکول شده و عملاً پرداخت به تعویق می‌افتد.

❓ آیا با مهریه عندالاستطاعه می‌توان از حق حبس استفاده کرد و شکایت ترک انفاق کرد؟
✅ خیر، در مهریه عندالاستطاعه، زن نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند، زیرا مهریه حال نیست. همچنین چون استفاده از حق حبس در این حالت مجاز نیست، زوجه نیز نمی‌تواند به‌دلیل عدم پرداخت نفقه، شکایت ترک انفاق مطرح کند.

❓ من تازه عقد کردم و مهریه‌ام عندالاستطاعه تعیین شده. هنوز به خانه شوهر نرفته‌ام. آیا می‌توانم تا زمان گرفتن مهریه از تمکین خودداری کنم؟
✅ چون مهریه شما عندالاستطاعه است، حق حبس به شما تعلق نمی‌گیرد. یعنی برخلاف مهریه عندالمطالبه، نمی‌توانید تمکین را مشروط به دریافت مهریه کنید. اگر تمکین نکنید، ممکن است از سوی دادگاه به عنوان «ناشزه» شناخته شوید و نفقه‌تان قطع شود. حق حبس فقط در صورتی قابل اعمال است که مهریه «حال» باشد، نه مشروط به استطاعت مالی مرد.