حدود اختیارات و وظایف قیم نسبت به امور مالی و شخصی محجور

در نظام حقوقی ایران، افراد محجور همچون صغار، مجانین و اشخاص غیررشید برای حفظ حقوق شخصی و مالی خود، به سرپرستی قانونی نیاز دارند که این وظیفه بر عهده قیم قرار می‌گیرد. قیم شخصی است که در صورت فقدان ولی قهری یا وصی، توسط دادگاه خانواده به منظور اداره امور شخصی و مالی محجور تعیین می‌شود.

تعیین قیم و حدود وظایف و اختیارات او، نه‌تنها برای صیانت از حقوق محجور اهمیت دارد، بلکه در پیشگیری از هرگونه سو استفاده مالی و تضییع حقوق آنان نقشی کلیدی ایفا می‌کند. در این مقاله، به بررسی جامع جایگاه حقوقی قیم، وظایف او در قبال محجور، حدود اختیارات قانونی قیم، موارد ممنوعیت و مسئولیت‌های وی می‌پردازیم.

قیم کیست و چه زمانی برای افراد تعیین می‌شود؟

قیم در نظام حقوقی ایران به شخصی گفته می‌شود که در نبود ولی قهری یا وصی منصوب از سوی آنان، با حکم دادگاه خانواده به منظور اداره امور شخصی و مالی افراد محجور تعیین می‌شود که از تفاوت های قیمومیت و حضانت است. وظیفه قیم صرفاً زمانی آغاز می‌شود که محجور به‌دلیل صغر سن، جنون یا سفاهت، خود قادر به اداره امور شخصی و اموالش نباشد.

⚖️ مفهوم قیم در قانون مدنی

واژه قیم در لغت به معنای متولی، سرپرست و کسی است که امور شخص دیگری را به عهده می‌گیرد. در اصطلاح حقوقی نیز قیم کسی است که در صورت نبود پدر، جد پدری یا وصی منصوب از سوی آنان، از سوی دادگاه به عنوان نماینده قانونی فرد محجور منصوب می‌شود تا سرپرستی امور شخصی و مالی او را بر عهده گیرد.

📌 چه افرادی نیاز به قیم دارند؟

بر اساس ماده ۱۲۱۸ قانون مدنی، افرادی که امکان تعیین قیم برای آنان پیش‌بینی شده به شرح زیر هستند:

1. صغار: کودکانی که به سن بلوغ قانونی (۱۸ سال) نرسیده‌اند و ولی خاص (پدر یا جد پدری) یا وصی منصوب ندارند.

2. مجانین: اشخاصی که بر اثر جنون، قدرت تصمیم‌گیری و درک امور را از دست داده‌اند.

3. غیر رشیدان: اشخاصی که به دلیل سفاهت، قدرت اداره اموال خود را ندارند، خواه این وضعیت از زمان صغر آنان ادامه داشته باشد یا در دوران بزرگسالی حادث شده باشد.

📌 شرایط تعیین قیم

دادگاه خانواده زمانی برای فردی قیم تعیین می‌کند که:

• محجور ولی خاص یا وصی نداشته باشد.
• حجر وی به موجب حکم قطعی دادگاه احراز شده باشد.
• ضرورت حفظ اموال و صیانت از حقوق محجور اثبات گردد.

📝 نکات مهم درباره تعیین قیم

• در اولویت قرار گرفتن بستگان نزدیک: یکی از تفاوت های ولی قهری و قیم این است که قیم باید توسط دادگاه تعیین شود. در فرض نبود ولی قهری، قانون اولویت را به بستگان نزدیک مانند مادر یا همسر محجور داده است، مشروط به آنکه اهلیت و صلاحیت اخلاقی لازم را دارا باشند.

• لزوم صلاحیت اخلاقی و قانونی: شخصی که به‌عنوان قیم منصوب می‌شود باید عاقل، بالغ، دارای حسن شهرت و فاقد سوء پیشینه مؤثر کیفری باشد.

چه کسانی برای سرپرستی محجور صلاحیت قیم شدن دارند؟

در نظام حقوقی ایران، انتخاب قیم تابع شرایط خاصی است که هدف آن صیانت از حقوق و منافع محجور است. قانونگذار به صراحت مشخص کرده است که چه کسانی صلاحیت دارند به عنوان قیم برای محجور منصوب شوند. این صلاحیت هم به اعتبار خویشاوندی و هم به لحاظ داشتن شرایط اخلاقی و قانونی بررسی می‌شود.

⚖️ اولویت اشخاص در تعیین قیم

در صورت فقدان ولی قهری (پدر یا جد پدری) و وصی، قانون اولویت را برای تعیین قیم به اشخاص زیر داده است:

1. مادر محجور: مادامی که ازدواج مجدد نکرده و دارای صلاحیت اخلاقی و قانونی باشد، نسبت به سایرین مقدم است.

2. همسر محجور: اگر زن یا مرد محجور باشد، همسر او در اولویت است؛ به شرط دارا بودن اهلیت و صلاحیت قانونی.

3. دیگر بستگان نزدیک: در صورتی که والدین یا همسر صلاحیت نداشته باشند، سایر خویشاوندان نزدیک با رعایت مصلحت محجور در اولویت قرار می‌گیرند.

📌 چه کسانی صلاحیت قیم شدن را ندارند؟

مطابق مواد ۱۲۳۷ تا ۱۲۴۳ قانون مدنی، افرادی که شرایط زیر را دارند از قیم شدن محروم‌اند:

1. اشخاصی که خود تحت ولایت یا قیمومت هستند.

2. کسانی که به‌واسطه ارتکاب جرایمی همچون سرقت، خیانت در امانت، کلاهبرداری یا جرایم اخلاقی محکوم شده‌اند.

3. افرادی که به علت ورشکستگی هنوز اموال خود را تصفیه نکرده‌اند.

4. اشخاصی که به فساد اخلاق شهرت دارند یا دارای سوء شهرت اجتماعی‌اند.

5. کسانی که با محجور یا خانواده او اختلاف یا دعوای مالی دارند.

📝 نقش دادستان در احراز صلاحیت قیم

نصب قیم بر عهده دادگاه خانواده است اما دادستان به‌عنوان مدعی‌العموم در بررسی صلاحیت اخلاقی و قانونی متقاضی قیمومت نقش کلیدی دارد. بدون تأیید دادستان، انتصاب قیم فاقد اعتبار قانونی خواهد بود.

وظایف قانونی قیم نسبت به شخص و اموال محجور

قیم وظایف متعددی در قبال شخص و اموال محجور بر عهده دارد که این وظایف به موجب قانون مدنی و قانون امور حسبی مشخص شده‌اند. وظایف قیم برخلاف ولی قهری، تحت نظارت مستقیم دادستان انجام می‌شود تا از هرگونه سوءاستفاده جلوگیری گردد.

⚖️ نگهداری و مراقبت از شخص محجور

مطابق ماده ۱۲۳۵ قانون مدنی، قیم موظف است از شخص محجور مراقبت کرده و در جهت تأمین نیازهای معیشتی، بهداشتی و درمانی او اقدامات لازم را انجام دهد. این مراقبت شامل:

• تأمین خوراک، پوشاک، محل سکونت و درمان مناسب

• رسیدگی به امور تحصیلی یا حرفه‌آموزی محجور

• تلاش برای بهبود وضعیت جسمی و روحی او در حد امکان

طبق ماده ۷۹ قانون امور حسبی، قیم باید در تربیت و اصلاح محجور بکوشد. این وظیفه شامل فراهم کردن شرایط لازم برای رشد فکری، جسمی و اجتماعی محجور است.

📌 اداره اموال و دارایی‌های محجور

مهم‌ترین وظیفه قیم، حفظ و اداره صحیح اموال محجور است. قیم موظف است:

1. در بدو شروع قیمومت، فهرست اموال محجور را تهیه و به دادستان ارائه دهد.

2. سالانه گزارش عملکرد مالی خود را به دادستان یا اداره سرپرستی ارائه کند.

3. اموال نقدی محجور را در حساب‌های بانکی معتبر واریز کند و اموال ارزشمند را در محل مطمئن نگهداری نماید.

4. از انجام هرگونه معامله پرریسک یا ضر رآفرین برای محجور خودداری نماید.

📌 نمایندگی قانونی در امور مالی و حقوقی محجور

قیم به عنوان نماینده قانونی محجور در کلیه امور مالی، حقوقی و قضایی می‌تواند از جانب او اقدام کند. از جمله:

• انعقاد قراردادها با رعایت مصلحت محجور

• طرح دعاوی یا دفاع از دعاوی مطروحه علیه محجور

• اداره اموال منقول و غیرمنقول با کسب اجازه دادستان در موارد لازم

پس از رفع حجر یا پایان قیمومت، قیم موظف است حساب کامل دوران قیمومت را به محجور سابق یا قیم بعدی ارائه کند و کلیه اسناد و دارایی‌های او را تحویل دهد.

حدود اختیارات قیم در اداره امور مالی و شخصی محجور

اختیارات قیم در قانون به‌طور دقیق مشخص شده و قیم نمی‌تواند خارج از این حدود اقدام کند. فلسفه محدود کردن اختیارات قیم، پیشگیری از تضییع حقوق محجور و جلوگیری از هرگونه سوءاستفاده احتمالی است. اختیارات قیم در دو حوزه اصلی امور مالی و امور شخصی محجور تعریف می‌شود.

⚖️ اختیارات قیم در امور مالی محجور

قیم به نمایندگی از محجور می‌تواند برای اداره اموال و دارایی‌های او اقداماتی انجام دهد، اما این اقدامات باید همواره به مصلحت محجور باشد و در موارد حساس با کسب اجازه دادستان انجام گیرد. مهم‌ترین اختیارات قیم در امور مالی عبارت‌اند از:

1. اداره اموال منقول: قیم اختیار دارد اموال منقول محجور (مانند پول نقد یا خودرو) را مدیریت کند، بفروشد یا برای او اموال مفیدتری خریداری نماید، به شرط آنکه نفع محجور در این امور رعایت شود.
2. اداره اموال غیرمنقول با اجازه دادستان: فروش یا رهن اموال غیرمنقول محجور فقط با اجازه دادستان مجاز است. این اقدام باید به‌گونه‌ای باشد که ضرری برای محجور نداشته باشد.
3. هزینه‌کرد درآمدهای محجور: قیم می‌تواند از درآمدهای محجور برای تأمین هزینه‌های زندگی، بهداشت، تحصیل و تربیت وی استفاده کند.
4. حفظ و نگهداری وجوه نقد: وجوه اضافی که مورد نیاز فوری محجور نیست، باید در بانک‌های معتبر سپرده شود.

📌 نمونه‌های روشن از حدود اختیارات مالی قیم

• فروش اموال فاسد شدنی یا زیان‌ده به منظور حفظ منافع محجور
• اجازه اشتغال به کار محجور در صورت مصلحت
• مدیریت سرمایه‌گذاری‌های کم‌ریسک برای حفظ دارایی

⚖️ اختیارات قیم در امور شخصی محجور

قیم در حوزه امور شخصی محجور نیز اختیاراتی دارد، البته باز هم تحت نظارت دادستان:

1. تعیین محل زندگی مناسب برای محجور در راستای مصلحت و امنیت وی
2. مراقبت درمانی و بهداشتی محجور در صورت ابتلا به بیماری یا نیاز به مراقبت‌های خاص
3. اجازه ازدواج یا طلاق محجور: این امر فقط با صلاحدید پزشکی، رعایت مصلحت و اجازه دادستان ممکن است.

مواردی که قیم از انجام آن‌ها ممنوع است (حدود ممنوعیت‌های قانونی)

اگرچه قانون برای قیم اختیارات مشخصی در نظر گرفته است، اما در مقابل، برخی اعمال و تصرفات برای او ممنوع شناخته شده تا از تضییع حقوق محجور جلوگیری شود. این ممنوعیت‌ها صریحاً در قانون مدنی و قانون امور حسبی ذکر شده‌اند و تخلف از آن‌ها ممکن است موجب عزل قیم یا حتی مسئولیت کیفری و مدنی برای او گردد.

❌ معامله قیم با خودش ممنوع است

مطابق ماده 1240 قانون مدنی، قیم نمی‌تواند به‌عنوان نماینده محجور با خودش معامله‌ای انجام دهد. یعنی:

• نمی‌تواند مال محجور را به خود بفروشد.

• نمی‌تواند مال خود را به محجور بفروشد.

• این نوع معاملات باطل و بدون اثر حقوقی است؛ حتی اگر به ظاهر مصلحت محجور رعایت شده باشد.

❌ رهن یا فروش اموال غیرمنقول بدون اجازه دادستان

قیم حق ندارد اموال غیرمنقول محجور را (مانند خانه یا زمین) بدون اجازه دادستان به فروش برساند، در رهن قرار دهد یا معامله‌ای انجام دهد که در نتیجه آن محجور مدیون شود. استثنائاً، اگر مصلحت محجور اقتضا کند، با اجازه دادستان این اقدامات مجاز خواهد بود.

❌ صلح دعوا بدون اجازه دادستان

بر اساس ماده 1242 قانون مدنی، قیم نمی‌تواند دعاوی حقوقی مربوط به محجور را بدون اجازه دادستان از طریق صلح خاتمه دهد. دلیل این امر آن است که در صلح ممکن است حق مالی محجور تضییع گردد.

📝 سایر محدودیت‌های قانونی قیم

1. قیم نمی‌تواند بدون ضرورت قانونی یا ضرورت اقتصادی برای محجور وام یا قرض بگیرد مگر با مجوز دادستان.

2. نمی‌تواند اسناد یا وجوه نقدی محجور را بدون دلیل موجه از محل امن خارج کند.

3. هرگونه انتقال رایگان (صلح، هبه و…) اموال محجور به دیگران ممنوع است مگر با اجازه دادستان.

📌 نکته مهم: قیم نمی‌تواند اموال محجور را برای منافع شخصی خود مصرف کند یا به نفع خود استفاده نماید، حتی با رضایت ظاهری محجور. وظیفه قیم حفظ و نگهداری این اموال صرفاً به نفع مولی‌علیه است.

آیا قیم می‌تواند اجرت دریافت کند؟ شرایط مطالبه اجرت توسط قیم

در نگاه نخست، قیم به‌عنوان امین و نماینده قانونی محجور وظایفی را به‌عهده می‌گیرد که گاه سنگین و مستمر است. از این رو قانونگذار برای حمایت از قیم، در مواردی امکان دریافت اجرت یا حق‌الزحمه را برای او پیش‌بینی کرده است. البته این اجرت تابع شرایط خاصی بوده و به‌صورت خودکار و قطعی پرداخت نمی‌شود.

⚖️ امکان مطالبه اجرت توسط قیم

مطابق مواد 1245 و 1246 قانون مدنی، قیم می‌تواند در قبال خدماتی که در راستای قیمومت انجام می‌دهد، از دادگاه تقاضای تعیین اجرت نماید. تعیین اجرت قیم توسط دادگاه و با نظر دادستان انجام می‌شود و قیم شخصاً نمی‌تواند مبلغی را برای خود در نظر بگیرد یا از اموال محجور برداشت کند.

📌 عوامل مؤثر در میزان اجرت قیم

در تعیین میزان اجرت قیم، موارد زیر توسط دادگاه در نظر گرفته می‌شود:

1. میزان دارایی و درآمد محجور

2. حجم و نوع مسئولیت‌های قیم در نگهداری شخص یا اداره اموال

3. سختی و حساسیت وظایف محوله به قیم

4. محل سکونت قیم و هزینه‌های مربوط به انجام وظایفش نسبت به محجور

5. میزان زمانی که قیم برای اداره امور محجور صرف می‌کند

📌 شرایط قانونی پرداخت اجرت به قیم

• قیم باید ابتدا از دادگاه درخواست اجرت کند و دادگاه میزان آن را با رعایت مصلحت محجور تعیین می‌نماید.

• قیم حق ندارد بدون مجوز دادگاه از اموال محجور برداشت نماید.

• چنانچه محجور فاقد تمکن مالی کافی باشد یا درآمد کافی نداشته باشد، امکان تعیین اجرت منتفی خواهد بود.

📝 قیم در قبال دریافت اجرت چه مسئولیتی دارد؟

در صورت تعیین اجرت، قیم موظف است وظایف خود را به‌درستی و با حسن نیت انجام دهد و در پایان دوره قیمومت، گزارش کاملی از عملکرد و هزینه‌های خود به دادگاه ارائه نماید.
عدم انجام وظایف یا سهل‌انگاری در قبال محجور، می‌تواند موجب عزل قیم یا حتی مسئولیت مدنی و کیفری او گردد.

دادگاه صالح برای تعیین قیم و نقش دادستان در نظارت بر قیم

تعیین قیم برای افراد محجور فرآیندی حقوقی است که تنها از طریق دادگاه صالح امکان‌پذیر است. در این زمینه، قانونگذار دادگاه خانواده را مرجع اختصاصی و اصلی برای رسیدگی به امور سرپرستی و تعیین قیم دانسته است. در این میان، دادستان یا نماینده او نیز نقش نظارتی و حمایتی مهمی در جهت حفظ حقوق محجور ایفا می‌کند.

⚖️ دادگاه صالح برای تعیین قیم چه مرجعی است؟

بر اساس ماده 4 قانون حمایت خانواده و ماده 51 قانون امور حسبی، مرجع صالح برای رسیدگی به تعیین قیم، دادگاه خانواده محل اقامت محجور است. این دادگاه پس از بررسی شرایط محجور و نبود ولی قهری یا وصی، در صورت احراز ضرورت، مبادرت به صدور حکم تعیین قیم می‌کند.

📌 نکات تکمیلی در صلاحیت دادگاه:

• در صورت تعدد محل اقامت محجورین (مثلاً چند فرزند صغیر در اقامتگاه‌های مختلف)، اولین دادگاهی که برای یکی از آن‌ها قیم تعیین کند، نسبت به دیگران نیز صلاحیت خواهد داشت.

• اگر هیچ یک از صغار قیم نداشته باشند، دادگاه محل اقامت صغیری که در کوچک‌ترین حوزه قضایی زندگی می‌کند، صالح است.

📌 نقش دادستان در فرآیند تعیین و نظارت بر قیم

دادستان به‌عنوان حافظ حقوق محجور، در کلیه مراحل تعیین و نظارت بر عملکرد قیم نقش قانونی دارد:

1. اظهارنظر در مورد صلاحیت قیم: دادستان صلاحیت اخلاقی، مالی و قانونی فردی که پیشنهاد شده است را بررسی می‌کند و در صورت تأیید، به دادگاه اعلام نظر می‌دهد.

2. نظارت بر اقدامات قیم: تمام اقدامات حساس قیم مانند فروش اموال غیرمنقول، گرفتن وام یا صلح دعاوی باید با اجازه دادستان انجام شود.

3. پیشنهاد نصب یا عزل قیم به دادگاه: اگر قیم وظایف خود را به درستی انجام ندهد یا صلاحیت قانونی خود را از دست بدهد، دادستان می‌تواند از دادگاه تقاضای عزل قیم و تعیین فرد جدید کند.

4. حفظ دارایی‌های محجور تا تعیین قیم: در بازه زمانی قبل از انتصاب رسمی قیم، دادستان مسئول نگهداری اموال و حفاظت از حقوق محجور است.

📝 فرآیند اثبات وصایت و جایگاه دادستان

اگر شخصی مدعی باشد که وصی محجور است، برای اثبات ادعای خود باید به دادستان مراجعه کند. در صورت تأیید دادستان، نیازی به تعیین قیم نیست. اگر دادستان نپذیرد، شخص می‌تواند از دادگاه خانواده صالح تقاضای تأیید وصایت کند. پس از رأی دادگاه، دادستان حق مداخله در امور وصی را ندارد.

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون وظایف و حدود اختیارات قیم را مشاهده می فرمایید که در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:

❓ مادرم پسر یکی از برادرانم را به عنوان قیم خود تعیین کرده است. آیا قیم بعد از فوت مادرم همچنان اختیار دارد و می‌تواند در امور زنده یا بعد از فوت مادرم دخالت کند؟
✅ قیمومت با فوت فرد محجور به پایان می‌رسد و بعد از فوت، قیم اختیار قانونی برای دخالت در امور ندارد. بهتر است برای مسائل بعد از فوت، وصیت‌نامه و تنظیمات قانونی دیگری انجام شود.

❓ آیا قیمومت فقط برای امور مالی است یا برای دیدار با شخص هم نیاز به اجازه از قیم داریم؟
✅ قیمومت عمدتاً مربوط به امور مالی و حقوقی شخص محجور است و برای دیدار یا ملاقات به صورت کلی نیازی به اجازه قیم نیست، مگر در شرایط خاص و با حکم دادگاه.

❓ آیا قیم شدن کار درستی است یا مشکلاتی دارد که باید به آن توجه کرد؟
✅ انتخاب قیم به منزله انتخاب امین و امانت‌دار است و اگر قیم از وظایف خود تجاوز کند یا کوتاهی کند، مسئولیت قانونی دارد. قبل از پذیرش قیمومت، باید به مسئولیت‌ها و تعهدات حقوقی آن کاملاً آگاه باشید.

❓ در غیاب مادر، اولویت قیمومت برای فرزند محجور با کدام فرزند است و اختیارات قیم در چه حدی می‌باشد؟
✅ اولویت در تعیین قیم با نظر قاضی است که بر اساس شرایط و صلاحیت افراد تصمیم‌گیری می‌کند. اختیارات قیم غالباً شامل مدیریت امور مالی و حقوقی محجور است و باید مطابق با قانون عمل کند.

❓ پدرم از سال 96 مبتلا به آلزایمر شده و بیماری‌اش پیشرفت کرده است. فرآیند انتخاب قیم چگونه است و آیا قیم تمام اختیار اموال پدرم را دارد؟
✅ برای تعیین قیم، باید به دادگاه مراجعه کنید و درخواست خود را ثبت کنید. بعد از انتخاب قیم، او اختیار مدیریت امور مالی و حقوقی را دارد، اما باید در چارچوب قانون و به نفع فرد محجور عمل کند.

❓ من قیم برادرم هستم که هیچ درآمدی ندارد و من هزینه زندگی او را تأمین می‌کنم. آیا حق و حقوقی برای من وجود دارد که بتوانم دریافت کنم؟
✅ اگر برادر شما درآمد یا اموالی ندارد، معمولاً حقوق مالی خاصی برای شما وجود ندارد. اما می‌توانید درخواست کمک قانونی برای تأمین هزینه‌های نگهداری از او را ارائه دهید و در صورت لزوم به مراجع قانونی مراجعه کنید.