جرم سرقت علمی و مجازات آن؛ بررسی مصادیق و نحوه شکایت

در دنیای امروز که دانش و پژوهش جایگاهی کلیدی در پیشرفت جوامع دارد، سرقت علمی به یکی از دغدغه‌های اصلی محافل علمی و دانشگاهی تبدیل شده است. این پدیده که با عناوینی همچون دستبرد علمی، دزدی ادبی، محتوا ربایی و در اصطلاح انگلیسی Plagiarism شناخته می‌شود، مصداق بارز نقض حقوق فکری و معنوی افراد به شمار می‌آید. سرقت علمی، برخلاف ظاهر ساده آن، می‌تواند پیامدهای سنگینی از جمله لطمه به اعتبار علمی، محرومیت‌های اجتماعی و حتی مجازات‌های کیفری برای مرتکب به همراه داشته باشد.

اگرچه بسیاری تصور می‌کنند سرقت علمی صرفاً به معنای کپی‌برداری بدون ذکر منبع است، اما واقعیت آن است که این جرم طیف گسترده‌ای از تخلفات از جمله اقتباس بدون ارجاع، بازنویسی ناقص، ترجمه بدون مجوز و حتی استفاده مجدد از آثار خود بدون اشاره به منابع قبلی را نیز در بر می‌گیرد. در قوانین ایران، برای مقابله با این رفتار ناپسند مقررات خاصی پیش‌بینی شده است که قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی از مهم‌ترین آن‌ها محسوب می‌شوند.

در این مقاله به بررسی دقیق جرم سرقت علمی، مصادیق و مجازات‌های آن و همچنین نحوه شکایت و پیگیری این جرم خواهیم پرداخت تا ابعاد قانونی این پدیده روشن‌تر گردد و راه برای پیشگیری از آن هموار شود.

جرم سرقت علمی چیست؟

امروزه آثار علمی، پژوهشی و حتی هنری، همانند اموال مادی، در زمره‌ی دارایی‌های با ارزش انسان‌ها قرار گرفته‌اند و قوانین متعددی در سطح ملی و بین‌المللی از این آثار حمایت می‌کنند. به همین دلیل در نظام حقوقی ایران، استفاده بدون مجوز از آثار فکری و علمی دیگران که به نام خود یا شخص ثالث منتشر شود، تحت عنوان «سرقت علمی» شناخته می‌شود و این رفتار، جرم‌انگاری شده است.

📌 تعریف سرقت علمی از منظر قانونی

سرقت علمی در نگاه قانون، همانند سایر مصادیق سرقت، نوعی برداشت غیرمجاز از دارایی دیگران است؛ با این تفاوت که اینجا مال موضوع سرقت، فیزیکی یا مادی نیست، بلکه حاصل فکر، تلاش و خلاقیت ذهنی افراد است. در حقوق ایران، آثار علمی از طریق قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان و همچنین قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی مصوب سال ۱۳۹۶، تحت حمایت قرار گرفته‌اند.

مطابق این قوانین، هرگونه استفاده غیرمجاز از آثار علمی دیگران به قصد انتساب آن به خود یا شخص ثالث، جرم محسوب می‌شود و مرتکب در صورت اثبات، به مجازات تعیین‌شده محکوم خواهد شد.

⚖️ عنصر قانونی جرم سرقت علمی در ایران

از منظر حقوق کیفری ایران، جرم سرقت علمی مستند به دو قانون مهم زیر است:

۱. قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان (مصوب ۱۳۴۸)

ماده ۲۳ این قانون به صراحت بیان می‌کند:

«هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او یا عالماً عامداً به‌نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر یا پخش یا عرضه کند به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.»

این ماده نشان می‌دهد که سرقت علمی، همچون سرقت مادی، مشمول مجازات کیفری است.

۲. قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی (مصوب ۱۳۹۶)

این قانون به‌طور خاص برای مقابله با پدیده‌ی خرید و فروش پایان‌نامه، مقاله، پروژه‌های علمی و سایر آثار پژوهشی به تصویب رسید. طبق ماده واحده این قانون:

«تهیه، عرضه یا واگذاری آثار علمی توسط شخص حقیقی یا حقوقی به قصد انتفاع یا ارائه به‌عنوان اثر دیگران، جرم بوده و مرتکب، علاوه بر بازگرداندن وجوه دریافتی، به مجازات جزای نقدی درجه سه و محرومیت از حقوق اجتماعی درجه شش محکوم خواهد شد.»

⚖️ عنصر مادی و معنوی در سرقت علمی

از منظر حقوق کیفری، برای تحقق جرم سرقت علمی دو رکن اصلی باید وجود داشته باشد:

1️⃣ عنصر مادی: استفاده، انتشار، واگذاری یا انتساب آثار علمی دیگران به خود یا شخص ثالث بدون اخذ مجوز قانونی
2️⃣ عنصر معنوی: قصد مجرمانه یا علم و عمد در ارتکاب این رفتار

بدیهی است که اگر شخصی بدون اطلاع یا آگاهی، دچار اشتباه در استناد یا نقل قول شود، احراز عنصر معنوی ممکن نیست و نمی‌توان او را به عنوان مرتکب جرم سرقت علمی شناخت.

سرقت علمی مقاله و آثار علمی

در فضای حقوقی و علمی، مقاله‌های پژوهشی، پایان‌ نامه‌ها، کتاب‌ها، طرح‌ های پژوهشی و دیگر آثار علمی از جمله مهم‌ترین مصادیق دارایی فکری به شمار می‌روند که به‌طور مستقیم تحت حمایت قوانین مربوط به مالکیت فکری قرار دارند. به همین دلیل هرگونه استفاده غیرمجاز از این آثار علمی، بدون کسب اجازه از صاحب اثر یا بدون ذکر منبع، در قالب سرقت علمی شناخته می‌شود و می‌تواند تبعات حقوقی، کیفری و حتی انضباطی برای مرتکب به همراه داشته باشد.

از دیدگاه قانون، استفاده غیرمجاز از آثار علمی دیگران در هر قالبی که باشد، اعم از رونویسی، بازنویسی، ترجمه، تلخیص یا حتی انتساب ایده به خود، نوعی فریبکاری علمی بوده و جرم محسوب می‌شود.

⚖️ مصادیق قانونی سرقت علمی در آثار علمی و مقالات

بر اساس قوانین ایران و همچنین استانداردهای جهانی اخلاق پژوهش، مصادیق سرقت علمی در حوزه مقالات و آثار علمی متعدد هستند. در ادامه به مهم‌ترین این موارد اشاره می‌کنیم:

📌 ۱. کپی‌برداری مستقیم از متون دیگران بدون ذکر منبع

استفاده از عبارات یا پاراگراف‌هایی از آثار دیگران بدون اشاره به نویسنده یا منبع اصلی، یکی از رایج‌ترین و آشکارترین مصادیق سرقت علمی در مقالات است.

📌 ۲. ترجمه بدون اجازه و استناد

ترجمه آثار علمی دیگران بدون اخذ مجوز از صاحب اثر و بدون ذکر نام نویسنده اصلی، به ویژه در مقالات علمی، یکی از مصادیق بارز سرقت علمی است که گاه به دلیل ناآگاهی علمی اتفاق می‌افتد.

📌 ۳. انتساب نتایج یا ایده‌های پژوهشی دیگران به خود

ارائه نتایج تحقیقات یا داده‌های دیگران به‌عنوان یافته‌های شخصی، یا حتی بازنویسی ایده‌ها در قالب کلمات جدید بدون استناد، از مصادیق جدی این جرم محسوب می‌شود.

📌 ۴. استفاده غیرمجاز از جداول، نمودارها، تصاویر و اشکال

هرگونه بهره‌گیری از داده‌های تصویری یا گرافیکی دیگران در مقاله یا پایان‌نامه بدون کسب مجوز و ذکر منبع، مشمول قوانین حمایت از آثار علمی است.

📌 ۵. انتشار مکرر یا خود سرقتی علمی

ارائه مجدد مطالب، نتایج یا مقالاتی که قبلاً منتشر شده‌اند، بدون ارجاع به اثر قبلی و با هدف تکرار امتیاز علمی، از مصادیق خود سرقتی علمی محسوب می‌شود.

⚖️ رویکرد قانون نسبت به سرقت علمی آثار پژوهشی

قوانین ایران، به‌ویژه ماده ۲۳ قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان و قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی مصوب ۱۳۹۶، این رفتارها را جرم‌انگاری کرده‌اند. به موجب این قوانین، استفاده غیرمجاز از آثار علمی به هر نحوی که باشد، مشمول مجازات حبس، جزای نقدی، محرومیت از حقوق اجتماعی و حتی ابطال مدارک تحصیلی خواهد بود.

با توجه به حساسیت این موضوع، ژورنال‌های معتبر داخلی و بین‌المللی از ابزارهای شناسایی سرقت علمی مانند سامانه‌های همانندجویی بهره می‌برند تا از اصالت مقالات اطمینان حاصل کنند. بنابراین هرگونه تخلف در این زمینه می‌تواند منجر به رد مقاله، محرومیت از چاپ در نشریه و اقدامات قانونی علیه نویسنده شود.

قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی

در کنار قوانین کلی مربوط به حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان، یکی از مهم‌ترین اسناد قانونی در حوزه سرقت علمی در ایران، «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» مصوب سال ۱۳۹۶ است. این قانون که با هدف جلوگیری از رشد پدیده خرید و فروش پایان‌نامه‌ها، مقالات و سایر آثار علمی تدوین شده، برای نخستین بار در ایران مصادیق تقلب علمی را به‌طور مستقل جرم‌انگاری کرده است.

این قانون هم افراد حقیقی (شخص عادی) و هم افراد حقوقی (شرکت‌ها، موسسات و …) را که به هر نحوی در فروش، تهیه یا واگذاری آثار علمی برای دیگری به‌منظور انتساب به خود فعالیت می‌کنند، مشمول مجازات دانسته است.

⚖️ نقش قانون در مقابله با سرقت علمی

بر اساس ماده واحده این قانون، اعمالی که جرم تلقی می‌شوند عبارتند از:

1. تهیه، عرضه یا واگذاری آثاری مانند پایان‌نامه، مقاله، طرح پژوهشی، کتاب یا گزارش علمی به‌قصد انتساب آن به دیگری؛

2. انجام این امور چه به‌صورت فیزیکی و چه الکترونیکی توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی؛

3. هدف انتفاع، کسب درآمد یا استفاده علمی شخص دیگر از اثر تهیه‌شده.

این قانون حتی به صراحت اعلام می‌کند که اگر این اقدامات در قالب شرکت یا موسسه یا پایگاه اینترنتی (اعم از ثبت‌شده یا ثبت‌نشده) صورت گیرد، مجازات سنگین‌تری اعمال خواهد شد.

مجازات سرقت علمی بر اساس قوانین ایران

قوانین ایران برای مقابله با پدیده سرقت علمی و تقلب در آثار علمی، علاوه بر پیش‌بینی جرم‌انگاری این رفتار، مجازات‌های مشخص، بازدارنده و در مواردی سنگین برای مرتکبان در نظر گرفته است. این مجازات‌ها بسته به شخصیت مرتکب (حقیقی یا حقوقی)، نوع تخلف، و میزان آن، متفاوت است اما در همه حال نشان‌دهنده‌ی اهمیت و حساسیت قانون‌گذار نسبت به حفظ مالکیت فکری و حقوق معنوی صاحبان آثار علمی است.

در ادامه به‌طور دقیق به مجازات‌های قانونی سرقت علمی در ایران بر اساس قوانین اصلی مربوطه می‌پردازیم.

⚖️ مجازات در قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان (مصوب ۱۳۴۸)

این قانون به‌طور کلی حمایت از آثار ادبی، علمی و هنری را مدنظر دارد و در ماده ۲۳ آن صراحتاً مجازات سرقت علمی را تعیین کرده است.

«هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است، به نام خود یا به نام پدیدآورنده، بدون اجازه او یا عالماً و عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر یا پخش یا عرضه کند، به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.

همچنین در همین قانون آمده است:

• اگر کسی بدون اجازه، ترجمه دیگری را به نام خود یا شخص ثالث منتشر کند، به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم می‌شود.

⚖️ مجازات در قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی (مصوب ۱۳۹۶)

این قانون به‌صورت تخصصی به خرید و فروش آثار علمی، پایان‌نامه‌ها، مقالات، طرح‌های پژوهشی و سایر مصادیق مشابه می‌پردازد و مجازات‌های مشخصی برای این تخلفات تعیین کرده است.

📌 مجازات اشخاص حقیقی:

• جزای نقدی درجه سه (بین ۵۱ تا ۲۱۰ میلیون تومان)

• محرومیت از حقوق اجتماعی درجه شش (از ۶ ماه تا ۵ سال)

📌 مجازات اشخاص حقوقی:

• انحلال شرکت یا موسسه

• ممنوعیت موقت یا دائم از فعالیت

• مصادره اموال مرتبط با جرم

• جزای نقدی متناسب با میزان جرم

⚖️ مجازات‌های انضباطی و اداری برای استفاده‌کنندگان از آثار متقلبانه

قانون‌گذار برای جلوگیری از انتفاع علمی و شغلی اشخاص از آثار حاصل از سرقت علمی، مجازات‌های شدیدتری برای گروه‌های خاص در نظر گرفته است:

📌 دانشجویان:

• ابطال مدرک تحصیلی یا پایان‌نامه

• محرومیت از تحصیل، اخراج یا تغییر محل تحصیل

📌 اعضای هیأت علمی:

• تنزل پایه یا مرتبه علمی

• اخراج از دانشگاه یا موسسه آموزشی

• ممنوعیت از ارتقاء علمی و پژوهشی

📌 کارکنان اداری:

• تنزل شغلی، بازخرید، بازنشستگی اجباری، انفصال موقت یا دائم

📌 طلاب حوزه‌های علمیه:

• مجازات بر اساس مقررات دادسرا و دادگاه ویژه روحانیت

⚖️ شرایط تشدید مجازات

در مواردی که این جرم از طریق بنگاه‌های تجاری یا پایگاه‌های اینترنتی سازمان‌یافته انجام شود یا به‌نحوی در آن تبلیغات صورت گیرد، مجازات مرتکب می‌تواند در بازه‌ی میانگین حداقل و حداکثر مجازات تعیین‌شده تشدید شود. همچنین امکان پلمب محل یا توقیف سایت اینترنتی متخلف با دستور مراجع قضایی وجود دارد.

نحوه شکایت از سرقت علمی و روند رسیدگی قانونی

رسیدگی به جرم سرقت علمی در ایران همانند سایر جرائم علیه حقوق فکری، مستلزم طی کردن مراحل مشخص قانونی از طریق مراجع صالح است. شاکی خصوصی، اعم از صاحب اثر علمی یا ذی‌نفع قانونی او، می‌تواند با ارائه مدارک و مستندات لازم علیه مرتکب، شکایت کیفری طرح کند. رسیدگی به این جرم در ایران تابع قوانین آیین دادرسی کیفری و سایر مقررات مرتبط با مالکیت فکری است. مراحل قانونی طرح شکایت از سرقت علمی به شرح زیر است:

📌 ۱. تنظیم و ثبت شکواییه در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

شاکی خصوصی باید با در دست داشتن مدارک و مستندات مربوط به مالکیت اثر علمی و نحوه وقوع سرقت علمی، به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه و شکواییه خود را ثبت نماید.
در متن شکواییه باید صراحتاً به مواد قانونی مربوط به جرم سرقت علمی (ماده ۲۳ قانون حمایت از مؤلفان یا قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی) استناد شود.

📌 ۲. ارجاع پرونده به دادسرای صالح

پرونده پس از ثبت شکواییه به دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم (در تهران، دادسرای فرهنگ و رسانه) ارجاع داده می‌شود. مقام قضایی در این مرحله تحقیقات مقدماتی را آغاز می‌کند.

📌 ۳. بررسی و گردآوری ادله

دادسرا با بررسی مدارک مالکیت فکری، سوابق ثبت اثر در مراجع رسمی (مانند ایرانداک)، نسخه‌های آثار مشابه، سابقه انتساب اثر به دیگری، و استعلام از کارشناسان، درستی ادعا را احراز می‌کند.

📌 ۴. صدور کیفرخواست و ارسال به دادگاه

در صورت احراز وقوع جرم، کیفرخواست صادر شده و پرونده به دادگاه کیفری صالح ارسال می‌شود. دادگاه با استماع اظهارات طرفین و بررسی مستندات، رأی مقتضی مبنی بر برائت یا محکومیت صادر می‌کند.

⚖️ دادگاه صالح برای رسیدگی به جرم سرقت علمی

• در تهران: دادسرای فرهنگ و رسانه

• در شهرستان‌ها: دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم یا محل استقرار متهم

دادگاه کیفری دو به این دسته از پرونده‌ها رسیدگی می‌کند؛ مگر اینکه هم‌زمان با جرائم دیگری که دادگاه کیفری یک صلاحیت رسیدگی به آن‌ها را دارد مطرح شود.

⚖️ قابلیت گذشت در جرم سرقت علمی

بر اساس قانون حمایت از مؤلفان و مصنفان، سرقت علمی از جمله جرائم قابل گذشت است؛ به این معنا که شاکی خصوصی هر زمان که بخواهد، می‌تواند از تعقیب متهم انصراف دهد و در این حالت، دادگاه رسیدگی را متوقف می‌کند.

📌 مدارک و مستندات لازم برای شکایت

• مدرک ثبت اثر در مراجع رسمی (در صورت وجود) مانند ایرانداک
• نسخه اصلی اثر علمی به‌همراه تاریخ انتشار یا تولید
• نسخه سرقت‌شده یا منتشر شده توسط متهم
• گزارش‌های کارشناسی همانندجویی، تشابه محتوا یا شباهت ساختاری
• مکاتبات یا اسنادی که سوء نیت متهم را اثبات کند

⚖️ نقش کارشناس رسمی در اثبات سرقت علمی

در بسیاری از موارد، برای اثبات وقوع سرقت علمی، دادگاه از کارشناسان رسمی مالکیت فکری یا حوزه نشر و پژوهش استفاده می‌کند. نظر کارشناس می‌تواند به عنوان یکی از ادله اثبات دعوی در روند صدور رأی دادگاه مؤثر باشد. برای محاسبه آنلاین هزینه های کارشناسی می توانید از ابزار حقوقی ایران لگال به صورت رایگان استفاده نمایید.

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون سرقت علمی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است:

❓ مطالبی از یک سایت ایرانی برداشتم و ویدیویی درست کردم که شباهت زیادی به آن دارد، اما منبع را ذکر نکرده‌ام. حالا آن سایت می‌گوید دزدی کرده‌ام و شکایت کرده‌اند. اگر ویدیو را حذف کنم، مشکل حل می‌شود؟ طبق قانون چه کاری می‌توانم بکنم؟
✅ با توجه به اینکه محتوای شما شباهت زیادی به محتوای سایت مذکور دارد و منبع را ذکر نکرده‌اید، ممکن است این اقدام به عنوان نقض حقوق مالکیت فکری تلقی شود. حذف ویدیو می‌تواند در کاهش حساسیت موضوع مؤثر باشد، اما مانع از پیگیری قانونی توسط صاحب اثر نمی‌شود. بهتر است با مشاور حقوقی متخصص در زمینه مالکیت فکری مشورت کرده و اقدامات قانونی لازم برای دفاع از خود را انجام دهید.

❓ من پایان‌نامه‌ام را به یکی از دوستانم دادم که از آن ایده بگیرد، اما بعداً فهمیدم قسمت‌هایی از پایان‌نامه من را در پروژه خودش استفاده کرده و اسم من را هم نیاورده. آیا می‌توانم از او شکایت کنم؟
✅ بله، طبق قوانین ایران، استفاده از آثار علمی دیگران بدون رضایت و بدون ذکر منبع، مصادیق سرقت علمی و نقض مالکیت فکری محسوب می‌شود. شما می‌توانید با ارائه مستندات، از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی علیه او شکایت کیفری ثبت کنید. قانون در این موارد به نفع شما خواهد بود.

❓ استاد دانشگاهی هستم و می‌بینم مقاله‌ای که سال‌ها پیش چاپ کرده‌ام، بدون اجازه من ترجمه و در یک نشریه دیگر منتشر شده است. چه اقدامی می‌توانم انجام دهم؟
✅ ترجمه بدون اجازه، خود نوعی سرقت علمی محسوب می‌شود. شما می‌توانید با استناد به ماده ۲۳ قانون حمایت از مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، از فرد خاطی شکایت کنید. این کار می‌تواند منجر به حبس یا جزای نقدی برای مرتکب و حذف اثر منتشرشده شود.

❓ فردی مقاله‌ای نوشته و نام من را بدون اطلاع و رضایت به‌عنوان نویسنده دوم آورده است. آیا این کار جرم است و می‌توانم پیگیری کنم؟
✅ بله، استفاده از نام شخص بدون رضایت در آثار علمی نوعی جعل هویت علمی و تقلب محسوب می‌شود. شما می‌توانید شکایت کنید تا نام شما از آن اثر حذف شود و در صورت اثبات سوء نیت، شخص خاطی با مجازات قانونی روبرو خواهد شد.

❓ موسسه‌ای برایم پایان‌نامه نوشته و تحویل داده، اما بعداً فهمیدم مطالب آن کپی و سرقت علمی است. آیا مسئولیت قانونی این کار با من است؟
✅ بله، استفاده از آثار متقلبانه حتی اگر شما خودتان تولید نکرده باشید، مسئولیت را از شما سلب نمی‌کند. در صورت کشف این موضوع، مدرک تحصیلی یا امتیاز علمی شما می‌تواند ابطال شود. همچنین، موسسه متخلف مشمول مجازات کیفری، جریمه و ممنوعیت فعالیت خواهد شد.