در دنیای تجارت امروز، اسناد تجاری نقش محوری در تضمین تعهدات مالی و تسهیل مبادلات اقتصادی دارند. در میان انواع این اسناد، سه مورد از مهم‌ترین آن‌ها شامل چک، سفته و برات می‌باشند که هر کدام دارای کارکرد خاص، ویژگی‌های قانونی منحصر به‌فرد و قواعد اجرایی متفاوتی هستند. این اسناد که تحت عنوان کلی «اسناد تجاری» در قانون تجارت ایران شناخته می‌شوند، در عین برخورداری از برخی شباهت‌های بنیادین مانند هدف اصلی آن‌ها یعنی پرداخت وجه، تفاوت‌هایی نیز در ساختار، ضمانت اجرا و شیوه استفاده دارند که شناخت دقیق این تفاوت‌ها برای فعالان اقتصادی، حقوق‌دانان و عموم مردم ضروری است.
از جمله این تفاوت‌ها می‌توان به لازم‌الاجرا بودن چک و قابلیت تعقیب کیفری آن در صورت صدور بدون پشتوانه اشاره کرد؛ در حالی که سفته و برات چنین ویژگی‌هایی را ندارند. همچنین برات برخلاف چک و سفته، دارای سه رکن اصلی است و ساختاری پیچیده‌تر دارد که در معاملات خاص به‌ویژه در سطح بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در این مقاله، با هدف ارائه یک راهنمای جامع و کاربردی، به بررسی تعریف و کاربرد هر یک از این اسناد پرداخته و سپس شباهت‌ها و تفاوت‌های چک، سفته و برات را از منظر قانونی، ساختاری و اجرایی تحلیل خواهیم کرد.
چک چیست و چه کاربردی دارد؟
چک، یکی از رایج‌ترین و مهم‌ترین انواع اسناد تجاری است که امروزه در اغلب معاملات مالی و اقتصادی میان اشخاص حقیقی و حقوقی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مطابق ماده ۳۱۰ قانون تجارت، چک نوشته‌ای است که به موجب آن، صادرکننده وجوهی را که نزد محال‌علیه (بانک) دارد، به صورت جزئی یا کلی به شخص ثالثی واگذار می‌نماید. این واگذاری می‌تواند در وجه حامل، به حواله کرد یا شخص معین باشد.
📌 تعریف قانونی چک در قانون تجارت
بر اساس مقررات مندرج در قانون تجارت، صدور چک به‌منزله پرداخت وجه نقد است و استفاده از آن به‌عنوان جایگزینی برای پول نقد، به‌ویژه در معاملات غیرنقدی، متداول شده است. ماده ۳۱۰ به صراحت بیان می‌کند که چک نوشته‌ای است که دارنده آن می‌تواند با ارائه آن به بانک، وجه مندرج در سند را دریافت نماید یا آن را به دیگری انتقال دهد.
📌 ویژگی‌های چک صیادی و تفاوت آن‌ها با چک سنتی
یکی از مهم‌ترین تحولات مربوط به نظام چک در ایران، راه‌اندازی سامانه صیاد و الزامی شدن استفاده از چک‌های صیادی است. این نوع چک‌ها با هدف افزایش شفافیت، کاهش جعل و سهولت در پیگیری‌های قضایی طراحی شده‌اند و صدور آن‌ها تنها از طریق سامانه صیاد بانک مرکزی امکان‌پذیر است.
برخلاف چک‌های سنتی که به‌سادگی قابل جعل یا انتقال فیزیکی بودند، در چک صیادی مشخصات صادرکننده، گیرنده و تاریخ سررسید به‌صورت سیستمی ثبت می‌شود. همچنین استعلام وضعیت اعتباری صادر کننده قبل از پذیرش چک برای گیرنده فراهم شده است. از دیگر تفاوت‌های چک صیاد با چک‌های کاغذی سنتی، امکان پیگیری آنلاین، الزام ثبت در سامانه و قابلیت اثبات قانونی در صورت بروز اختلاف است.
⚖️جنبه کیفری چک؛ تفاوت مهم با سفته و برات
یکی از ویژگی‌های بارز چک که آن را از سایر اسناد تجاری متمایز می‌کند، قابلیت پیگیری کیفری آن در صورت برگشت است. مطابق قانون صدور چک، اگر صادرکننده چک وجه مورد نظر را تأمین نکرده باشد و چک منجر به صدور گواهی عدم پرداخت شود، دارنده می‌تواند در مهلت قانونی اقدام به طرح شکایت کیفری نماید. در نظر داشته باشید چک های صیادی حتما باید ثبت شود و در غیر اینصورت شرایط برگشت زدن چک صیادی ثبت نشده دارای پیچیدگی هایی می باشد.
این در حالی است که بر خلاف چک، سفته و برات از ضمانت کیفری برخوردار نیستند و تنها از طریق دعاوی حقوقی قابل پیگیری هستند. همین ویژگی، چک را به ابزاری قوی‌تر و ترجیحی‌تر در معاملات تبدیل کرده است. البته، بهره‌مندی از ضمانت اجرای کیفری چک منوط به رعایت شرایط خاصی نظیر درج تاریخ و مطالبه در مهلت مقرر است.
سفته چیست و چه استفاده‌هایی دارد؟
سفته، یا آن‌گونه که در قانون تجارت به آن اشاره شده «فته‌طلب»، یکی از انواع مهم اسناد تجاری است که برخلاف چک، ماهیت تعهدی دارد و به موجب آن، شخص صادرکننده متعهد می‌شود در زمان مشخص، مبلغی را به گیرنده یا دارنده سند پرداخت کند. سفته بیشتر در شرایطی مورد استفاده قرار می‌گیرد که پرداخت وجه نقد بلافاصله امکان‌پذیر نباشد یا نیاز به تضمین انجام تعهدات غیرنقدی مانند قراردادهای کاری یا تجاری وجود داشته باشد.
📌 تعریف سفته در قانون تجارت
ماده ۳۰۷ قانون تجارت، سفته را چنین تعریف می‌کند: «فته‌طلب سندی است که به‌موجب آن امضاکننده تعهد می‌کند مبلغی را در موعد معین یا عندالمطالبه در وجه حامل یا شخص معین یا به حواله‌کرد او بپردازد». این تعریف، نشان‌دهنده ماهیت تعهدآور سفته است؛ به‌عبارت دیگر، سفته سندی است که شخص صادرکننده با امضا و تحریر مبلغ، زمان پرداخت و گیرنده وجه، تعهد خود را نسبت به پرداخت مبلغ تعیین‌شده تثبیت می‌کند.
📌 موارد استفاده متداول از سفته
در گذشته، سفته ابزاری رایج برای پرداخت‌های مدت‌دار محسوب می‌شد و در بسیاری از معاملات بازرگانی یا قراردادهای میان تجار کاربرد داشت. هرچند امروزه جایگاه سفته به‌ویژه در مقایسه با چک کمرنگ‌تر شده است، اما همچنان به‌عنوان ابزاری مؤثر در تضمین تعهدات مالی یا غیرنقدی به‌ویژه در قراردادهای کاری، پیمانکاری، اجاره، و تعهدات حسن انجام کار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
یکی از کاربردهای رایج سفته، استفاده در قراردادهای کاری است؛ برای مثال کارفرمایان گاه از کارکنان خود در هنگام استخدام، سفته‌ای با مبلغ مشخص اخذ می‌کنند تا تضمینی برای انجام تعهدات شغلی یا رعایت ضوابط سازمانی باشد.
✅کاربردهای تضمینی سفته در قراردادها
- تضمین حسن انجام کار توسط کارمند یا پیمانکار
- ضمانت بازپرداخت بدهی در قراردادهای شخصی
- ابزار پرداخت در قراردادهای فروش نسیه یا اقساطی
- استفاده در تسویه‌های حقوقی به‌عنوان سند مالی مورد استناد
از آنجا که صدور سفته برخلاف چک، نیازی به داشتن حساب بانکی ندارد و به‌سادگی بر روی اوراق چاپی از پیش تهیه‌شده صورت می‌گیرد، استفاده از آن میان بسیاری از افراد و مؤسسات همچنان رایج است. با این حال، باید توجه داشت که برخلاف چک، سفته فاقد ضمانت کیفری است و تنها از طریق مراجعه حقوقی به دادگاه قابل مطالبه خواهد بود.
همچنین محدودیت مهمی که در مورد سفته وجود دارد، سقف مبلغ قابل درج است که تابع مبلغ چاپ‌شده روی برگه سفته می‌باشد. به این معنا که نمی‌توان بر روی سفته‌ای با ارزش اسمی مشخص، مبلغی بیشتر از آن نوشت و در صورت درج، اعتبار آن محل ایراد است.
برات چیست و در چه معاملاتی کاربرد دارد؟
برات، سومین سند مهم تجاری در کنار چک و سفته است که در قانون تجارت ایران به‌روشنی تعریف و تبیین شده است. هرچند امروزه کاربرد آن در معاملات روزمره به اندازه چک یا حتی سفته نیست، اما در بسیاری از معاملات عمده، پیمانکاری یا بین‌المللی، همچنان به‌عنوان ابزاری قانونی و معتبر برای پرداخت استفاده می‌شود. ویژگی مهم برات آن است که برخلاف چک یا سفته، سه شخص در فرآیند صدور و پرداخت آن نقش دارند.
📌 تعریف برات و ارکان سه‌گانه آن
به موجب مواد ۲۲۳ تا ۳۰۴ قانون تجارت، برات سندی است که به‌موجب آن صادرکننده (برات‌کش)، از شخص ثالثی (برات‌گیر) می‌خواهد مبلغی را در موعد معین در وجه شخص دیگری (دارنده یا محال‌له) بپردازد. به‌بیان دیگر، برات شامل سه شخصیت حقوقی است:
- برات‌کش: کسی که برات را صادر می‌کند.
- برات‌گیر: کسی که مکلف به پرداخت وجه است.
- دارنده یا محال‌له: کسی که وجه را دریافت می‌کند.
این ساختار سه‌جانبه، برات را از سایر اسناد تجاری متمایز می‌کند. در حالی که چک و سفته معمولاً تنها میان دو شخص رد و بدل می‌شوند، برات با مشارکت سه طرف تنظیم می‌گردد.
📌 تفاوت برات سنتی و برات الکترونیکی
در سال‌های اخیر، مانند بسیاری از فرایندهای مالی، برات الکترونیکی نیز وارد نظام تجاری ایران شده است. در برات الکترونیکی، عملیات صدور، انتقال، ظهرنویسی و پرداخت از طریق سامانه‌های دیجیتال انجام می‌شود و مزایایی مانند امنیت بیشتر، حذف خطاهای نوشتاری و قابلیت ردیابی بهتر را دارد. این تحول می‌تواند کاربرد برات را در معاملات بزرگ و حتی بین‌المللی دوباره احیا کند.
⚖️نقش برات در مبادلات تجاری و بین‌المللی
یکی از ویژگی‌های اصلی برات، قابلیت انتقال و ظهرنویسی آن است. به‌عبارت دیگر، دارنده برات می‌تواند آن را به دیگری واگذار کند و این ویژگی، به‌ویژه در معاملات بین‌المللی یا زنجیره‌ای، امکان تسویه حساب بدون جابه‌جایی نقدی را فراهم می‌کند.
در سطح بین‌المللی، برات یکی از ابزارهای سنتی و قابل‌اعتماد در تضمین پرداخت بین واردکننده و صادرکننده کالا بوده است. همچنین استفاده از آن در معاملات داخلی نیز هنوز در مواردی مانند فروش اقساطی کلان یا قراردادهای بلندمدت میان شرکت‌ها دیده می‌شود.
✅قبولی یا نکول برات؛ ویژگی منحصربه‌فرد این سند
یکی از تفاوت‌های مهم برات با چک و سفته، وجود فرآیند قبولی (اکسپت) است. برات‌گیر پس از رؤیت برات، باید آن را قبول کرده و امضا نماید تا برات اعتبار اجرایی پیدا کند. در صورت امتناع از قبولی (نکول)، دارنده می‌تواند اقدام قانونی (واخواست) را پیگیری نماید. این مرحله در چک یا سفته وجود ندارد و مختص برات است.
تفاوت چک و سفته از نظر قانونی و کاربردی
چک و سفته اگرچه هر دو از اسناد تجاری پرکاربرد در مبادلات روزمره و قراردادهای تجاری هستند، اما در عمل و از منظر حقوقی، تفاوت‌های بنیادینی دارند که آشنایی با آن‌ها برای انتخاب ابزار مناسب در معاملات ضروری است. در ادامه، مهم‌ترین تفاوت‌های میان چک و سفته را از جنبه‌های مختلف بررسی می‌کنیم:
📌 ۱. تفاوت در لازم‌الاجرا بودن سند
-
چک یک سند لازم‌الاجراست؛ یعنی بدون نیاز به طرح دعوی، می‌توان از طریق اجرای ثبت یا طرح شکایت کیفری نسبت به وصول آن اقدام کرد.
-
سفته لازم‌الاجرا نیست و دارنده آن فقط از طریق طرح دعوای حقوقی و دریافت حکم قضایی می‌تواند به وجه آن دست یابد.
📌 ۲. قابلیت پیگیری کیفری
-
در صورتی که چک در موعد مقرر پرداخت نشود، دارنده می‌تواند با رعایت شرایط قانونی، علیه صادرکننده شکایت کیفری مطرح کند.
-
سفته فاقد ضمانت اجرای کیفری است و عدم پرداخت آن، صرفاً مسئولیت مدنی برای صادرکننده ایجاد می‌کند.
📌 ۳. امکان انکار امضا
-
امضای صادرکننده در چک، غیرقابل انکار و تردید است؛ مگر در موارد نادر (ادعای جعل).
-
در مورد سفته، صادرکننده می‌تواند امضا را مورد انکار یا تردید قرار دهد و این امر ممکن است موجب اطاله دادرسی شود.
📌 ۴. محدودیت در درج مبلغ روی سفته
-
در چک می‌توان هر مبلغ دلخواهی را نوشت، مشروط بر اینکه صادرکننده به همان میزان اعتبار یا وجه در بانک داشته باشد.
-
در سفته، حداکثر مبلغ قابل درج محدود به عدد چاپی درج‌شده روی برگه سفته است. در نتیجه، نمی‌توان سفته‌ای بیشتر از رقم مندرج در سربرگ صادر کرد.
📌 ۵. تفاوت در مهلت دریافت گواهی عدم پرداخت
-
در مورد چک، دارنده باید ظرف ۱۵ روز از تاریخ سررسید برای دریافت گواهی عدم پرداخت اقدام کند تا از امتیازات قانونی برخوردار شود.
-
در سفته، این مهلت ۱۰ روز از تاریخ سررسید است که اصطلاحاً برای واخواست و حفظ حقوق تجاری دارنده تعیین شده است.
📌 ۶. تفاوت در تاریخ پرداخت و خسارت تأخیر تأدیه
-
در چک، خسارت تأخیر از تاریخ سررسید (مورد توافق یا درج‌شده در چک) محاسبه می‌شود.
-
در سفته، این خسارت معمولاً از تاریخ مطالبه یا اظهارنامه رسمی آغاز می‌شود، مگر اینکه شرط دیگری بین طرفین وجود داشته باشد.
📌 ۷. تفاوت در شیوه صدور و سادگی تنظیم
-
صدور چک نیازمند حساب بانکی فعال و دسته‌چک رسمی بانک است.
-
اما سفته را می‌توان بدون حساب بانکی و تنها با خرید اوراق چاپی سفته از بانک یا دکه روزنامه‌فروشی صادر کرد.
📌 ۸. کاربردها و نقش در قراردادها
-
چک بیشتر برای پرداخت مستقیم یا فوری و ضمانت در معاملات بزرگ‌تر استفاده می‌شود.
-
سفته بیشتر در زمینه تضمین تعهدات شغلی، پیمانکاری یا بازپرداخت اقساط و در قراردادهای ساده‌تر کاربرد دارد.
📊 جدول مقایسه تفاوت چک و سفته
| ملاک مقایسه | چک | سفته |
|---|---|---|
| ماهیت سند | سند پرداخت نقدی به‌رویت یا مدت‌دار | سند تعهد به پرداخت وجه در آینده |
| لازم‌الاجرا بودن | ✅ بله – قابل اجرا از طریق اجرای ثبت و دادگاه | ❌ خیر – فقط از طریق دادگاه و دعوای حقوقی |
| قابلیت تعقیب کیفری | ✅ دارد – در صورت عدم پرداخت، امکان شکایت کیفری وجود دارد | ❌ ندارد – فقط پیگیری حقوقی ممکن است |
| انکار امضا | ❌ قابل انکار نیست (امضای چک انکارپذیر نیست) | ✅ قابل انکار و تردید در دادگاه |
| مهلت واخواست/گواهی عدم پرداخت | ۱۵ روز از تاریخ سررسید | ۱۰ روز از تاریخ سررسید |
| میزان مبلغ قابل درج | نامحدود – هر مبلغی قابل درج است | محدود به عدد چاپ‌شده روی سفته |
| نحوه صدور | با استفاده از دسته‌چک بانکی و حساب فعال | با تهیه اوراق چاپی سفته – بدون نیاز به حساب بانکی |
| نحوه محاسبه خسارت تأخیر | از تاریخ سررسید | از تاریخ مطالبه رسمی یا اظهارنامه |
| کاربرد رایج | پرداخت مستقیم، ضمانت معاملات بزرگ، ابزار متداول در بازار | ضمانت تعهدات کاری، اقساط، حسن انجام کار، معاملات غیر بانکی |
تفاوت چک و برات در ساختار و ضمانت اجرا
چک و برات با وجود آنکه هر دو از ابزارهای پرداخت در تجارت محسوب می‌شوند، اما از نظر ساختار حقوقی، فرآیند صدور، اشخاص دخیل و همچنین ضمانت اجرایی، تفاوت‌های قابل توجهی دارند. شناخت این تفاوت‌ها به‌ویژه برای افرادی که در معاملات اعتباری، پیمانکاری یا تجارت بین‌المللی فعالیت دارند، اهمیت زیادی دارد.
📌 ۱. تفاوت در ساختار اشخاص درگیر در سند
-
چک معمولاً دو شخص دارد: صادرکننده و گیرنده وجه، به‌علاوه بانک به‌عنوان محال‌علیه.
-
برات سه شخص دارد:
-
برات‌کش (صادرکننده)،
-
برات‌گیر (پرداخت‌کننده)،
-
دارنده یا محال‌له (گیرنده وجه).
-
این ساختار سه‌جانبه، ویژگی بارز برات در مقایسه با چک است و انعطاف‌پذیری بیشتری در انتقال و حواله وجه ایجاد می‌کند.
📌 ۲. نوع پرداخت: حال یا آینده؟
-
چک ابزار پرداخت نقدی یا فوری است و طبق قانون نباید مدت‌دار باشد (هرچند در عمل چک‌های وعده‌دار نیز استفاده می‌شوند).
-
برات ابزار پرداخت آینده است و معمولاً برای تسویه بدهی در تاریخ مشخص آتی صادر می‌شود. به همین دلیل، در معاملات اقساطی یا بین‌المللی کاربرد بیشتری دارد.
📌 ۳. ضمانت اجرایی و امکان پیگیری کیفری
-
چک دارای ضمانت اجرایی قوی‌تری است:
-
امکان اجرای ثبت
-
طرح شکایت کیفری
-
محرومیت‌های بانکی در صورت برگشت
-
-
برات تنها از طریق دعوای حقوقی قابل پیگیری است و فاقد ضمانت اجرای کیفری یا اجرای ثبت می‌باشد.
📌 ۴. قبولی یا نکول برات؛ فرایندی که در چک وجود ندارد
-
در برات، برات‌گیر باید سند را قبول کند. در صورت نکول، دارنده می‌تواند از او واخواست بگیرد و اقامه دعوی کند.
-
در چک، نیازی به «قبولی» نیست و چک از لحظه صدور معتبر و قابل مطالبه است.
📌 ۵. موارد استفاده و کاربرد متداول
-
چک در معاملات روزمره، خرید و فروش و قراردادهای تجاری داخلی رایج‌ترین ابزار پرداخت است.
-
برات بیشتر در معاملات پیچیده‌تر یا تجارت بین‌المللی کاربرد دارد، به‌ویژه در مواردی که چند شخص درگیر پرداخت هستند یا انتقال وجه نیازمند زمان است.
📌 ۶. محدودیت‌ها و مزایای نقل و انتقال
-
هر دو سند قابل انتقال از طریق ظهرنویسی هستند؛ اما برات به‌عنوان ابزار سنتی حواله‌ای بیشتر برای انتقال بدهی و طلب در میان اشخاص ثالث به‌کار می‌رود.
-
چک در اغلب موارد برای پرداخت مستقیم استفاده می‌شود.
در ادامه، برای درک بهتر تفاوت‌های یادشده، جدول مقایسه‌ای بین چک و برات ارائه می‌دهم:
📊 جدول تفاوت چک و برات
| ملاک مقایسه | چک | برات |
|---|---|---|
| تعداد اشخاص درگیر | ۲ تا ۳ (صادرکننده، بانک، گیرنده) | ۳ شخص (برات‌کش، برات‌گیر، دارنده) |
| نوع پرداخت | پرداخت نقدی یا به‌رویت | پرداخت در آینده (به وعده یا تاریخ مشخص) |
| لازم‌الاجرا بودن | ✅ بله – امکان اجرای ثبت دارد | ❌ خیر – فقط از طریق دادگاه |
| قابلیت پیگیری کیفری | ✅ دارد – در صورت برگشت، امکان شکایت کیفری وجود دارد | ❌ ندارد – صرفاً قابل تعقیب حقوقی |
| فرایند قبولی یا نکول | ❌ ندارد | ✅ دارد – باید توسط برات‌گیر قبول شود |
| کاربرد رایج | معاملات روزمره، ضمانت، خرید و فروش داخلی | معاملات نسیه، حواله بین اشخاص، تجارت بین‌المللی |
| امکان انتقال به غیر | دارد – از طریق ظهرنویسی یا در وجه حامل | دارد – با قابلیت چند مرحله ظهرنویسی |
| صدور بدون نیاز به بانک | ❌ نیاز به حساب بانکی دارد | ✅ بدون نیاز به حساب بانکی – قابل صدور کاغذی و الکترونیک |
تفاوت سفته و برات از نظر ارکان و رویه حقوقی
سفته و برات در ظاهر شباهت‌هایی دارند؛ هر دو سندی برای پرداخت مبلغ مشخص در آینده هستند و در بسیاری از معاملات تجاری به کار می‌روند. اما بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که این دو سند، از نظر ارکان تشکیل‌دهنده، نحوه اجرا و آثار حقوقی، تفاوت‌های اساسی دارند. در ادامه، این تفاوت‌ها را بررسی می‌کنیم:
📌 ۱. تفاوت در تعداد اشخاص درگیر در سند
-
سفته تنها بین دو شخص صادر می‌شود:
-
صادرکننده (متعهد به پرداخت)
-
گیرنده وجه (متعهدله)
-
-
برات سه رکن اساسی دارد:
-
برات‌کش (صادرکننده دستور پرداخت)
-
برات‌گیر (شخصی که باید پرداخت کند)
-
دارنده یا محال‌له (گیرنده وجه)
-
این تفاوت در ارکان، نشان‌دهنده ماهیت حواله‌ای و انتقالی برات در مقابل ماهیت تعهدی و ساده‌تر سفته است.
📌 ۲. ماهیت تجاری سند
-
صدور برات ذاتاً یک عمل تجاری است؛ حتی اگر صادرکننده و گیرنده تاجر نباشند.
-
اما سفته تنها در صورتی تجاری محسوب می‌شود که بین تجار، صرافان یا بانکداران رد و بدل گردد.
به‌عبارت دیگر، برات ماهیتاً تجاری است اما سفته ممکن است مدنی یا تجاری باشد که این موضوع در تعیین مرجع رسیدگی و نحوه طرح دعوی اهمیت دارد.
📌 ۳. نیاز به قبولی (اکسپت)
-
در برات، قبولی برات‌گیر الزامی است. تا زمانی که برات‌گیر آن را امضا نکند، مسئولیتی ندارد. در صورت عدم قبولی، دارنده باید واخواست نماید.
-
در سفته چنین مرحله‌ای وجود ندارد، چرا که پرداخت بر عهده همان کسی است که آن را صادر کرده، نه شخص ثالث.
📌 ۴. لزوم درج نام طلبکار
-
در برات، ذکر نام دارنده (محال‌له) اجباری است و بدون آن سند فاقد اعتبار خواهد بود.
-
اما در سفته می‌توان سند را در وجه حامل صادر کرد و ذکر نام الزام‌آور نیست.
📌 ۵. تفاوت در محل پرداخت
-
در برات، محل پرداخت باید مشخص شود و یکی از شرایط صحت سند است.
-
اما در سفته، اگر محل درج نشود، محل اقامت صادرکننده به‌عنوان محل پرداخت در نظر گرفته می‌شود.
📌 ۶. تفاوت در موضوع واخواست و نحوه مطالبه
-
در برات، به علت وجود شخص ثالث (برات‌گیر)، فرآیند واخواست و مسئولیت تضامنی ظهرنویسان نقش پررنگ‌تری دارد.
-
در سفته، معمولاً فقط تعهد صادرکننده مورد مطالبه قرار می‌گیرد، مگر اینکه ظهرنویسانی هم داشته باشد.
📊 جدول مقایسه تفاوت سفته و برات
| ملاک مقایسه | سفته | برات |
|---|---|---|
| تعداد اشخاص درگیر | ۲ نفر: صادرکننده و دارنده | ۳ نفر: برات‌کش، برات‌گیر، محال‌له |
| ماهیت سند | تعهد پرداخت وجه | دستور پرداخت وجه به شخص ثالث |
| ماهیت تجاری | فقط در صورت صدور توسط تاجر یا بانکدار | ذاتاً تجاری، حتی اگر طرفین تاجر نباشند |
| قبولی یا نکول | ❌ ندارد | ✅ دارد – باید توسط برات‌گیر پذیرفته شود |
| امکان صدور در وجه حامل | ✅ بله | ❌ خیر – ذکر نام دارنده الزامی است |
| لزوم درج محل پرداخت | اختیاری – پیش‌فرض: محل اقامت صادرکننده | الزامی – باید صراحتاً در متن قید شود |
| نوع مطالبه | حقوقی – ساده‌تر | حقوقی – با واخواست، مسئولیت تضامنی برات‌کش و ظهرنویسان فعال می‌شود |
کاربردهای مشترک چک، سفته و برات
اگرچه چک، سفته و برات از نظر ساختار حقوقی، ضمانت اجرا و شیوه صدور با یکدیگر تفاوت دارند، اما هر سه، ابزارهایی برای پرداخت، تضمین یا انتقال وجه محسوب می‌شوند و در بسیاری از موقعیت‌های تجاری، نقش مشابهی ایفا می‌کنند. شناخت این کاربردهای مشترک به افراد و شرکت‌ها کمک می‌کند در انتخاب سند مناسب، تصمیم‌گیری آگاهانه‌تری داشته باشند.
📌 ۱. وسیله پرداخت در معاملات نقدی و غیرنقدی
هم چک، هم سفته و هم برات می‌توانند به‌عنوان جایگزینی برای پول نقد در معاملات مورد استفاده قرار گیرند. صادرکننده با امضای این اسناد، پرداخت مبلغ معینی را در زمان حال یا آینده تضمین می‌کند.
-
چک بیشتر برای پرداخت فوری (به‌رویت) به کار می‌رود؛
-
سفته و برات معمولاً برای پرداخت‌های مدت‌دار یا نسیه صادر می‌شوند.
📌 ۲. تضمین تعهدات مالی در قراردادها
یکی از رایج‌ترین استفاده‌ها از اسناد تجاری، تضمین انجام تعهدات است. افراد حقیقی یا حقوقی در بسیاری از قراردادهای کاری، اجاره‌ای، پیمانکاری یا فروش اقساطی، از این اسناد به‌عنوان ابزار ضمانت استفاده می‌کنند.
-
سفته ابزار مرسومی برای تضمین حسن انجام کار است؛
-
چک نیز گاه برای ضمانت در قراردادهای خصوصی یا کاری استفاده می‌شود؛
-
در قراردادهای تجاری پیچیده یا چندمرحله‌ای، ممکن است از برات به‌عنوان ابزار تضمینی استفاده شود.
📌 ۳. استفاده در معاملات تجاری و بین‌المللی
در تجارت داخلی و خارجی، این اسناد نقش مهمی در تسویه حساب و تأمین مالی زنجیره‌ای دارند:
-
برات معمولاً در تجارت بین‌المللی به‌کار می‌رود، به‌ویژه برای انتقال طلب یا خرید نسیه کالا؛
-
چک و سفته در معاملات داخلی کاربرد بیشتری دارند، به‌ویژه در خریدهای عمده، اجاره‌های بلندمدت یا ضمانت‌نامه‌ها.
📌 ۴. ابزار تسهیل جریان نقدی در کسب‌وکارها
شرکت‌ها و تجار از این اسناد برای مدیریت جریان نقدینگی استفاده می‌کنند. به‌جای پرداخت نقدی فوری، از چک یا سفته برای پرداخت اقساطی یا زمان‌دار بهره می‌برند و از برات برای به جریان انداختن طلب خود در زنجیره مالی استفاده می‌نمایند.
📌 ۵. امکان انتقال به غیر و استفاده به‌عنوان وثیقه
هر سه سند قابلیت انتقال به دیگران (از طریق ظهرنویسی یا در وجه حامل) را دارند و می‌توان از آن‌ها به‌عنوان وثیقه در قراردادهای مالی یا حتی نزد بانک‌ها بهره برد.
-
دارنده چک یا سفته می‌تواند آن را ظهرنویسی و به شخص ثالث منتقل کند؛
-
برات نیز با ذکر نام گیرنده جدید یا با ظهرنویسی منتقل می‌شود و در برخی سیستم‌های بانکی، قابل تنزیل است.
📌 ۶. سندی برای مطالبه حقوقی یا اقامه دعوی
در صورتی که هر یک از این اسناد در موعد مقرر پرداخت نشوند، دارنده می‌تواند برای مطالبه وجه به مراجع حقوقی یا ثبتی مراجعه نماید. چک از مزایای بیشتری برخوردار است چون علاوه بر دعوای حقوقی، پیگیری کیفری و اجرای ثبت نیز دارد.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون چک، برات و سفته را که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است مشاهده می فرمایید:
❓ من کارآموز وکالت هستم و سوالی درباره چک در قانون تجارت دارم. در قانون تجارت، چک می‌تواند دستور پرداخت به شخصی غیر از بانک باشد. این نوع چک چیست و آیا هنوز معتبر است؟
✅ در قانون تجارت قدیم، چک می‌توانست به شخصی غیر از بانک (محال‌علیه) صادر شود؛ اما بر اساس قانون صدور چک فعلی، فقط بانک‌ها می‌توانند محال‌علیه چک باشند و چک‌ها فقط باید از حساب جاری صادر شوند.
❓ من یک سفته بابت تضمین قرارداد کاری امضا کرده‌ام ولی الآن قرارداد فسخ شده؛ آیا کارفرما هنوز می‌تواند از سفته استفاده کند؟
✅ اگر قرارداد فسخ شده و دلیل ارائه سفته نیز انجام تعهدات آن قرارداد بوده است، کارفرما تنها در صورتی می‌تواند از سفته استفاده کند که تخلف یا خسارتی اثبات شده باشد. در غیر این صورت، شما می‌توانید از طریق اظهارنامه یا دادخواست، تقاضای استرداد سفته کنید.
❓ برای خرید یک دستگاه صنعتی، فروشنده از من خواسته چک بدهم ولی حساب جاری ندارم. آیا می‌توانم به‌جای آن سفته بدهم؟
✅ بله، اگر حساب جاری ندارید، می‌توانید به‌جای چک، سفته‌ای با تاریخ و مبلغ مشخص صادر کرده و به فروشنده بدهید. البته لازم است از سفته به‌عنوان سند پرداخت استفاده شود نه صرفاً ضمانت؛ در غیر این صورت، توافق کتبی بر کارکرد سفته مهم خواهد بود.
❓ من دارنده براتی هستم که برات‌گیر آن را قبول نکرده؛ الان باید چه‌کار کنم؟
✅ در این حالت، شما باید واخواست‌نامه تنظیم کرده و ظرف مهلت قانونی (اغلب ۱۰ روز) علیه برات‌کش، برات‌گیر و ظهرنویسان (در صورت وجود) اقدام حقوقی کنید. واخواست به‌عنوان سند رسمی اعتراض شما در عدم پرداخت یا قبولی محسوب می‌شود و برای طرح دعوی الزامی است.