در دنیای امروز، تنظیم قراردادها و انجام معاملات، بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی روزمره افراد و کسب‌وکارهاست. اما بسیاری از مردم تفاوت‌های عقود معوض و غیرمعوض (مجانی) را به درستی نمی‌شناسند.
در هر معامله‌ای که انجام می‌دهیم، این پرسش مطرح است که آیا طرفین معامله در ازای مالی که می‌دهند، عوضی دریافت می‌کنند یا خیر؟ این موضوع، همان مبنای تقسیم‌بندی عقود به معوض و مجانی است. شناخت این تفاوت‌ها در قراردادها بسیار اهمیت دارد، زیرا بر حقوق و تعهدات طرفین، مالیات‌ها، حق حبس، امکان فسخ قرارداد و حتی نوع دعوا در محاکم قضایی تأثیرگذار است.در این مقاله، به‌صورت جامع و کاربردی، به بررسی این دو عقد می پردازیم.
عقد معوض چیست؟
عقد معوض یکی از مهم‌ترین انواع عقود در نظام حقوقی ایران است که در اغلب معاملات روزمره با آن سر و کار داریم.عقد معوض به عقدی گفته می‌شود که بر اساس آن، هر یک از طرفین قرارداد در ازای آنچه به دیگری می‌دهد (مال، منفعت یا انجام یک تعهد)، عوضی دریافت می‌کند. به بیان ساده‌تر، در عقد معوض همیشه یک مبادله متقابل صورت می‌گیرد.
🔸 برای مثال: در عقد بیع (خرید و فروش)، فروشنده ملک یا کالایی را به خریدار واگذار می‌کند و در مقابل، خریدار قیمت (ثمن) را به فروشنده پرداخت می‌کند. یا در عقد اجاره، موجر منافع ملک را به مستأجر می‌دهد و در مقابل، اجاره‌بها دریافت می‌کند.
✅ ویژگی‌های عقد معوض
📌 ۱. وجود دو عوض: در عقد معوض، وجود دو عوض اصلی ضروری است. این دو عوض، باید در تعادل نسبی باشند، هرچند که برابری دقیق شرط صحت عقد نیست.
📌 ۲. امکان اعمال حق حبس: در عقد معوض، هر طرف می‌تواند از انجام تعهد خود امتناع کند تا طرف دیگر تعهد خود را اجرا نماید (حق حبس).
📌 ۳. وجود خیار غبن: در صورت عدم تعادل فاحش ارزش عوضین (غبن)، طرف مغبون حق دارد عقد را فسخ کند.
📌 ۴. قابلیت تجاری: عقود معوض اغلب دارای کاربرد تجاری هستند و می‌توانند تحت قوانین تجارت نیز بررسی شوند.
📌 ۵. اصل بر لزوم: عقود معوض اصولاً لازم هستند و تنها در مواردی که قانون اجازه داده، قابل فسخ می‌باشند.
✅ انواع عقود معوض در قانون مدنی
در قانون مدنی، عقود معوض معین زیادی وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- عقد بیع (ماده ۳۳۸ قانون مدنی)
- عقد اجاره (ماده ۴۶۶ قانون مدنی)
- عقد مزارعه
- عقد مضاربه
- عقد جعاله
- عقد رهن
- عقد شرکت
- عقد ضمانت (در بعضی موارد)
- عقد حواله
حتی در برخی عقود نامعین نیز، طرفین می‌توانند قرارداد را به‌گونه‌ای تنظیم کنند که ماهیت معوض داشته باشد.
عقد مجانی چیست؟
عقد مجانی، که در متون حقوقی به آن عقد غیر معوض یا عقد رایگان نیز گفته می‌شود، عقدی است که در آن یکی از طرفین مالی را به طرف دیگر می‌دهد یا تعهدی انجام می‌دهد، بدون آنکه عوضی دریافت کند.
✅ مفهوم عقد مجانی
در عقد مجانی، هدف طرف دهنده (متصرف مال یا انجام‌دهنده تعهد) کسب سود اقتصادی نیست، بلکه این عقد بر مبنای احسان، کمک، بخشش یا اعتماد منعقد می‌شود.
در این عقود، طرف مقابل هیچ الزامی برای پرداخت عوض ندارد، هرچند ممکن است در مواردی، شرط عوضی هم در قرارداد گنجانده شود (مانند هبه معوض)، ولی ذات عقد همچنان غیرمعوض باقی می‌ماند.
✅ ویژگی‌های عقد مجانی
📌 ۱. نبود عوض در ذات عقد: طرفی که مال یا منفعتی می‌دهد، در مقابل آن عوضی مطالبه نمی‌کند.
📌 ۲. تأکید بر شخصیت طرف مقابل: در بسیاری از عقود مجانی، شخصیت طرف مقابل اهمیت دارد و اشتباه در آن می‌تواند عقد را باطل کند (مانند عقد هبه برای نزدیکان).
📌 ۳. محدودیت‌های قانونی خاص: در عقود مجانی، برخی محدودیت‌های قانونی خاص اعمال می‌شود؛ مثلا در وصیت تملیکی، بیش از ثلث مال قابل وصیت نیست مگر با اجازه وراث (ماده ۸۴۳ قانون مدنی).
📌 ۴. جایز بودن عقد: بیشتر عقود مجانی، عقود جایز هستند و طرفین می‌توانند هر زمان آن را فسخ کنند (مانند ودیعه، عاریه، هبه).
📌 ۵. عدم اعمال برخی خیارات: خیاراتی مانند خیار غبن که مربوط به تعادل عوضین است، در عقد مجانی قابل طرح نیست.
📌 ۶. مالیات سنگین‌تر: معمولاً نقل و انتقالات بلاعوض، مشمول مالیات بیشتری هستند، چون طرف مقابل ارزش رایگان دریافت کرده است.
✅ اقسام و مثال‌هایی از عقود مجانی
📌 عقود تملیکی مجانی:
- عقد هبه (بخشیدن مال به دیگری – ماده ۷۹۵ قانون مدنی)
- عقد وصیت تملیکی (واگذاری مال برای بعد از فوت – ماده ۸۲۶ قانون مدنی)
- عقد وقف (ماده ۵۵ قانون مدنی)
📌 عقود عهدی مجانی:
- عقد عاریه (دادن مال برای استفاده بدون عوض – ماده ۶۳۵ قانون مدنی)
- عقد ودیعه (سپردن مال امانی – ماده ۶۰۷ قانون مدنی)
- وکالت مجانی (اگر شرط اجرت نشده باشد – ماده ۶۵۶ قانون مدنی)
📌 عقود اذنی مجانی:
-
اذن ساده برای انجام کار بدون قرارداد کتبی
تفاوت‌های عقد معوض و عقد مجانی
شناخت تفاوت‌های میان عقد معوض و عقد مجانی برای افرادی که با تنظیم قراردادها و معاملات سر و کار دارند، اهمیت زیادی دارد. چرا که حقوق و تعهدات طرفین، امکان فسخ، قابلیت تجاری و حتی میزان مالیات در این دو نوع عقد، کاملاً متفاوت است. مهم‌ترین تفاوت‌های عقد معوض و عقد مجانی به شرح زیر است:
📌 ۱. وجود عوض یا عدم وجود عوض
در عقد معوض، هر طرف در ازای مالی که می‌دهد یا تعهدی که می‌پذیرد، عوض دریافت می‌کند. در عقد مجانی، یک طرف مال یا منفعتی را بلاعوض منتقل می‌کند.
📌 ۲. قابلیت تجاری
عقود معوض غالباً قابلیت تجاری دارند و ممکن است مشمول قوانین تجارت شوند (مانند بیع، اجاره). عقود مجانی معمولاً ماهیت شخصی یا خانوادگی دارند.
📌 ۳. اهمیت شخصیت طرف قرارداد
در عقد مجانی، شخصیت طرف مقابل اهمیت بیشتری دارد؛ اشتباه در آن ممکن است عقد را باطل کند (ماده ۲۰۱ قانون مدنی). در عقد معوض، شخصیت طرف معمولاً نقش اساسی ندارد.
📌 ۴. اعمال حق حبس
در عقود معوض، حق حبس برای طرفین وجود دارد (ماده ۳۷۷ قانون مدنی). در عقود مجانی، اصولاً حق حبس مطرح نیست.
📌 ۵. اعمال خیارات
خیاراتی مانند غبن (بر هم خوردن تعادل عوضین) در عقود معوض قابل اعمال هستند. در عقود مجانی، این خیارات راه ندارد.
📌 ۶. ضمان معاوضی
در عقد معوض، قاعده ضمان معاوضی وجود دارد؛ یعنی هر عوض در مقابل عوض دیگر تضمین می‌شود. در عقد مجانی، این ضمان وجود ندارد.
📌 ۷. بار مالیاتی
عقود مجانی معمولاً مالیات بیشتری به دلیل انتقال رایگان مال دارند. در عقود معوض، مالیات بر مبنای ارزش معامله و عوضین محاسبه می‌شود.
📌 ۸. ماهیت حقوقی (لازم یا جایز)
عقود معوض غالباً لازم هستند. عقود مجانی عمدتاً جایز هستند و به راحتی قابل فسخ‌اند (مانند هبه، عاریه).
📌 ۹. شرط عوض در عقد مجانی
حتی اگر در عقد مجانی شرط عوض گنجانده شود، باز هم ماهیت عقد، غیر معوض باقی می‌ماند. در عقد معوض، وجود دو عوض ذاتی و شرط صحت عقد است.
📝 جدول مقایسه‌ای عقد معوض و عقد مجانی
| ویژگی‌ها | عقد معوض | عقد مجانی (غیرمعوض) |
|---|---|---|
| وجود عوض | وجود دارد (دو عوض متقابل) | وجود ندارد (یک‌طرفه، بلاعوض) |
| قابلیت تجاری | دارد | ندارد (عمدتاً خانوادگی یا شخصی) |
| اهمیت شخصیت طرف مقابل | اهمیت چندانی ندارد | اهمیت بالایی دارد؛ اشتباه ممکن است مخل عقد باشد |
| حق حبس | وجود دارد (ماده ۳۷۷ ق.م) | ندارد |
| خیارات (مانند خیار غبن) | قابل اعمال | قابل اعمال نیست |
| ضمان معاوضی | دارد | ندارد |
| بار مالیاتی | بر اساس ارزش معامله | معمولاً بیشتر (به دلیل انتقال رایگان) |
| ماهیت حقوقی (لازم یا جایز) | غالباً لازم | غالباً جایز |
| شرط عوض | ذاتی و اساسی | ممکن است شرط شود ولی ذاتی عقد نیست |
مثال‌های کاربردی از عقد معوض و عقد مجانی
برای درک بهتر تفاوت‌ها و کاربردهای عقود معوض و مجانی، بررسی چند مثال واقعی می‌تواند بسیار مفید باشد. در ادامه مثال های مربوط به این دو عقد را مشاهده می فرمایید:
✅ مثال‌های عقد معوض
📌 ۱. خرید و فروش ملک (بیع آپارتمان):
آقای الف یک آپارتمان مسکونی را به مبلغ ۲ میلیارد تومان به خانم ب می‌فروشد. فروشنده ملک را انتقال می‌دهد، خریدار ثمن را می‌پردازد.
📌 ۲. اجاره واحد تجاری:
شرکت X یک واحد اداری را برای مدت یک سال، با اجاره‌بهای ماهیانه ۱۰ میلیون تومان از مالک اجاره می‌کند. موجر منافع ملک را واگذار می‌کند، مستأجر اجاره‌بها می‌پردازد.
📌 ۳. عقد مزارعه (کشاورزی):
مالک زمینی آن را برای کشت به کشاورز می‌سپارد و توافق می‌کنند که حاصل محصول به نسبت ۶۰ به ۴۰ بین آن‌ها تقسیم شود. زمین در اختیار کشاورز، محصول به صورت معوض تقسیم می‌شود.
📌 ۴. قرارداد جعاله:
یک فرد آگهی می‌دهد که برای یافتن گم‌شده‌اش، به یابنده ۵ میلیون تومان پاداش پرداخت می‌کند. در مقابل انجام عمل (یافتن مال)، اجرت پرداخت می‌شود.
📌 ۵. عقد مضاربه:
فردی سرمایه‌ای به تاجر می‌دهد تا با آن کار کند و در سود شریک شوند. سرمایه از یک طرف، عمل و سود طرف دیگر.
✅ مثال‌های عقد مجانی
📌 ۱. هبه (بخشش ملک به فرزند):
پدری یک واحد آپارتمان را به صورت رایگان به دختر خود هبه می‌کند. مال بلاعوض واگذار می‌شود.
📌 ۲. وصیت تملیکی:
فردی در وصیت‌نامه خود می‌نویسد که خودروی شخصی‌اش پس از فوت به برادرش برسد. مالکیت خودرو بعد از فوت به دیگری منتقل می‌شود، بدون عوض.
📌 ۳. ودیعه (سپردن سند به دوست):
شخصی سند ملک خود را نزد دوستش امانت می‌گذارد تا از آن نگهداری کند. مال به امانت سپرده می‌شود، بدون مطالبه عوض.
📌 ۴. عاریه (قرض دادن وسیله):
فردی خودروی شخصی‌اش را برای یک هفته در اختیار دوستش می‌گذارد تا به مسافرت برود. استفاده از مال بدون عوض.
📌 ۵. وکالت بدون اجرت:
فردی به دوست حقوق‌دان خود وکالت بلا عوض برای انجام امور ثبتی می‌دهد. عمل وکالت بدون اجرت.
عقد معوض و عقد مجانی در قانون مدنی
قانون مدنی ایران، به صراحت به تقسیم‌بندی عقود به معوض و مجانی پرداخته است، هرچند این تقسیم‌بندی به شکل مستقیم در یک ماده واحد نیامده، ولی از مجموع مقررات و رویه حقوقی، این دسته‌بندی مستنبط و پذیرفته شده است.
✅ استنباط عقد معوض در قانون مدنی
📌 در مواد مربوط به عقود معین، تعریف عقد معوض به‌روشنی آمده است:
- ماده ۳۳۸ قانون مدنی (بیع): «بیع عبارت است از تملیک عین به عوض معلوم.» یعنی در بیع، دو عوض وجود دارد: مبیع و ثمن.
- ماده ۴۶۶ قانون مدنی (اجاره):
«اجاره عقدی است که به موجب آن مستأجر مالک منافع عین مستأجره می‌شود و در برابر آن، اجرت معین می‌پردازد.» باز هم دو عوض وجود دارد: منافع در مقابل اجرت - همچنین در سایر عقود مانند:مزارعه، مضاربه، جعاله، رهن، شرکت، ضمان، حواله، همگی ماهیت معوض دارند و در مواد مختلف قانون مدنی به آن‌ها اشاره شده است.
✅ استنباط عقد مجانی در قانون مدنی
📌 در مقابل، عقود مجانی نیز به روشنی در قانون مدنی شناسایی شده‌اند:
- ماده ۷۹۵ قانون مدنی (هبه): «هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را مجاناً به دیگری تملیک می‌کند.» واژه “مجاناً” به صراحت آمده است.
- ماده ۸۲۶ قانون مدنی (وصیت تملیکی): «وصیت تملیکی عبارت است از این که کسی عین یا منفعتی از مال خود را برای زمان بعد از فوت به رایگان به دیگری تملیک کند.» ، باز هم رایگان و بلاعوض بودن تصریح شده است.
- ماده ۶۰۷ قانون مدنی (ودیعه): ودیعه عقدی مجانی است؛ مال به امانت داده می‌شود بدون آنکه اجرت الزام‌آور تعیین شود (مگر به صورت توافق خاص).
- ماده ۶۳۵ قانون مدنی (عاریه): عاریه نیز عقدی مجانی است.
⚖️ سایر نکات قانونی
ماده ۲۰۱ قانون مدنی:در عقود مجانی، شخصیت طرف مقابل مهم است و اشتباه در آن می‌تواند موجب بطلان عقد شود.
ماده ۳۷۷ قانون مدنی:در عقود معوض، حق حبس قابل اعمال است.
مواد مربوط به خیارات:خیار غبن فقط در عقود معوض قابل اعمال است.
ماده ۸۴۳ قانون مدنی:در وصیت مجانی، بیش از ثلث دارایی بدون اجازه ورثه نافذ نیست.
در نتیجه، هرچند قانون مدنی در یک ماده واحد، تعریف صریح «عقد معوض» یا «عقد مجانی» نداده، اما از مجموعه مواد مرتبط در بخش عقود معین و قواعد عمومی قراردادها، این تقسیم‌بندی به طور کامل استنباط می‌شود و در فقه امامیه و حقوق عرفی هم پذیرفته شده است.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون عقد معوض و مجانی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است:
❓ آیا قرض گرفتن پول و دادن سفته به عنوان ضمانت، معامله معوض محسوب می‌شود؟
✅ قرض گرفتن پول همراه با دادن سفته به عنوان ضمانت، به خودی خود معامله معوض محسوب نمی‌شود؛ زیرا سفته فقط نقش ضمانت برای بازپرداخت قرض را دارد و عوض مستقلی ایجاد نمی‌کند. مگر آنکه در قرارداد، شروط خاصی به عنوان عوض ذکر شده باشد.
❓ آیا شرط عوض در عقد ودیعه معتبر است؟
✅ طبق ماده ۶۰۷ قانون مدنی، ودیعه ذاتاً عقدی مجانی است. با این حال، شرط عوض در ودیعه در صورتی معتبر است که با ماهیت اصلی این عقد (امانت‌داری) منافات نداشته باشد و باعث تغییر جوهره عقد نشود. یعنی شرط عوض می‌تواند درج شود، ولی نباید ودیعه را به یک عقد معوض تجاری تبدیل کند.
❓ تفاوت عقد بیع با هبه معوض در چیست؟
✅ تفاوت اصلی در احکام خاص این دو عقد است. در عقد بیع، مقرراتی مانند حق شفعه، خیار تأخیر ثمن و سایر احکام خاص بیع وجود دارد؛ اما در هبه معوض این احکام جاری نیست. هبه معوض صرفاً انتقال مالکیت با در نظر گرفتن عوض است ولی آثار حقوقی متفاوتی از بیع دارد.
❓ اگر پسرم زمینی را به دوستش به قیمت ۲۰۰ میلیون انتقال داده و شرط کرده که دوستش ماشینی را به او منتقل کند، این معامله چه نوع عقدی است؟
✅ این معامله از نظر حقوقی یک عقد بیع مشروط محسوب می‌شود که در آن شرط به نفع ثالث گنجانده شده است. چنین شرطی در قانون معتبر و الزام‌آور است و طرفین موظف‌اند مفاد آن را رعایت کنند تا اعتبار عقد حفظ شود.
❓ آیا صلح عمری می‌تواند به صورت غیر معوض باشد یا باید حتماً معوض باشد؟
✅ بله، صلح عمری می‌تواند هم به صورت معوض و هم به صورت غیر معوض تنظیم شود. اگر معوض باشد، مالیات آن بر عهده صالح است. انتخاب بین معوض یا غیرمعوض بودن کاملاً به توافق طرفین بستگی دارد.