در نظام حقوقی ایران، پرداخت نفقه یکی از مهم‌ترین وظایف قانونی پدر خانواده محسوب می‌شود که شامل تأمین کلیه نیازهای متعارف زن و فرزندان اوست. با این حال، گاهی اوقات ممکن است فرد به دلیل مشکلات مالی، از انجام این تعهد ناتوان شود. در چنین شرایطی، قانون‌گذار راهکاری به نام اعسار از پرداخت نفقه پیش‌بینی کرده تا افرادی که واقعاً توان پرداخت ندارند، بتوانند با اثبات این موضوع در دادگاه، از پرداخت یکجای نفقه معاف یا مشمول تقسیط شوند.
اعسار از پرداخت نفقه نه‌تنها شامل همسر، بلکه درباره فرزندان نیز کاربرد دارد و می‌تواند نفقه جاری یا معوقه را در بر گیرد. ارائه این دادخواست، مستلزم وجود شرایط خاص و ارائه مدارک و مستندات مالی معتبر به دادگاه است.
در این مقاله، به‌صورت جامع به تعریف نفقه فرزند، شرایط و مراحل اعسار از پرداخت نفقه زن و فرزند، مدارک موردنیاز، آثار حقوقی پذیرش یا رد اعسار، نحوه اعتراض به رأی، نمونه دادخواست و لایحه دفاعیه پرداخته‌ایم. اگر درگیر چنین مسئله‌ای هستید یا قصد مشاوره حقوقی دارید، مطالعه این مطلب می‌تواند راهنمای مناسبی برای شما باشد.
نفقه زن و فرزند چیست و چه مواردی را شامل می‌شود؟
نفقه فرزند یکی از مهم‌ترین حقوق مالی کودکان است که قانون‌گذار با هدف حمایت از رشد سالم و تأمین نیازهای اساسی آنان بر عهده پدر گذاشته است. بر اساس ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی، پرداخت نفقه فرزند تا زمان استقلال مالی او، از جمله وظایف مسلم پدر محسوب می‌شود؛ حتی اگر حضانت با مادر باشد یا والدین از یکدیگر جدا شده باشند.
🔷 مصادیق نفقه فرزند چیست؟
نفقه فرزند طیف وسیعی از هزینه‌های ضروری زندگی کودک یا نوجوان را شامل می‌شود که متناسب با عرف جامعه و وضعیت مالی خانواده تعیین می‌گردد. این موارد عبارتند از:
- خوراک: تأمین مواد غذایی سالم و کافی برای رشد جسمی کودک.
- پوشاک: تهیه لباس مناسب فصل و شان خانوادگی.
- مسکن: تهیه مکانی امن و مناسب برای سکونت.
- آموزش: هزینه‌های مربوط به تحصیل مانند شهریه مدرسه، کتاب، لوازم‌التحریر. در مورد هزینه های تحصیل و اینکه تا کدام مقطع هزینه تحصیل فرزند یا زن جزء نفقه محسوب می شود می توانید بخش مربوط به آن را مطالعه نمایید.
- درمان: هزینه‌های بهداشتی و درمانی از جمله دارو، ویزیت پزشک، عمل جراحی و غیره.
- تفریح و رشد اجتماعی: مواردی مثل اسباب‌بازی، کلاس‌های آموزشی و ورزشی که در رشد اجتماعی و روحی فرزند نقش دارند.
🔷 آیا تفاوتی میان نفقه فرزند دختر و پسر وجود دارد؟
بله. بر اساس رویه قضایی و مواد قانونی:
- نفقه پسر تا سن ۱۸ سالگی پرداخت می‌شود مگر اینکه قبل از آن استقلال مالی پیدا کند.
- نفقه دختر تا زمان ازدواج ادامه دارد، حتی اگر از ۱۸ سالگی عبور کرده باشد.
⚖️ مصادیق نفقه زن و تفاوت با فرزند
اصول کلی نفقه برای هر دو گروه یکسان است، اما سطح، جزئیات و نوع هزینه‌ها برای زن و فرزند متفاوت و متناسب با نیازهای شخصی و قانونی هرکدام تعیین می‌شود. به عنوان مثال:
| مورد | نفقه فرزند | نفقه زن |
|---|---|---|
| آموزش | بخشی از نفقه محسوب می‌شود، به‌ویژه تا پایان تحصیلات پایه (مدرسه) و گاه تا دانشگاه | آموزش معمولاً جزو نفقه زن محسوب نمی‌شود مگر شرطی خاص در عقد یا عرف خاص باشد. |
| تفریح و رشد اجتماعی | مانند کلاس‌های آموزشی، تفریحی و اسباب‌بازی جزو نفقه هستند | هزینه‌های تفریحی تنها در حد متعارف و متناسب با شأن زن در نفقه لحاظ می‌شوند. |
| لوازم شخصی | لوازم مورد نیاز کودک (مانند کفش، کوله‌پشتی و وسایل مراقبت شخصی) | وسایل آرایشی، لباس مجلسی و لوازم شخصی متناسب با شأن زن در نفقه دیده می‌شود. |
| پوشش درمانی | الزاماً شامل بیمه، درمان، و گاهی توان‌بخشی است | شامل بیمه درمانی، مراجعه به پزشک، دارو و مراقبت‌های درمانی متعارف می‌گردد. |
| مسکن | معمولاً همراه با مادر و بر اساس نیاز و امنیت کودک تأمین می‌شود | زن حق دارد مسکن مستقل یا در حد شأن خود مطالبه کند. |
🔷 پرداخت نفقه پس از طلاق یا فوت پدر چگونه است؟
پس از طلاق، همچنان پدر موظف به پرداخت نفقه فرزند است. حتی در صورت ازدواج مجدد مادر یا واگذاری حضانت به او، این مسئولیت از دوش پدر برداشته نمی‌شود. در صورت فوت پدر، پرداخت نفقه بر عهده جد پدری است و در صورت نبود یا ناتوانی او، مادر یا اقارب دیگر مسئول خواهند بود.
اعسار از پرداخت نفقه چیست و شامل چه کسانی می‌شود؟
اعسار از پرداخت نفقه، به معنای ناتوانی مالی شخصی است که قانوناً موظف به پرداخت نفقه شده ولی به دلیل مشکلات اقتصادی، قادر به انجام این وظیفه نیست. در چنین شرایطی، وی می‌تواند از طریق دادگاه خانواده، دادخواست اعسار ارائه داده و تقاضای تقسیط نفقه یا کاهش میزان آن را بنماید.
📌 اعسار دقیقاً یعنی چه؟
بر اساس ماده ۶ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی:
«معسر کسی است که به دلیل نداشتن مالی به جز مستثنیات دین، قادر به تأدیه دیون خود نباشد.»
در خصوص نفقه، این به معنای آن است که مرد (یا دیگر افراد واجب‌النفقه در برخی شرایط خاص)، توانایی مالی برای تأمین هزینه‌های زندگی فرزند یا همسر را ندارد.
📌اعسار از نفقه شامل چه کسانی می‌شود؟
در نظام حقوقی ایران، پرداخت نفقه بر عهده پدر است و در موارد خاص بر عهده دیگران قرار می‌گیرد. بنابراین، افراد زیر می‌توانند دادخواست اعسار ارائه دهند:
- پدر فرزند: اگر به دلیل بیکاری، بیماری یا فقر مالی توانایی پرداخت نفقه را نداشته باشد.
- جد پدری (پدربزرگ): در صورت فوت یا ناتوانی پدر، ممکن است او مکلف به پرداخت نفقه شود و در صورت عسر، می‌تواند تقاضای اعسار بدهد.
- شوهر (در نفقه همسر): در صورتی که از تأمین نفقه زن ناتوان باشد.
- دیگر اقارب (در موارد خاص): اگر مسئولیت پرداخت نفقه طبق سلسله مراتب قانونی به آن‌ها منتقل شده باشد و توان مالی نداشته باشند.
✅ نکته مهم:
اعسار به معنای سلب کلی مسئولیت نیست، بلکه دادگاه پس از بررسی شرایط، ممکن است:
- نفقه را تقسیط کند؛
- مبلغ نفقه را کاهش دهد؛
- یا برای مدتی مهلت پرداخت تعیین کند.
شرایط قانونی اعسار از پرداخت نفقه
شرایط قانونی درخواست اعسار از پرداخت نفقه به شرح زیر است:
- عدم توانایی مالی واقعی: شخص باید نشان دهد که به‌جز مستثنیات دین (مثل منزل مسکونی ضروری، ابزار کار و …) هیچ مالی برای پرداخت نفقه ندارد.
- عدم درآمد کافی: نبود شغل یا درآمدی که کفاف پرداخت نفقه را بدهد.
- نبود امکان دسترسی به اموال: در مواردی ممکن است فرد دارای مال باشد اما امکان تصرف یا فروش آن را نداشته باشد (مثلاً مال در رهن یا توقیف باشد).
- اثبات فشار اقتصادی: پرداخت نفقه موجب فشار سنگین و لطمه به حداقل معیشت فرد شود.
✅ مدارک مورد نیاز برای اثبات اعسار
برای اثبات اعسار و جلب نظر مثبت دادگاه، باید مدارک معتبری ارائه شود. این مدارک می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- استشهادیه محلی با امضای حداقل دو نفر شاهد از وضعیت مالی شخص
- مدارک عدم اشتغال: مانند گواهی از اداره کار یا سوابق بیمه‌ای بدون پرداخت
- مدارک درمانی یا ازکارافتادگی: در صورت بیماری یا نقص جسمی
- پرینت حساب‌های بانکی
- صورت‌جلسات مالی و بدهی‌ها
- لیست اموال یا مستثنیات دین
- کپی دادنامه‌ای که در آن به پرداخت نفقه محکوم شده است
✅ نکته:
در صورتی که دادگاه مدارک و استشهادیه را ناکافی بداند، می‌تواند از تحقیقات محلی، کارشناس رسمی دادگستری یا بازپرسی از شهود استفاده کند تا وضعیت مالی شخص را ارزیابی کند.
مراحل ثبت دادخواست اعسار از پرداخت نفقه و رسیدگی دادگاه
فرایند درخواست اعسار از پرداخت نفقه، مشابه سایر دعاوی اعسار بوده و شامل چند مرحله رسمی است. در این بخش با گام‌به‌گام مراحل ثبت، پیگیری و صدور رأی آشنا می‌شوید.
✅ مرحله اول: تنظیم دادخواست
برای شروع، فرد باید دادخواستی با عنوان «اعسار از پرداخت نفقه» تنظیم کند. این دادخواست می‌تواند برای نفقه همسر، نفقه فرزند یا هر دو باشد.
نکات مهم هنگام تنظیم دادخواست:
- ذکر مشخصات کامل خواهان و خوانده
- ذکر تاریخ و شماره دادنامه محکومیت به پرداخت نفقه (در صورت وجود)
- توضیح وضعیت مالی فعلی و دلایل ناتوانی
- درخواست معافیت یا تقسیط نفقه
✅ مرحله دوم: ثبت دادخواست از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی
پس از تهیه دادخواست، باید از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت شود. در این مرحله:
- دادخواست در سامانه ثنا ثبت می‌شود
- هزینه دادرسی مربوط به دعاوی غیرمالی پرداخت می‌شود. برای محاسبه آنلاین هزینه های دادرسی دعاوی غیر مالی می توانید از ماشین حساب ایران لگال استفاده نمایید.
- مدارک پیوست بارگذاری و به پرونده افزوده می‌شود
✅ مرحله سوم: ارجاع پرونده به دادگاه خانواده
پس از ثبت، دادخواست به دادگاه خانواده محل اقامت خوانده (یا محل اجرای حکم نفقه) ارسال می‌شود. دادگاه با تعیین وقت رسیدگی، طرفین را به جلسه دعوت می‌کند.
✅ مرحله چهارم: رسیدگی دادگاه و صدور رأی
در جلسه دادگاه، قاضی با بررسی:
- مدارک ارائه‌شده
- استماع اظهارات شهود
- تحقیقات محلی (در صورت نیاز)
در نهایت رأی صادر می‌شود که می‌تواند یکی از این حالات باشد:
- قبول اعسار و تقسیط نفقه: دادگاه مبلغ نفقه را به صورت اقساطی تعیین می‌کند.
- رد اعسار: در صورت نبود دلایل کافی، دادگاه اعسار را نمی‌پذیرد و شخص همچنان مکلف به پرداخت یکجای نفقه است.
- تعدیل نفقه: گاهی ممکن است دادگاه با توجه به شرایط مالی فرد، مبلغ نفقه را کاهش دهد.
آثار پذیرش یا رد دادخواست اعسار از پرداخت نفقه
پس از بررسی دادخواست اعسار توسط دادگاه خانواده، ممکن است رأی به پذیرش یا رد آن صادر شود. هرکدام از این حالت‌ها، آثار حقوقی مهمی برای پدر (یا شخص مکلف به پرداخت نفقه) و فرزند یا همسر دارد.
✅ اگر اعسار پذیرفته شود:
- تبدیل نفقه معوقه به اقساط:
دادگاه در صورتی که فرد معسر شناخته شود، می‌تواند نفقه‌ای که قبلاً به آن محکوم شده به صورت ماهانه یا چند مرحله‌ای تقسیم کند. - تعیین نفقه جاری با مبلغ کمتر:
در برخی موارد دادگاه مبلغ نفقه آینده (نفقه جاری) را کاهش می‌دهد و با توجه به توان مالی واقعی فرد تعیین می‌کند. - عدم تعقیب کیفری در صورت عدم پرداخت یکجای نفقه:
اگر معسر شناخته شود و اقساط را پرداخت کند، مشمول ترک انفاق نخواهد شد.
❌ اگر اعسار رد شود:
- الزام به پرداخت کامل نفقه:
در صورت رد شدن اعسار، فرد مکلف به پرداخت کامل نفقه معوقه یا جاری طبق حکم پیشین است. - امکان پیگرد کیفری:
چنانچه پس از رد اعسار، نفقه پرداخت نشود، شخص مشمول جرم “ترک انفاق” شده و ممکن است با شکایت همسر یا فرزند، به مجازات حبس محکوم شود. - توقیف اموال یا صدور اجراییه:
در صورتی که اعسار رد شود و فرد بدهی نفقه را پرداخت نکند، طلبکار (همسر یا فرزند) می‌تواند از دادگاه تقاضای توقیف اموال یا اجرای حکم را داشته باشد.
نمونه دادخواست اعسار از پرداخت نفقه فرزند و زن
در ادامه، دو نمونه دادخواست اعسار از پرداخت نفقه فرزند و زن به صورت کاملاً رسمی، قابل استفاده برای ثبت در دفاتر خدمات قضایی ارائه می‌شود:
📝 نمونه دادخواست اعسار از پرداخت نفقه فرزند
ریاست محترم شعبه … دادگاه خانواده شهرستان …
با سلام و احتراماینجانب … (نام و نام خانوادگی)، فرزند …، به شماره ملی …، با نشانی …، به موجب این دادخواست به استحضار می‌رساند:
مطابق دادنامه شماره … صادره از آن شعبه محترم، اینجانب محکوم به پرداخت نفقه فرزندم (نام فرزند) به مبلغ … تومان در ماه شده‌ام.نظر به اینکه به دلیل مشکلات مالی و اقتصادی، از جمله نداشتن شغل ثابت، درآمد کافی و نداشتن اموال قابل توجه، توان پرداخت این مبلغ را به صورت یکجا یا در شرایط فعلی ندارم، لذا با استناد به ماده ۱ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، درخواست اعسار از پرداخت نفقه و تقسیط آن را دارم.
مدارک و مستندات لازم جهت اثبات اعسار اینجانب، از جمله استشهادیه محلی، کپی فیش حقوقی، گواهی بیکاری/درآمد پایین، و سایر اسناد ضمیمه می‌گردد.
لذا خواهشمند است با توجه به اوضاع و احوال اینجانب، دستور مقتضی در جهت پذیرش اعسار و تعیین شرایط پرداخت مناسب صادر فرمایید.با تشکر و احترام
امضاء و تاریخپیوستها:
- کپی کارت ملی
- کپی دادنامه نفقه
- استشهادیه محلی (دو نفر شاهد)
- مدارک مالی: فیش حقوقی / گواهی بیکاری / اجاره‌نامه / گواهی بیماری (در صورت وجود)
- فرم دارایی و اموال
برای دریافت متن فوق بر روی نمونه دادخواست اعسار از پرداخت نفقه فرزند کلیک نمایید.
📝 نمونه دادخواست اعسار از پرداخت نفقه همسر
ریاست محترم شعبه … دادگاه خانواده شهرستان …
با سلام و احتراماینجانب … (نام و نام خانوادگی)، فرزند …، به شماره ملی …، با نشانی …، به موجب دادنامه شماره … صادره از آن دادگاه محترم، محکوم به پرداخت نفقه همسرم (نام همسر) به مبلغ … تومان شده‌ام.
نظر به اینکه به دلیل مشکلات شدید مالی از جمله نداشتن شغل ثابت، ناتوانی در تأمین هزینه‌های جاری زندگی، عدم مالکیت اموال منقول و غیرمنقول، و نداشتن منابع مالی کافی، قادر به پرداخت نفقه تعیین‌شده نمی‌باشم، بدین وسیله با استناد به ماده ۱ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، دادخواست اعسار از پرداخت نفقه را به محضر آن مرجع محترم تقدیم می‌دارم.
خواهشمند است با توجه به وضعیت مالی و مستندات پیوست، تقاضای اینجانب را بررسی و در صورت احراز اعسار، حکم به تقسیط مبلغ نفقه یا تعدیل آن صادر فرمایید.
با تشکر و احترام
امضاء و تاریخپیوستها:
- تصویر کارت ملی
- تصویر دادنامه صادره
- استشهادیه محلی (حداقل دو شاهد مطلع از وضعیت مالی)
- گواهی عدم اشتغال یا فیش حقوقی (در صورت وجود)
- لیست اموال (در صورت نداشتن اموال: اظهارنامه فقدان دارایی)
- اجاره‌نامه یا مدارک هزینه‌های جاری
برای دریافت متن فوق بر روی نمونه دادخواست اعسار از پرداخت نفقه همسر کلیک نمایید.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون اعسار از پرداخت نفقه زن و فرزند را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است که به صورت خلاصه آورده شده است:
❓ آیا می‌توان مبلغ نفقه تعیین شده در شورای حل اختلاف را به دلیل مشکلات مالی کاهش داد؟
✅ بله، اگر پرداخت مبلغ نفقه برای شما دشوار باشد، می‌توانید به دادگاه درخواست تعدیل نفقه بدهید. باید مدارک لازم مانند فیش حقوقی، گواهی اشتغال یا عدم اشتغال، اجاره‌نامه و استشهادیه ارائه دهید تا قاضی با بررسی شرایط، امکان کاهش مبلغ را بررسی کند.
❓ اگر توانایی پرداخت مبلغ نفقه تعیین شده را نداشته باشم، چه اقداماتی می‌توانم انجام دهم؟
✅ در چنین شرایطی می‌توانید دادخواست اعسار از پرداخت نفقه ثبت کنید. اگر اعسار شما توسط دادگاه پذیرفته شود، ممکن است پرداخت نفقه به‌صورت قسطی درآید یا مبلغ آن کاهش یابد.
❓ در صورت نداشتن توانایی مالی برای پرداخت نقدی نفقه، چه اقدامی باید انجام دهم؟
✅ باید با تهیه مدارک مربوط به وضعیت مالی خود مانند فیش حقوقی، اجاره‌نامه، استشهادیه و گواهی عدم شغل، به دادگاه مراجعه کرده و دادخواست اعسار از پرداخت نفقه را ارائه دهید. دادگاه ممکن است رأی به تقسیط یا تعدیل نفقه صادر کند.
❓ آیا می‌توان نفقه ۲۰ میلیونی را قسطی کرد اگر دارایی خاصی نداشته باشم و درآمد کمی از کارگری داشته باشم؟
✅ بله. شما می‌توانید با ارائه دادخواست اعسار و مدارکی دال بر نداشتن دارایی و درآمد پایین، از دادگاه تقاضای تقسیط نفقه کنید. در صورت پذیرش اعسار، پرداخت اقساطی امکان‌پذیر خواهد بود. البته ممکن است زوجه در چنین شرایطی، تقاضای طلاق نیز ارائه دهد.
❓ جلسه‌ای که پیامک دادگاه برای اعسار از پرداخت محکوم به من ارسال کرده، در ارتباط با کدام یک از پرونده‌هایم است؟
✅ معمولاً چنین پیام‌هایی مربوط به پرونده‌های مهریه یا نفقه هستند. اگر قبلاً در یکی از این موضوعات محکوم شده‌اید و زندان در میان بوده است، احتمالاً پیام مربوط به جلسه اعسار از پرداخت مهریه است.
❓ آیا می‌توانم برای کاهش میزان نفقه‌ای که قبلاً در شورای حل اختلاف تعیین شده، درخواست اعسار دهم؟
✅ کاهش نفقه تعیین‌شده در شورای حل اختلاف، خصوصاً اگر توافقی باشد، دشوار است. اما شما می‌توانید با درخواست اعسار یا تعدیل نفقه به دادگاه مراجعه کرده و با ارائه مدارک کافی، خواستار کاهش مبلغ شوید. دادگاه با بررسی شرایط، تصمیم می‌گیرد.