در روند رسیدگی به دعاوی حقوقی، دادگاه ممکن است در مواردی که موضوع پرونده نیازمند دانش فنی و تخصصی باشد، به صدور قرار کارشناسی اقدام نماید. نظر کارشناس رسمی دادگستری، هرچند به عنوان یکی از ادله‌ی اثبات دعوی شناخته می‌شود، اما همواره قطعی و لازم‌الاتباع نیست. بسیاری از طرفین پرونده پس از اطلاع از نظریه کارشناسی، ممکن است نسبت به آن معترض باشند؛ چرا که نتیجه‌ی این نظریه می‌تواند تأثیر مستقیم بر سرنوشت پرونده و حقوق طرفین داشته باشد. قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت امکان اعتراض به نظر کارشناس را پیش‌بینی کرده و مراحلی برای بررسی مجدد موضوع توسط هیأت‌های کارشناسی چند نفره تعیین نموده است.

در این مقاله، ابتدا نقش و اهمیت نظر کارشناس را بررسی می‌کنیم، سپس شرایط و نحوه اعتراض به نظر کارشناس رسمی دادگستری را با استناد به قوانین مرتبط شرح می‌دهیم. همچنین، به مراحل اعتراض، هزینه‌ها، نکات حقوقی مهم و نمونه متن لایحه اعتراض نیز پرداخته خواهد شد.

نقش نظر کارشناس رسمی دادگستری در دادرسی مدنی

در نظام دادرسی مدنی، یکی از مهم‌ترین ابزارهای کمک به کشف حقیقت، صدور قرار کارشناسی برای استفاده از نظریه کارشناس رسمی دادگستری است. این نظریه معمولاً در مواردی مورد استفاده قرار می‌گیرد که موضوع اختلاف، جنبه فنی، مالی، پزشکی، ساختمانی یا تخصصی دارد و قاضی به‌تنهایی قادر به ارزیابی دقیق آن نیست. به همین دلیل، ارجاع به کارشناس به عنوان یکی از دلایل اثبات دعوی در ماده ۲۵۷ قانون آیین دادرسی مدنی تصریح شده است.

دادگاه ممکن است به صورت مستقل یا به تقاضای یکی از طرفین، پرونده را به کارشناس ارجاع دهد. نظر کارشناس به‌عنوان یک اماره قضایی محسوب می‌شود؛ یعنی قاضی می‌تواند از آن تبعیت کند یا در صورت عدم وجود دلایل کافی،خلاف آن رای دهد. اما در عمل، دادگاه‌ها در بسیاری از موارد از نظریه کارشناسی تبعیت می‌کنند، چرا که فرض بر آن است که کارشناس، فردی متخصص و مورد وثوق در موضوع مورد بررسی است.

نکته قابل توجه این است که نظر کارشناس الزام‌آور برای قاضی نیست و قاضی می تواند خلاف نظر کارشناس رای دهد اما در صورتی که نظریه منطقی، مستند و مستدل باشد و با اوضاع و احوال پرونده مطابقت داشته باشد، معمولاً مبنای صدور حکم قرار می‌گیرد. در این شرایط، اگر یکی از طرفین دعوا با نتیجه کارشناسی مخالف باشد، می‌تواند در مهلت مقرر قانونی به آن اعتراض کند و درخواست ارجاع به هیأت کارشناسی جدید بدهد.

شرایط و مهلت قانونی اعتراض به نظر کارشناس رسمی دادگستری

مطابق ماده ۲۶۰ قانون آیین دادرسی مدنی، پس از وصول نظریه کارشناس به دفتر دادگاه، مراتب به طرفین دعوا ابلاغ می‌شود. از تاریخ ابلاغ، هر یک از اصحاب دعوا ظرف یک هفته فرصت دارند تا نظریه کارشناسی را بررسی و در صورت وجود ایراد، به آن اعتراض کنند. این مهلت یک هفته‌ای برای دعاوی حقوقی قطعی است و عدم واکنش در این بازه زمانی، به معنای پذیرش ضمنی نظر کارشناس تلقی می‌شود.

اعتراض به نظریه کارشناس باید به‌صورت کتبی و از طریق دفتر دادگاه یا دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ارائه شود. نکته قابل توجه این است که اعتراض باید مستند، مستدل و همراه با دلایل قانونی یا فنی باشد. صرف نارضایتی یا کلی‌گویی، موجب ارجاع مجدد امر به هیأت کارشناسی نخواهد شد.

همچنین در صورت اعتراض یکی از طرفین، هزینه کارشناسی مجدد نیز باید توسط معترض پرداخت شود؛ در غیر این صورت، دادگاه از ارجاع مجدد به هیأت کارشناسی خودداری کرده و بر همان نظر پیشین اکتفا می‌کند.

در نظر داشته باشید که می توانید از ابزار محاسبه آنلاین هزینه کارشناسی برای محاسبه هزینه در موارد مختلف به صورت رایگان استفاده نمایید.

در پرونده‌هایی که نظر کارشناس نقش تعیین‌کننده در اثبات یا رد دعوا دارد، اعتراض صحیح و در مهلت مقرر می‌تواند مسیر پرونده را به طور کامل تغییر دهد. بنابراین توصیه می‌شود افراد در صورت داشتن ایراد، در اولین فرصت پس از ابلاغ نظر کارشناس، با وکیل مشورت کرده و لایحه‌ای قوی تنظیم کنند.

مراحل ثبت اعتراض به نظر کارشناس رسمی دادگستری در دادگاه

فرآیند اعتراض به نظر کارشناس رسمی دادگستری، نیازمند رعایت گام‌های مشخصی است که در قانون آیین دادرسی مدنی پیش‌بینی شده است. در صورتی که یکی از طرفین دعوا به نظریه کارشناس اعتراض داشته باشد، باید به ترتیب زیر اقدام کند:

✅مرحله اول: دریافت و مطالعه نظر کارشناس

پس از صدور نظریه کارشناسی، دادگاه آن را در سامانه ابلاغ (ثنا) به طرفین دعوا اعلام می‌کند. در این مرحله، طرفین می‌توانند متن کامل نظریه را مطالعه کنند و ایرادات احتمالی را بررسی نمایند.

✅مرحله دوم: تنظیم لایحه اعتراض

در صورتی که یکی از طرفین به نظر کارشناس اعتراض داشته باشد، باید ظرف یک هفته از تاریخ ابلاغ، لایحه اعتراض خود را تنظیم کرده و در آن دلایل مخالفت خود با نظر کارشناس را به‌طور مستند و مستدل توضیح دهد. مواردی مانند عدم توجه کارشناس به مدارک، نقض دستور دادگاه، اشتباه در محاسبات یا فقدان تخصص، از جمله دلایل شایع اعتراض هستند.

✅مرحله سوم: ثبت اعتراض در دادگاه یا دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

معترض می‌تواند لایحه تنظیم‌شده را از طریق دفاتر خدمات قضایی یا مستقیماً در دفتر دادگاه ثبت نماید. در دعاوی حقوقی، مراجعه به دفتر خدمات الزامی است.

✅مرحله چهارم: پرداخت هزینه کارشناسی مجدد

اگر دادگاه اعتراض را وارد بداند، موضوع را برای بررسی مجدد به هیأت جدید کارشناسی ارجاع می‌دهد. در این صورت، پرداخت هزینه کارشناسی بر عهده معترض است و باید در مهلت مشخص اقدام به پرداخت نماید. عدم پرداخت هزینه، به منزله انصراف از اعتراض تلقی خواهد شد.

✅مرحله پنجم: رسیدگی مجدد توسط هیأت کارشناسی

در صورت تکمیل مراحل بالا، دادگاه پرونده را به هیأت ۳ نفره یا ۵ نفره کارشناسان ارجاع می‌دهد. این هیأت با بررسی دوباره مدارک، نظریه جدیدی ارائه می‌دهد که دادگاه می‌تواند بر اساس آن، تصمیم نهایی را اتخاذ کند.

نکته: در صورتی که نظریه هیأت کارشناسی نیز مورد اعتراض قرار گیرد، این امکان وجود دارد که دادگاه موضوع را به هیأت‌های بعدی (۷ یا ۹ نفره) ارجاع دهد. با این حال، این موضوع به تشخیص دادگاه و لزوم ادامه کارشناسی بستگی دارد.

مبنای ارجاع به هیئت‌های کارشناسی چند نفره

زمانی که یکی از طرفین دعوا به نظریه کارشناس رسمی دادگستری اعتراض می‌کند، دادگاه ممکن است موضوع را به هیئت کارشناسی ارجاع دهد. این ارجاع، مبنای قانونی و عملی مشخصی دارد که بر اساس مواد 260، 263 و 265 قانون آیین دادرسی مدنی، در رویه محاکم کشور به شرح زیر اجرا می‌شود:

✅ارجاع اولیه: کارشناس یک‌نفره 

در اولین مرحله، دادگاه معمولاً امر کارشناسی را به یک کارشناس منفرد ارجاع می‌دهد. این کارشناس، نظر تخصصی خود را درباره موضوع دعوا ارائه می‌کند. اگر طرفین به این نظریه اعتراضی نداشته باشند، دادگاه می‌تواند بر اساس آن رأی صادر کند.

✅مرحله بعدی اعتراض: ارجاع به هیئت ۳ نفره 

در صورتی که یکی از طرفین نسبت به نظر کارشناس منفرد اعتراض مستند و موجه ارائه دهد، دادگاه می‌تواند موضوع را برای بررسی مجدد به هیئت سه نفره کارشناسان رسمی دادگستری ارجاع دهد. در این حالت، معمولاً کارشناسان جدید در همان رشته تخصصی و با شرایط هم‌طراز انتخاب می‌شوند.

✅تداوم اعتراض: ارجاع به هیئت ۵ و ۷ نفره 

اگر اعتراض به نظر هیئت سه‌نفره نیز ادامه پیدا کند و دادگاه آن را وارد تشخیص دهد، موضوع به هیئت پنج‌نفره و در صورت تداوم اعتراض به هیئت هفت‌نفره ارجاع داده می‌شود. این مرحله‌ها تا هیئت نه‌نفره یا یازده‌نفره نیز می‌توانند ادامه یابند، اما معمولاً تا هیئت ۷ نفره کفایت می‌کند مگر در موارد بسیار حساس و خاص.

📌تشخیص تعداد اعضای هیئت بر عهده دادگاه است

هیچ قاعده الزام‌آوری برای ارجاع به کارشناس در قالب هیئت‌های متعدد وجود ندارد؛ بلکه تشخیص این موضوع کاملاً در اختیار قاضی رسیدگی‌کننده است. قاضی با توجه به شرایط پرونده، میزان اختلاف نظرها، کیفیت اعتراض و تأثیر نظریه کارشناسی در نتیجه دعوا، تصمیم می‌گیرد که آیا ارجاع به هیئت‌های بالاتر ضرورتی دارد یا خیر.

📌هدف از افزایش تعداد کارشناسان

ارجاع به هیئت‌های چند نفره کارشناسی، از یک سو باعث افزایش دقت و بی‌طرفی در ارائه نظر فنی می‌شود و از سوی دیگر، احتمال خطا یا جانب‌داری در نظریه کارشناسی را کاهش می‌دهد. هرچه تعداد کارشناسان بیشتر باشد، تصمیم نهایی از پشتوانه فنی قوی‌تری برخوردار خواهد بود.

نمونه لایحه اعتراض به نظریه کارشناس

در ادامه، نمونه متن لایحه اعتراض به نظر کارشناس رسمی دادگستری را به‌صورت کامل، حقوقی و مستند به قانون مشاهده می‌کنید. این لایحه می‌تواند توسط شاکی، خوانده یا وکیل ایشان به دادگاه ارائه شود:

📝 نمونه لایحه اعتراض به نظریه کارشناس

ریاست محترم شعبه … دادگاه عمومی حقوقی / کیفری …

با سلام و احترام

اینجانب …………….. فرزند ………….. به نشانی …………….. در پرونده کلاسه ………… مطرح در آن شعبه محترم که به موجب قرار صادره، موضوع به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع گردید، به استناد ماده ۲۶۰ قانون آیین دادرسی مدنی، ضمن ملاحظه نظریه کارشناسی و در مهلت مقرر، اعتراض خود را نسبت به نظریه اعلام‌شده به شرح زیر اعلام می‌نمایم:

1. عدم انطباق نظر با موضوع کارشناسی: مطابق قرار صادره از سوی آن مقام محترم، موضوع کارشناسی تعیین میزان خسارت وارده از ناحیه اقدام خوانده بود، لیکن کارشناس محترم صرفاً به بیان کلیاتی اکتفا نموده و از بررسی دقیق مستندات از جمله فاکتورها، قرارداد، تصاویر و نظریات فنی موجود در پرونده خودداری نموده است.

2. عدم توجه به اسناد و مدارک ارائه‌شده: اینجانب در زمان کارشناسی، مدارک کافی دال بر وجود خسارت و نحوه ورود آن ارائه نمودم، اما کارشناس هیچ‌گونه ارجاعی به آن‌ها در نظریه خویش نداشته و به نظر می‌رسد مدارک اصلاً بررسی نشده‌اند.

3. ابهام در محاسبات: نظریه کارشناسی فاقد توضیح روشن درباره نحوه محاسبه خسارت یا برآورد آن است و صرفاً رقمی اعلام شده بدون اینکه مبانی و معیار آن مشخص گردد. این امر موجب سلب قابلیت دفاع از طرفین می‌گردد.

4. درخواست ارجاع به هیئت کارشناسی: با توجه به ایرادات فوق، به استناد مواد ۲۶۳ و ۲۶۵ قانون آیین دادرسی مدنی، مستدعی است دستور فرمایید پرونده جهت بررسی مجدد موضوع به هیئت سه‌نفره کارشناسان ارجاع گردد.

بدین‌وسیله اعلام می‌دارم اعتراض اینجانب مستند و موجه بوده و هدف از آن کشف حقیقت و اجرای عدالت است، نه تطویل دادرسی یا تشویش روند رسیدگی.

با تشکر و تجدید احترام
نام و نام خانوادگی: …………………
شماره ملی: ………………………….
تاریخ: ……………………………
امضا: …………………………….

نتایج اعتراض به نظر کارشناس و تصمیمات احتمالی دادگاه

پس از اینکه یکی از طرفین دعوا یا هر دو، به نظریه کارشناس اعتراض می‌کنند، دادگاه وارد مرحله‌ای از بررسی مجدد ادله و بررسی صحت و دقت نظریه کارشناسی می‌شود. تصمیمات احتمالی دادگاه در این زمینه به شرح زیر است:

✅ 1. پذیرش اعتراض و اخذ توضیح از کارشناس

در صورتی که اعتراض وارد باشد، اما دادگاه تشخیص دهد که نقص در نظریه کارشناسی ناشی از ابهام یا عدم کفایت توضیح است، ممکن است از همان کارشناس درخواست ارائه توضیحات تکمیلی یا نظریه تکمیلی نماید.

✅ 2. پذیرش اعتراض و ارجاع مجدد به هیئت کارشناسی

در مواردی که ایرادات وارد شده اساسی و مستدل باشند، دادگاه ممکن است تصمیم بگیرد که نظریه کارشناسی فاقد اعتبار است. در این صورت، موضوع به هیئت کارشناسی سه‌نفره ارجاع می‌شود. اگر باز هم به نظر هیئت اعتراض شود و اعتراض مستدل باشد، ممکن است موضوع به هیئت پنج‌نفره یا هفت‌نفره ارجاع شود.

✅ 3. رد اعتراض و ترتیب اثر دادن به نظر کارشناس

اگر دادگاه اعتراض را غیرموجه یا کلی تشخیص دهد و نظر کارشناس را با اوضاع و احوال مسلم پرونده منطبق بداند، آن را معتبر دانسته و بر اساس آن رأی صادر می‌نماید.

✅ 4. عدم ترتیب اثر به نظریه و صدور رأی بدون آن

در موارد نادری که نظریه کارشناس اساساً ناقص، بی‌ربط یا برخلاف اصول بدیهی تشخیص داده شود و دادگاه نتواند بر اساس آن تصمیم‌گیری کند، ممکن است از نظریه صرف نظر کرده و با استناد به سایر ادله موجود اقدام به صدور رأی نماید.

⚖️ نکته مهم:

دادگاه در پذیرش یا رد نظر کارشناس آزادی دارد، زیرا نظریه کارشناس «طریقی» است نه «موضوعی». یعنی الزام‌آور نیست، اما در صورتی که با اوضاع و احوال قضیه سازگار باشد، اعتبار خواهد داشت.

سوالات متداول

در این مطلب سوالات متداول پیرامون اعتراض به نظر کارشناسی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:

❓ آیا می‌توان به نظریه کارشناس رسمی دادگستری اعتراض کرد و اگر بله، چگونه؟
✅ بله، می‌توان به نظریه کارشناس رسمی دادگستری اعتراض کرد. شما باید ظرف ۷ روز از تاریخ ابلاغ، اعتراض خود را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت کنید. اعتراض باید مستند و مستدل باشد تا از سوی دادگاه مورد بررسی قرار گیرد. در صورت پذیرش اعتراض، موضوع به هیئت کارشناسی ارجاع داده خواهد شد.

❓ اگر نظریه کارشناس رسمی دادگستری در تعیین ارزش ضرر و زیان وارده کم ارزیابی شود، آیا نظر کارشناسی قطعی است و آیا می‌توان به آن اعتراض کرد؟
✅ نظریه کارشناس رسمی قطعی نیست و در صورت وجود دلایل معتبر، قابل اعتراض است. شما باید ظرف ۷ روز از تاریخ ابلاغ نظر، با ارائه مستندات لازم، اعتراض خود را ثبت نمایید تا دادگاه بررسی مجدد را در دستور کار قرار دهد.

❓ من در تصادفی که داشتم، طرف مقابل فرار کرد و به شماره پلاک او شکایت کردم. هزینه کارشناسی را پرداخت کرده‌ام ولی نوشته‌اند «نظریه کارشناسی اظهار هر مطلبی نفیاً یا اثباتاً قبل کارشناس است». این به چه معناست؟
✅ این عبارت به این معناست که کارشناس هنوز به نتیجه قطعی نرسیده و اظهار نظر قطعی در گزارش او وجود ندارد. اگر نظریه برای شما قابل قبول نیست، می‌توانید در مهلت قانونی به آن اعتراض نمایید.

❓ کارشناس اداره تشخیص هویت براساس فیلم دوربین مداربسته بی‌کیفیت به ضرر من نظریه داده است. چگونه می‌توانم به این نظر اعتراض کنم و احتمال اعمال نفوذ چقدر است؟
✅ شما می‌توانید ظرف ۷ روز از تاریخ ابلاغ، با ارائه دلایل مستند مانند کیفیت پایین فیلم یا مغایرت نظر کارشناس با واقعیت، اعتراض خود را ثبت کرده و تقاضای ارجاع پرونده به هیئت کارشناسی نمایید. احتمال اعمال نفوذ در صورت وجود شواهد قابل بررسی در مراجع صالح است، اما با دفاع مستدل می‌توان اثر آن را کاهش داد.

❓ پزشکی قانونی در مورد شکستگی دست و پا برای من هیچ زخمی ثبت نکرده است. از کجا می‌توانم اعتراض کنم؟
✅ می‌توانید اعتراض خود را با مدارک جدید (مانند گواهی بیمارستان یا تصاویر پزشکی) ثبت کرده و لایحه اعتراض به نظریه کارشناسی پزشکی قانونی را از طریق دفتر خدمات قضایی به دادگاه ارائه دهید. در صورت لزوم، موضوع برای بررسی مجدد به کارشناس یا هیئت کارشناسی ارجاع می‌شود.

❓ حدود یک سال و نیم است که علیه یکی از کارشناسان رسمی دادگستری به دلیل صدور نظریه برخلاف واقع و تبانی با خوانده شکایت کرده‌ام اما تاکنون هیچ اقدامی صورت نگرفته است. چه کاری می‌توانم انجام دهم؟
✅ در این وضعیت، می‌توانید به شعبه مربوطه مراجعه کرده و پیگیر رسیدگی به شکایت خود شوید. همچنین می‌توانید لایحه‌ای به دادستانی یا نظارت بر کارشناسان رسمی ارائه دهید و از یک وکیل برای تسریع روند پرونده کمک بگیرید.