در بسیاری از قراردادهای ملکی و معاملاتی، طرفین برای اطمینان خاطر از پایبندی به تعهدات خود، بندی به نام «شرط پشیمانی» را درج میکنند. شرطی که ظاهرش ساده است؛ اما در عمل میتواند منشاء اختلافات گسترده و پروندههای قضایی پیچیده باشد. مردم تصور میکنند با استفاده از این شرط، هر زمان که بخواهند میتوانند از معامله منصرف شوند، اما واقعیت حقوقی، جزئیات متفاوتتری دارد.
در این مقاله بهطور کامل بررسی خواهیم کرد که شرط پشیمانی در قرارداد چیست، چه تفاوتی با خیار شرط و وجهالتزام دارد، مدت زمان پشیمانی چطور تفسیر میشود و آیا درج این شرط بدون تعیین مدت، به بطلان قرارداد منجر خواهد شد یا خیر. همچنین نگاهی به آرای وحدت رویه و دیدگاه فقهی درباره این موضوع خواهیم داشت تا دیدی جامع و دقیق از این بند پرکاربرد اما پرابهام به دست آورید.
شرط پشیمانی در قرارداد چیست و چه آثاری دارد؟
بسیاری از مردم هنگام عقد قرارداد تصور میکنند که میتوانند پس از امضا و پرداخت بخشی از ثمن، در صورت پشیمانی، قرارداد را فسخ کنند و صرفاً خسارت پرداخت نمایند. این تصور، پایه شکلگیری بندی به نام شرط پشیمانی در قراردادهاست. اما از نگاه حقوقی، این بند نهتنها نیازمند دقت در تنظیم است، بلکه تفسیر آن نیز میتواند آثار متفاوتی در قرارداد ایجاد کند.
📌 شرط پشیمانی، توافق بر فسخ همراه با پرداخت خسارت
شرط پشیمانی در قرارداد زمانی شکل میگیرد که طرفین بهصورت صریح یا ضمنی توافق میکنند اگر یکی از آنها از انجام معامله منصرف شد، بتواند قرارداد را بر هم بزند و در ازای آن، مبلغ مشخصی را بهعنوان خسارت به طرف مقابل بپردازد. این مبلغ معمولاً بهصورت درصدی از ثمن معامله تعیین میشود. به عنوان مثال جریمه ای در صورت فسخ قولنامه توسط خریدار در نظر گرفته شود.
نکته:
شرط پشیمانی در صورتی معتبر است که در متن قرارداد بهصورت مشخص ذکر شود. اگر شرطی با این عنوان در قرارداد نیاید، اصل بر لزوم قرارداد است و امکان فسخ فقط در شرایطی خاص و قانونی (مثل وجود خیار) فراهم است.
📌 آیا شرط پشیمانی همان خیار شرط است؟
خیر. یکی از بزرگترین اشتباهات طرفین قرارداد این است که شرط پشیمانی را با خیار شرط یکی میدانند. در حالیکه:
- خیار شرط، حق فسخی است که باید مدتدار باشد و در غیر اینصورت باطل است (ماده ۴۰۱ قانون مدنی).
- شرط پشیمانی، توافق بر فسخ نیست، بلکه وجهالتزامی است برای تضمین پایبندی به قرارداد.
پس اگر در قرارداد نوشته شود که در صورت پشیمانی فلان مبلغ باید پرداخت شود، این بهمعنای داشتن «حق فسخ» نیست؛ بلکه نوعی تعهد ثانویه است برای جبران ضرر ناشی از برهم زدن معامله. در جدول زیر مقایسه این دو را مشاهده می فرمایید:
| مقایسه | خیار شرط | شرط پشیمانی |
|---|---|---|
| نیاز به مدت معین | ✅ بله | ❌ الزاماً نه |
| اثر اصلی | فسخ قرارداد | الزام به پرداخت خسارت |
| ماهیت | خیار قانونی | شرط توافقی/وجهالتزامی |
مدت زمان پشیمانی در معامله ملک و خودرو؛ از باور عرفی تا نظر حقوقی
در معاملات روزمره، مخصوصاً خرید و فروش ملک و خودرو، بسیاری از مردم تصور میکنند که میتوانند ظرف مدت مشخصی (مثلاً ۲۴ یا ۴۸ ساعت) از معامله پشیمان شوند و قرارداد را بدون مشکل فسخ کنند. این تصور هرچند در عرف بازار رایج است، اما از نظر حقوقی کاملاً متفاوت و نیازمند بررسی دقیق است.
📌 مدت پشیمانی در قرارداد؛ توافقی یا قانونی؟
قانون مدنی بهصورت صریح، شرط پشیمانی را پیشبینی نکرده است. با این حال، طرفین قرارداد میتوانند بهصورت توافقی شرطی را در قرارداد بگنجانند که بر اساس آن، در صورت پشیمانی یکی از طرفین، قرارداد فسخ شود یا مبلغی بهعنوان خسارت پرداخت گردد.
در این حالت، مدت زمان استفاده از شرط پشیمانی، بستگی به توافق درجشده در قرارداد دارد. اگر مدتی تعیین شده باشد، همان ملاک است. اما اگر مدتی ذکر نشده باشد، آنگاه دادگاهها به عرف، قرائن و رفتار طرفین استناد میکنند.
✅ نکته:
در صورتی که شرط پشیمانی فاقد مدت مشخص باشد، اما هدف آن صرفاً تحکیم معامله و تعیین وجه التزام باشد، معمولاً دادگاهها آن را باطل تلقی نمیکنند و میپذیرند که تا زمان تسلیم مورد معامله یا تنظیم سند، امکان اعمال آن وجود دارد.
⏳مدت زمان پشیمانی در معامله ملک
برخلاف تصور رایج، قانون مدنی ایران چنین مهلتی را بهصورت پیشفرض مشخص نکرده است. اگر در قرارداد، شرط پشیمانی ذکر شده باشد، مدت آن مطابق توافق طرفین تعیین میشود. اما در صورت عدم ذکر مدت، دادگاهها معمولاً زمان پشیمانی را تا تحویل ملک یا تنظیم سند رسمی تفسیر میکنند. بنابراین اگر قصد فسخ معامله به دلیل پشیمانی دارید، باید دقیقاً بررسی کنید که آیا چنین شرطی در قرارداد آمده یا نه، و در صورت وجود، مدت اجرای آن چقدر است.
⏳مدت زمان پشیمانی در معامله خودرو
در عرف بازار خودرو، این تصور وجود دارد که خریدار یا فروشنده میتوانند تا ۲۴ ساعت پس از امضای قرارداد، معامله را فسخ کنند. اما این باور پایهی قانونی ندارد، مگر اینکه شرط پشیمانی بهطور مشخص در قرارداد قید شده باشد. در صورت وجود چنین شرطی، مدت زمان اعمال آن مطابق توافق طرفین خواهد بود. اگر مدتی مشخص نشده باشد، عرفاً زمان تحویل خودرو یا تنظیم سند رسمی، بهعنوان آخرین مهلت برای اعمال پشیمانی در نظر گرفته میشود.
شرط پشیمانی بدون مدت؛ آیا این شرط و معامله باطل است؟
یکی از بحثبرانگیزترین موارد در قراردادها، بهویژه در معاملات ملکی و خودرو، زمانی است که شرط پشیمانی بدون تعیین مدت در قرارداد ذکر میشود. در این شرایط، بسیاری از افراد تصور میکنند که چون مدت معینی برای اعمال شرط پشیمانی ذکر نشده، پس هم شرط و هم کل قرارداد باطل است. اما از نظر حقوقی، چنین برداشتی همیشه صحیح نیست.
⚖️ قانون چه میگوید؟
بر اساس ماده ۴۰۱ قانون مدنی، اگر در قرارداد خیار شرط بدون تعیین مدت آورده شود، هم شرط و هم عقد باطل است. اما نکته اینجاست آیا شرط پشیمانی، خیار شرط محسوب میشود؟ پاسخ رویه قضایی و نظر غالب حقوقدانان این است که خیر، شرط پشیمانی معمولاً خیار شرط نیست.
📌 تفسیر قضایی: شرط پشیمانی = شرط فعل حقوقی
دادگاهها در بسیاری از آراء، شرط پشیمانی بدون مدت را نوعی شرط فعل حقوقی همراه با وجه التزام دانستهاند، نه خیار شرط. به بیان دیگر، این شرط به معنای فسخ آزادانه نیست، بلکه صرفاً به این معناست که اگر یکی از طرفین بدون دلیل منصرف شد، باید خسارتی پرداخت کند. اما اگر دلیلی برای اینکار وجود داشته باشد می توان با استناد به خیارات معامله خودرو را فسخ کرد و دیگر نیاز به پرداخت خسارت نیز نباشد.
مثال عملی:
در یک پرونده، شرطی در قرارداد آمده بود: «در صورت پشیمانی، هر یک از طرفین باید مبلغ ۳۰٪ ثمن معامله را به دیگری بپردازد.» هیچگونه مدت زمانی برای این شرط مشخص نشده بود. دادگاه ضمن تأیید صحت عقد و شرط، اعلام کرد که هدف این بند، فسخ معامله نیست، بلکه تحکیم قرارداد و تعیین خسارت برای عهدشکنی است.
رأی وحدت رویه و آراء مهم دیوان عالی کشور درباره حق پشیمانی در قراردادها
شرط پشیمانی در قراردادها، موضوعی نیست که صراحتاً در قانون مدنی تعریف شده باشد؛ به همین دلیل رویه قضایی و آرای صادرشده از دادگاهها، نقش مهمی در تفسیر این شرط ایفا میکنند. در این بخش، به بررسی یکی از مهمترین آرای وحدت رویه و همچنین آراء کلیدی دیوان عالی کشور در زمینه حق پشیمانی میپردازیم.
⚖️ آیا رأی وحدت رویهای درباره شرط پشیمانی داریم؟
برخلاف برخی باورها، رأی وحدت رویهای که مستقیماً شرط پشیمانی را موضوع قرار دهد، وجود ندارد. با این حال، رأی وحدت رویه شماره ۸۱۰ مورخ ۱۴۰۰/۰۳/۰۴ هیأت عمومی دیوان عالی کشور، نکات مهمی درباره حق فسخ ناشی از شرط در قراردادها مطرح کرده است.
در این رأی آمده است که اگر فروشنده در قرارداد شرط کند که در صورت عدم پرداخت اقساط، حق فسخ دارد، این شرط حتی نسبت به اشخاص ثالثی که ملک به آنها فروخته شده، قابل اعمال است؛ مشروط بر اینکه شرط بهصورت روشن و در قرارداد آمده باشد.
📌 نکته مهم:
رأی ۸۱۰، بهطور مستقیم به شرط پشیمانی نمیپردازد، اما اهمیت آن در این است که نشان میدهد شرط ضمن عقد، حتی اگر به فسخ منجر شود، در صورت وضوح و درج صریح، معتبر است. بنابراین، شرط پشیمانی هم در صورت درج صحیح، میتواند مستند فسخ و مطالبه خسارت باشد.
📜 نمونه دادنامههای معتبر درباره شرط پشیمانی
-
رأی دادگاه بدوی تهران – شرط پشیمانی بدون مدت
در این پرونده، طرفین توافق کرده بودند که در صورت پشیمانی، طرف خاطی باید ۳۰٪ مبلغ معامله را بهعنوان خسارت بپردازد، بدون اینکه مدتی برای اعمال این شرط تعیین شود. دادگاه با استناد به اصل لزوم قراردادها، این شرط را «وجه التزام» تلقی کرد و آن را صحیح دانست. -
رأی تجدیدنظر – شرط پشیمانی برای استحکام معامله است نه فسخ آن
در این رأی آمده است: «فهم عرفی از شرط پشیمانی این است که طرفین قصد فسخ نداشتهاند، بلکه خواستهاند طرف مقابل را به معامله ملزم کنند. بنابراین، نمیتوان آن را خیار شرط تلقی کرد.» -
نظر دیوان عالی کشور – شرط پشیمانی فاقد مدت، شرط فعل حقوقی است
دیوان در رأیی اعلام کرده: «درج شرطی در قرارداد که در آن آمده باشد هرکس پشیمان شود باید مبلغی بهعنوان خسارت بدهد، شرط تحکیمی تلقی میشود و نه خیار. لذا عدم ذکر مدت، به اعتبار عقد لطمه نمیزند.»
📝 تحلیل رویه:
شرط پشیمانی اگر بهصورت شرط خیار تلقی شود و بدون مدت باشد، باطل است. اما اگر بهصورت شرط وجه التزام یا شرط فعل حقوقی تفسیر شود، معتبر است، حتی اگر بدون مدت باشد. تفسیر عرفی، قصد طرفین و ساختار قرارداد نقش کلیدی در اعتبار یا بطلان چنین شرطی دارد.
شرایط استفاده از شرط پشیمانی در قرارداد و محدودیتهای آن
داشتن شرط پشیمانی در قرارداد به این معنا نیست که طرفین هر وقت اراده کردند، بتوانند قرارداد را بر هم بزنند. استفاده از این شرط، همانطور که در آراء متعدد قضایی تأکید شده، تابع شرایط خاص و محدودیتهای عرفی و قانونی است. در این بخش، بررسی میکنیم که چه زمانی میتوان به این شرط استناد کرد و چه عواملی مانع از اجرای آن میشود.
⚖️ پیششرطهای استفاده از شرط پشیمانی
✅ وجود شرط در متن قرارداد:
اولین شرط اساسی برای اعمال حق پشیمانی، وجود صریح یا ضمنی آن در قرارداد است. اگر این شرط درج نشده باشد، طرفین نمیتوانند صرفاً به استناد پشیمانی یا احساس نارضایتی، اقدام به فسخ کنند.
✅ پرداخت خسارت تعیینشده:
صرف اعلام اراده برای فسخ کافی نیست؛ طرف پشیمان باید مبلغ خسارتی که در قرارداد مشخص شده را بپردازد. این مبلغ میتواند درصدی از ثمن معامله باشد (مثلاً ۱۰٪، ۳۰٪ و…).
✅ استفاده از شرط در مهلت مقرر یا عرفی:
اگر برای شرط پشیمانی مدت تعیین شده باشد، اعمال آن فقط در همان مهلت ممکن است. اگر مدت ذکر نشده باشد، مهلت عرفی برای اعمال شرط در نظر گرفته میشود (تا تحویل مورد معامله یا تنظیم سند).
✅ عدم وجود اسقاط صریح یا ضمنی:
اگر یکی از طرفین، با رفتار خود نشان دهد که دیگر قصد استفاده از شرط پشیمانی را ندارد (مثلاً مبیع را تحویل گرفته یا مبیع را به شخص دیگری فروخته)، دادگاهها این رفتار را بهعنوان اسقاط ضمنی شرط تلقی میکنند.
📌 مواردی که مانع از استفاده از شرط پشیمانی میشوند:
❌ پذیرش کامل قرارداد توسط طرفین و انجام تعهدات اصلی
❌ تحویل کامل مبیع یا دریافت تمام ثمن معامله
❌ وجود شرط اسقاط کلیه خیارات در متن قرارداد
❌ عدم پرداخت خسارت تعیینشده در زمان مقرر
اسقاط ضمنی شرط پشیمانی در معاملات ملکی و خودرو چگونه رخ میدهد؟
گاهی ممکن است در قرارداد شرط پشیمانی پیشبینی شده باشد، اما یکی از طرفین بدون آنکه بهطور صریح از این حق صرفنظر کند، با رفتاری که نشان از پایبندی کامل به معامله دارد، عملاً آن شرط را کنار بگذارد. در این شرایط، حقوقدانان و دادگاهها از مفهومی بهنام «اسقاط ضمنی شرط پشیمانی» یاد میکنند؛ موضوعی مهم که در بسیاری از پروندههای قضایی سرنوشتساز بوده است.
⚖️ اسقاط ضمنی چیست؟
اسقاط ضمنی به این معناست که شخص با رفتار خود بهگونهای عمل کند که دیگر نتواند به حق پشیمانی خود استناد نماید، حتی اگر در متن قرارداد چنین شرطی پیشبینی شده باشد. در واقع، طرف مقابل میتواند با استناد به آن رفتار، ادعای پشیمانی را رد کرده و مانع از فسخ یا مطالبه خسارت شود.
📌 مصادیق شایع اسقاط ضمنی شرط پشیمانی
-
پرداخت اقساط یا بخش عمده ثمن معامله بدون اعتراض
اگر خریدار یا فروشنده، چند قسط از ثمن معامله را دریافت یا پرداخت کرده باشد و اعتراضی هم نکرده باشد، این رفتار نشاندهنده پذیرش کامل قرارداد است. -
تحویل مبیع به خریدار
در صورتی که فروشنده، ملک یا خودرو را به خریدار تحویل دهد، حتی بدون دریافت کامل ثمن، دادگاه ممکن است این عمل را نشانهای از صرفنظر از حق فسخ یا پشیمانی تلقی کند. -
فروش مورد معامله به شخص ثالث
اگر خریدار، مالی را که خریداری کرده، به دیگری منتقل کند، دیگر نمیتواند به شرط پشیمانی در قرارداد اول استناد کند. -
حضور در دفترخانه برای تنظیم سند رسمی
حضور بدون اعتراض در دفترخانه جهت تنظیم سند رسمی نیز از جمله رفتارهایی است که عرفاً به عنوان تأیید قطعی معامله و اسقاط ضمنی شرط پشیمانی تعبیر میشود. -
اعطای وکالت برای انتقال یا تحویل مورد معامله
دادن وکالت برای انجام امور قانونی مرتبط با انتقال یا تحویل مال، یکی از نشانههای بارز اسقاط ضمنی است.
📝 نکته مهم:
دادگاهها در تفسیر رفتار طرفین نسبت به شرط پشیمانی، به قرائن و عرف بازار توجه میکنند. اگرچه اسقاط ضمنی بهصورت صریح در قانون نیامده، اما رویه قضایی آن را به رسمیت شناخته و بر اساس آن، آراء بسیاری صادر شده است.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون شرط پشیمانی در قرارداد مطرح شده است:
❓ من یه قرارداد خرید ملک امضا کردم و الان بعد از ۵ روز پشیمون شدم. تو قرارداد نوشته هرکس پشیمون شد باید ۱۰٪ بده. ولی نگفته تا چند روز. میتونم الان پشیمون بشم؟
✅ اگرچه مدت مشخصی برای شرط پشیمانی در قرارداد شما ذکر نشده، اما بر اساس رویه قضایی، مدت این شرط بهطور عرفی تا زمان تنظیم سند یا تحویل ملک تلقی میشود. با این حال، اگر شما طی این ۵ روز اقداماتی مانند پرداخت باقیمانده مبلغ، تحویل گرفتن ملک یا دادن وکالت انجام داده باشید، ممکن است این اقدامات اسقاط ضمنی شرط پشیمانی تلقی شده و دیگر نتوانید از این شرط استفاده کنید. پیشنهاد میشود سریعاً با وکیل مشورت کرده و خسارت را نیز پرداخت نمایید.
❓ در قرارداد فروش خودرو قید شده بود اگر کسی پشیمون شد، ۲۰ میلیون تومن بده. من پشیمون شدم و حاضر به پرداخت اون مبلغ هستم. ولی طرف مقابل میگه قرارداد باطله چون مهلت مشخص نشده! واقعاً اینطوریه؟
✅ خیر، برخلاف خیار شرط که باید مدت معینی داشته باشد، شرط پشیمانی با هدف تحکیم قرارداد است و اگر در متن، فقط خسارت درج شده و حرفی از مدت نشده، اغلب دادگاهها این شرط را صحیح میدانند. البته باید مشخص شود هنوز از نظر عرفی در بازه قابل قبول برای فسخ هستید یا نه؛ مثلاً هنوز خودرو تحویل داده نشده یا سند منتقل نشده. در غیر اینصورت ممکن است پشیمانی شما پذیرفته نشود.
❓ من خونهای فروختم و تو قرارداد نوشتیم اگر پشیمون شدیم، باید ۳۰ درصد بدیم. اما حالا که میخوام پشیمون شم، قسط دوم رو هم از خریدار گرفتم. آیا باز هم میتونم از شرط پشیمانی استفاده کنم؟
✅ احتمالاً نه. دریافت قسط دوم معامله نشاندهنده تأیید عملی قرارداد توسط شماست و در عرف حقوقی، این نوع رفتار «اسقاط ضمنی» شرط پشیمانی محسوب میشود. دادگاهها در چنین مواردی معمولاً پشیمانی شما را نمیپذیرند، چون با دریافت مبالغ بیشتر، نشان دادهاید که به معامله پایبند هستید. شرط پشیمانی باید پیش از ورود به تعهدات جدی و ادامه معامله اعمال شود.