با گسترش استفاده از شبکههای اجتماعی و پیامرسانهای دیجیتال، مکالمات بسیاری میان افراد در بستر اینترنت صورت میگیرد. در بسیاری از پروندههای حقوقی و کیفری، این مکالمات میتوانند نقش مهمی در اثبات یا دفاع از یک ادعا ایفا کنند.
اما آیا اسکرینشاتها میتوانند به عنوان مدرک معتبر در دادگاه پذیرفته شوند؟ در این مقاله به بررسی حقوقی استناد به اسکرینشات در دادگاه و شرایط پذیرش یا انکار آن میپردازیم.
آیا اسکرین شات مدرک قانونی محسوب میشود؟
بله، اسکرینشات میتواند در دادگاه به عنوان مدرک قابل استناد باشد؛ به شرط آنکه اصالت آن توسط مراجع قانونی مانند پلیس فتا یا کارشناس رسمی تأیید شود. طبق قانون تجارت الکترونیک، دادهپیامهایی مانند اسکرینشات در صورت ایجاد و نگهداری مطمئن، در حکم سند رسمی محسوب میشوند.
⚖️مبنای قانونی پذیرش اسکرین شات در دادگاه
بر اساس ماده ۱۲ قانون تجارت الکترونیک، اسناد و ادله اثبات دعوی ممکن است در قالب «دادهپیام» باشند و هیچ دادگاهی نمیتواند صرفاً به دلیل شکل یا قالب دیجیتالی آن، ارزش اثباتی آن را رد کند. بنابراین، اگر یک اسکرینشات از گفتوگوی مجرمانه یا توافق حقوقی در شبکههای اجتماعی گرفته شده باشد، اصل قابلیت استناد آن پذیرفته شده است. البته توجه داشته باشید که انتشار اسکرین شات از چت دیگران جرم است و فقط باید در دادگاه از آن استفاده شود.
این ماده، راه را برای پذیرش قانونی انواع پیامهای متنی، صوتی و تصویری از جمله اسکرینشاتها باز کرده است. به ویژه اگر اسکرینشاتها با ضوابط مشخصی مانند ثبت رسمی، بررسی پلیس فتا یا تأیید پیامرسان داخلی همراه باشند، در قالب دادهپیام مطمئن قرار میگیرند و از اعتبار بسیار بالایی برخوردار خواهند بود.
🔍 دادهپیام مطمئن و تفاوت آن با اسکرینشات معمولی
در ماده ۱۴ و ۱۵ همان قانون آمده است که اگر دادهپیام به طریق مطمئن ایجاد و نگهداری شده باشد، از نظر قانون در حکم سند رسمی است و انکار و تردید نسبت به آن پذیرفته نیست و فقط ادعای جعل قابل طرح است.
اما در رویه عملی، بسیاری از اسکرینشاتها بهصورت ساده گرفته میشوند و فاقد امضای دیجیتال یا زنجیره نگهداری مطمئن هستند. در این موارد، اسکرینشات نه در حکم سند رسمی، بلکه به عنوان «اماره قضایی» تلقی میشود و تنها در صورت تأیید اصالت توسط کارشناس رسمی دادگستری یا پلیس فتا، ارزش اثباتی پیدا میکند.
شرایط قانونی استناد به اسکرین شات
برای اینکه یک اسکرینشات در دادگاه قابل استناد و معتبر باشد، صرف داشتن تصویر یا چاپ پیام کافی نیست؛ بلکه باید اصالت، زمان، منبع و صحت محتوای آن قابل تأیید باشد. قانونگذار در ایران با تصویب قوانین مرتبط با تجارت الکترونیک و آییننامه جمعآوری ادله الکترونیکی، شرایطی را برای پذیرش این نوع از دادهها بهعنوان دلیل قانونی تعیین کرده است.
✅ پیامرسانهای داخلی و مدت نگهداری دادهها
در پیامرسانهای داخلی مانند روبیکا، ایتا یا بله، ارائهدهندگان خدمات موظفند طبق آییننامه جمعآوری و استنادپذیری ادله الکترونیکی، اطلاعات مکاتبات را برای مدتی مشخص (مثلاً ۶ ماه) ذخیره و در صورت درخواست مقام قضایی، گزارش رسمی آن را ارائه دهند.
بنابراین اگر اسکرینشات مربوط به یکی از این پیامرسانها باشد و مدت نگهداری دادهها منقضی نشده باشد، قاضی میتواند از شرکت ارائهدهنده بخواهد که پیامها را بازسازی کند. در صورت تطابق محتوای اسکرینشات با پیامهای رسمی ذخیرهشده، تصویر موردنظر به عنوان دادهپیام مطمئن و مدرک قانونی معتبر شناخته میشود.
✅ وضعیت پیامرسانهای خارجی مثل تلگرام، واتساپ و اینستاگرام
در پیامرسانهای خارجی مانند تلگرام، واتساپ، اینستاگرام و فیسبوک که سرور آنها خارج از کشور است، دسترسی مقام قضایی ایران به دادههای این پلتفرمها وجود ندارد. بنابراین امکان دریافت گزارش رسمی از این پیامرسانها برای بررسی اصالت اسکرینشات تقریباً صفر است. البته پلیس فتا در جرایم تلگرامی شیوه های خاص خود را دارد اما برای استناد به پیام ها تاییدی از سوی این پیام رسان ها نمی توان دریافت نمود.
در این حالت، اسکرینشات فقط به عنوان «اماره قضایی» قابل استناد است. یعنی میتواند به علم قاضی کمک کند، اما بهتنهایی مدرک قطعی محسوب نمیشود، مگر اینکه:
- طرف مقابل به صحت آن اقرار کند،
- کارشناس فتا یا دادگستری اصالت آن را تأیید نماید،
- یا با سایر شواهد پرونده تطابق منطقی داشته باشد.
📌 مهلت نگهداری دادهها و تأثیر آن بر اعتبار اسکرین شات
یکی دیگر از عوامل مهم، زمان ارائه اسکرینشات است. اگر مدت نگهداری دادهها در سرور پیامرسان گذشته باشد (مثلاً بیش از ۶ ماه برای پیامکها یا برخی پیامرسانهای داخلی)، دیگر امکان تطبیق رسمی آن با اطلاعات سرور وجود ندارد.
در این حالت، حتی اگر پیامرسان داخلی باشد، باز هم اسکرینشات صرفاً در حد یک اماره باقی میماند و برای تبدیل شدن به مدرک رسمی، به پشتیبانی شواهد دیگر (اقرار، کارشناسی، علم قاضی) نیاز دارد.
مراحل استناد به اسکرین شات در دادگاه
اگر فردی قصد داشته باشد برای اثبات ادعا یا دفاع از خود به یک اسکرینشات استناد کند، باید بداند که فرایند استناد به اسکرینشات در دادگاه، ساده نیست و مراحل مشخصی دارد. ارائه یک تصویر چاپشده از گفتوگو در فضای مجازی، تنها آغاز راه است و مراحل بعدی آن وابسته به نوع دعوا، پیامرسان، و میزان همکاری مقام قضایی خواهد بود.
🔍 ثبت شکواییه و تقاضای بررسی پیامها
اولین گام، ثبت شکواییه یا دادخواست در دادسرا یا دادگاه است. در این مرحله باید به وضوح ذکر شود:
- نوع پیامرسان (داخلی یا خارجی)
- موضوع دعوا یا جرم (مثلاً تهدید، توهین، خیانت، شکایت بابت کلاهبرداری در فضای مجازی مانند اینستاگرام و…)
- تاریخ و حدود پیامهای مورد استناد
- ضمیمه کردن اسکرینشاتها بهعنوان ضمایم
بهتر است شاکی صراحتاً در دادخواست یا شکواییه از مقام قضایی تقاضا کند که دستور بررسی و تأیید محتوای پیامها صادر شود.
🔍 بررسی اصالت توسط پلیس فتا
در بسیاری از پروندهها، پس از ثبت شکایت، قاضی دستور بررسی فنی پیامها را به پلیس فتا یا کارشناس رسمی دادگستری در امور رایانهای ارجاع میدهد.
پلیس فتا معمولاً این اقدامات را انجام میدهد:
- بررسی تلفن همراه شاکی (و گاه متهم)
- بررسی تطابق IP و لاگهای اتصال
- مطابقت پیامهای موجود در دستگاه با اسکرینشات
- در صورت داخلی بودن پیامرسان، استعلام رسمی از آن و دریافت گزارش مکالمات
در نهایت، گزارشی رسمی از اصالت یا جعلی بودن اسکرینشات تهیه میشود که نقش تعیینکنندهای در پذیرش یا رد آن به عنوان دلیل دارد.
📌 نکته کاربردی:
در بسیاری از پروندهها، هرچه فاصله زمانی بین وقوع جرم و ثبت شکایت کمتر باشد، امکان استناد موفق به اسکرینشات بیشتر است. چون در آن صورت:
- دادهها هنوز در سرور پیامرسان باقی ماندهاند،
- گوشی تلفن هنوز پیامها را ذخیره کرده،
- احتمال جعل یا دستکاری پیامها کمتر است،
- پلیس فتا راحتتر میتواند تطبیق دهد.
آیا اسکرین شات قابل انکار است؟
در نگاه اول، ممکن است اسکرینشات بهعنوان تصویری از پیامهای دیجیتال یک مدرک قطعی به نظر برسد؛ اما واقعیت حقوقی چیز دیگری است. اسکرینشاتها در بسیاری از موارد قابل انکار، تردید یا حتی ادعای جعل هستند. به همین دلیل، هم شاکیان و هم متهمان باید با ابعاد حقوقی و فنی این موضوع آشنا باشند.
🔍 راهکارهای دفاعی متهم در انکار اسکرینشات
در صورتی که فردی بهعنوان متهم با استناد به اسکرینشات تحت تعقیب قرار بگیرد، میتواند از راههای زیر برای انکار یا تضعیف اعتبار آن استفاده کند:
✅ درخواست کارشناسی رسمی دادگستری در امور دیجیتال
کارشناس بررسی میکند که آیا اسکرینشات:
- از لحاظ متادیتا (metadata) معتبر است؟
- نشانهای از ویرایش یا دستکاری دارد؟
- فایل اصلی تصویر با پرینت یا اسکرینشات موجود تطابق دارد؟
✅ عدم تطابق با شواهد فنی دیگر
مثلاً اگر IP، زمان ارسال، یا سبک نگارش پیامها با سابقه پیامرسانی متهم همخوانی نداشته باشد، میتوان اعتبار اسکرینشات را زیر سؤال برد.
✅ عدم ارائه فایل اصلی یا دسترسی به گوشی فرستنده
در بسیاری از موارد، فقط پرینت پیامها ارائه میشود بدون اینکه گوشی یا فایل اصلی بررسی شود. این مورد میتواند پایهای برای انکار سند باشد.
✅ استناد به امکان جعل با نرمافزارهایی مانند فتوشاپ
دادگاهها میدانند که تولید اسکرینشات جعلی بسیار آسان است. بنابراین اگر امکان جعل با ابزارهای عمومی وجود داشته باشد، بار اثبات اصالت بر عهده ارائهدهنده اسکرینشات خواهد بود.
🔍 رویه قضایی در مورد تردید یا جعل اسکرینشات
طبق ماده ۱۵ قانون تجارت الکترونیک، نسبت به دادهپیام مطمئن، ادعای انکار و تردید پذیرفته نیست و فقط ادعای جعل امکانپذیر است.
اما اسکرینشاتهای معمولی، چون عموماً فاقد امضای دیجیتال یا ساختار مطمئن هستند، مشمول این محدودیت نمیشوند و کاملاً قابل انکار و تردید هستند.
در رویه قضایی نیز موارد متعددی وجود دارد که دادگاهها صرفاً بهدلیل نبود شواهد کافی فنی، از پذیرش اسکرینشات بهعنوان مدرک اصلی خودداری کردهاند. در بسیاری از دادگاهها، ارائه اسکرینشات تنها زمانی پذیرفته شده که:
- پیامها در تلفن همراه موجود بوده و توسط پلیس فتا تأیید شده باشند،
- یا پیامرسان داخلی، گزارش رسمی ارائه داده باشد،
- یا علم قاضی، قراین دیگر یا اقرار طرف مقابل، مؤید صحت آن باشد.
جعل اسکرین شات و آثار آن در دعوا
در دنیای دیجیتال، ایجاد یا دستکاری اسکرینشات با نرمافزارهایی مانند فتوشاپ یا حتی اپلیکیشنهای موبایلی بسیار ساده است. همین موضوع سبب شده که دادگاهها با دقت و حساسیت بالاتری به اسکرینشاتها نگاه کنند. اگر جعل بودن یک اسکرینشات اثبات شود، نهتنها بیاعتبار خواهد بود، بلکه فرد جعلکننده ممکن است با مسئولیت کیفری نیز مواجه شود.
🔍 جعل اسکرینشات چه زمانی مطرح میشود؟
جعل اسکرینشات زمانی قابل بررسی است که:
- یکی از طرفین دعوا ادعا کند تصویر ارائهشده واقعی نیست،
- یا کارشناس رسمی دادگستری نشانههایی از دستکاری یا ساختگی بودن آن بیابد،
- یا محتوای آن با سایر شواهد پرونده تناقض داشته باشد.
در این موارد، ممکن است قاضی با ارجاع به پلیس فتا یا کارشناس دیجیتال، بررسی تخصصی فایل و دستگاه مبدا را درخواست کند.
🔍 مجازات جعل اسکرینشات چیست؟
بر اساس قوانین ایران، جعل سند دیجیتال اگر به قصد فریب دادگاه یا سوءاستفاده در دعوا انجام شود، میتواند مشمول مواد مربوط به جعل و استفاده از سند مجعول در قانون مجازات اسلامی باشد. از جمله:
- ماده ۵۲۳ تا ۵۳۶ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات):
جعل در اسناد و مدارک، اعم از رسمی یا عادی، در صورت تحقق، ممکن است منجر به مجازاتهایی چون حبس، جزای نقدی یا هر دو شود. - اگر اسکرینشات جعلی در فضای مجازی منتشر شده باشد و منجر به نشر اکاذیب، افترا یا توهین شود، ممکن است تحت عناوین مجرمانه دیگری نیز پیگرد قانونی داشته باشد.
بنابراین جعل اسکرینشات نهتنها باعث سقوط ارزش اثباتی آن در دادگاه میشود، بلکه فرد مرتکب ممکن است خود با پرونده کیفری جداگانه روبرو گردد.
نقش پلیس فتا در تأیید یا رد اعتبار اسکرین شات
پلیس فتا بهعنوان مرجع تخصصی در بررسی جرایم فضای مجازی، نقش کلیدی در تأیید یا رد اصالت اسکرینشاتها در دعاوی حقوقی و کیفری ایفا میکند. بسیاری از دادگاهها برای تشخیص معتبر بودن پیامهای دیجیتال و تصاویر ارائهشده، به گزارشهای کارشناسی پلیس فتا استناد میکنند.
🔍 چگونه پلیس فتا اسکرینشات را بررسی میکند؟
برای بررسی یک اسکرینشات، پلیس فتا اقدامات تخصصی زیر را انجام میدهد:
✅ بررسی تلفن همراه شاکی یا متهم
کارشناسان فتا پیامهای موجود را با اسکرینشات تطبیق داده و بررسی میکنند که آیا تصویر از محتوای واقعی گوشی گرفته شده یا خیر.
✅ تحلیل فنی فایل و متادیتا
در صورت ارائه فایل دیجیتال، پلیس فتا از طریق بررسی اطلاعات پنهان فایل (metadata) زمان، فرمت، تغییرات احتمالی و مسیر ذخیرهسازی را ارزیابی میکند.
✅ دریافت پرینت رسمی از پیامرسانهای داخلی
اگر پیامرسان داخلی باشد (مانند روبیکا یا ایتا)، با دستور قضایی، پلیس فتا از ارائهدهنده سرویس میخواهد تا نسخهای از پیامهای رد و بدل شده را بهصورت رسمی ارسال کند.
✅ تطبیق IP و محل اتصال کاربر
در پیامرسانهای خارجی که امکان استعلام رسمی وجود ندارد، پلیس فتا از طریق بررسی آیپی (IP) دستگاهها تلاش میکند فرستنده واقعی پیامها را شناسایی کند.
✅ تحلیل محتوایی و رفتاری
در مواردی خاص، روانشناسان پلیس فتا نیز به بررسی سبک نگارش، لحن پیامها و الگوی رفتاری متهم میپردازند تا امکان جعلی بودن اسکرینشات را ارزیابی کنند.
🔍 گزارش پلیس فتا در دادگاه چه اعتباری دارد؟
گزارش رسمی پلیس فتا، معمولاً بهعنوان نظر کارشناسی معتبر در دادگاه تلقی میشود و میتواند در پذیرش یا رد اسکرینشات تأثیر مستقیم داشته باشد. اگر پلیس فتا اصالت یک اسکرینشات را تأیید کند، احتمال پذیرش آن بهعنوان مدرک قانونی بسیار بالا خواهد بود.
در مقابل، اگر کارشناسان پلیس فتا اعلام کنند که تصویر دستکاری شده یا جعلی است، دادگاه غالباً از پذیرش آن بهعنوان دلیل خودداری میکند.
سوالات متداول
در این بخش از مقاله، سوالات متداول پیرامون استناد به اسکرین شات در دادگاه مطرح شده است:
❓ من از همسر سابقم چند پیام تهدیدآمیز در واتساپ گرفتم و از چتها اسکرینشات گرفتم، آیا میتونم با همین عکسها شکایت کنم؟
✅ بله، شما میتوانید با این اسکرینشاتها شکایت خود را در دادسرا ثبت کنید. اما چون پیامرسان واتساپ سرور خارجی دارد، قاضی برای پذیرش اسکرینشات به عنوان مدرک، معمولاً از پلیس فتا میخواهد اصالت پیامها را بررسی کند. اگر پیامها در گوشیتان وجود داشته باشد و پلیس فتا صحت آنها را تأیید کند، امکان استناد در دادگاه وجود دارد. پیشنهاد میشود گوشی خود را دستنخورده نگه دارید و سریعتر اقدام به شکایت نمایید.
❓ برادرم اسکرینشاتی علیه من ارائه داده که من اصلاً اون پیامو نفرستادم. چطور باید از خودم دفاع کنم؟
✅ شما حق دارید اسکرینشات را انکار کنید. در این حالت میتوانید از دادگاه تقاضا کنید که بررسی کارشناسی انجام شود. اگر پیامها در گوشی شما وجود ندارد یا با شواهد فنی تطابق ندارند، کارشناس رسمی یا پلیس فتا ممکن است اعلام کند که اسکرینشات جعلی است یا ارزش اثباتی ندارد. همچنین بررسی IP، نحوه نگارش، زمان ارسال و… میتواند به نفع شما باشد. حتماً با یک وکیل متخصص مشورت کنید.
❓ من پیامهای همسرم با یک خانم دیگر را ذخیره کردم و اسکرینشات گرفتم، آیا میتوانم از آن برای اثبات خیانت استفاده کنم؟
✅ اسکرینشات پیامها میتواند به عنوان اماره قضایی یا قرینه برای اثبات خیانت مطرح شود، اما معمولاً بهتنهایی کافی نیست. اگر پیامرسان داخلی بوده و پیامها قابل استعلام باشند، احتمال پذیرش آن به عنوان دلیل بیشتر است. در غیر این صورت، قاضی از شما میخواهد دلایل تکمیلی دیگری مثل اقرار، شهادت یا علم قاضی را هم ارائه دهید. بهتر است در چنین مواردی از مشاور حقوقی کمک بگیرید تا مسیر اثبات درست طی شود.