سازش، یکی از روش‌های رسمی و قانونی برای پایان دادن به دعوا و اختلاف میان افراد است که در قوانین ایران، به‌ویژه در قانون آیین دادرسی مدنی و قانون شوراهای حل اختلاف، مورد توجه قرار گرفته است. این فرآیند می‌تواند در هر مرحله‌ای از دادرسی آغاز شود و حتی اگر رأی قطعی هم صادر نشده باشد، امکان سازش وجود دارد. در صورت تحقق سازش، نهاد رسیدگی‌کننده (دادگاه یا شورای حل اختلاف) با صدور گزارشی تحت عنوان «گزارش اصلاحی»، رسیدگی را ختم می‌کند.
این گزارش اعتبار اجرایی داشته و همچون حکم دادگاه قابل پیگیری است. در این مقاله به بررسی دقیق مراحل سازش، گزارش اصلاحی، صلاحیت شوراها و همچنین نمونه‌هایی از درخواست‌های سازش می‌پردازیم.
سازش در دادگاه و شورای حل اختلاف یعنی چه؟
سازش، راهکاری ساده، کم‌هزینه و مسالمت‌آمیز برای پایان دادن به یک دعوای کیفری یا حقوقی با رضایت طرفین است. در این فرآیند، طرفین اختلاف به توافق می‌رسند و بدون نیاز به رسیدگی کامل و صدور رأی ماهوی، دعوا خاتمه می‌یابد. بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی، سازش یکی از طرق رسمی ختم دادرسی محسوب می‌شود و می‌تواند در دادگاه، خارج از دادگاه یا در دفاتر اسناد رسمی انجام شود. همچنین، قانون شوراهای حل اختلاف نیز برای سازش میان شهروندان، فرآیندی مستقل و نسبتاً ساده را در نظر گرفته است.
✅مفهوم سازش در قانون آیین دادرسی مدنی
طبق ماده ۱۷۸ قانون آیین دادرسی مدنی، طرفین دعوا می‌توانند در هر مرحله از رسیدگی، از طریق سازش دعوای خود را خاتمه دهند. این سازش می‌تواند در جلسات دادرسی، هنگام اجرای قرارهای کارشناسی یا معاینه محل، یا حتی در قالب سازش‌نامه رسمی یا غیررسمی انجام شود.
نکته مهم: اگر خواهان یا خوانده‌ها متعدد باشند، طبق ماده ۱۷۹ قانون، هر یک می‌توانند به‌طور مستقل با طرف مقابل سازش کنند، بدون اینکه نیاز به موافقت سایرین باشد.
✅ سازش در قانون شوراهای حل اختلاف
بر اساس ماده ۸ قانون شوراهای حل اختلاف (مصوب ۱۴۰۲)، در صورتی که طرفین دعوا برای صلح و سازش توافق کنند، شورا می‌تواند اقدام به صدور گزارش اصلاحی نماید. این صلاحیت هم شامل امور حقوقی و هم برخی جرائم قابل گذشت می‌شود. اگر درخواست از سوی یکی از طرفین باشد، شورای حل اختلاف موظف است با ارسال ابلاغیه، جلسه رسیدگی را برای بررسی امکان سازش تشکیل دهد.
تفاوت مهم: در حالی‌که در دادگاه، سازش نیاز به حضور قاضی و صدور گزارش اصلاحی دارد، در شورای حل اختلاف امکان برگزاری جلسات سازشی حتی بدون حضور هم‌زمان طرفین نیز وجود دارد (به‌صورت مجزا یا مجازی).
انواع سازش در دعاوی حقوقی (دادگاه، خارج از دادگاه و دفترخانه)
در حقوق ایران، سازش فقط محدود به دادگاه نیست. بسته به شرایط، نوع رابطه‌ی طرفین و میزان رسمی بودن توافق، می‌توان سازش را در سه قالب اصلی انجام داد که هر کدام آثار حقوقی متفاوتی دارند. قانون آیین دادرسی مدنی در مواد ۱۸۰ تا ۱۸۴، این اشکال مختلف را به‌صورت دقیق معرفی کرده است.
📌 سازش در دادگاه
رایج‌ترین نوع سازش، سازشی است که در جریان رسیدگی دادگاه و در حضور قاضی حاصل می‌شود. این نوع از سازش زمانی اتفاق می‌افتد که طرفین دعوا در یک جلسه دادرسی یا پس از تقدیم درخواست کتبی، بر سر موضوع اختلاف به توافق برسند و رضایت شاکی جلب شود. در چنین حالتی، دادگاه متن توافق را در قالب صورت‌جلسه‌ای رسمی (سازش‌نامه) ثبت می‌کند و آن را به امضای طرفین و قاضی می‌رساند.
طبق ماده ۱۸۲ قانون آیین دادرسی مدنی، این صورتجلسه رسمی، به‌عنوان سندی معتبر شناخته می‌شود و دارای ضمانت اجرای قانونی است. در ادامه، دادگاه با صدور گزارش اصلاحی، رسیدگی را خاتمه داده و مفاد سازش را لازم‌الاجرا اعلام می‌کند.
📌 سازش در خارج از دادگاه (سازش‌نامه عادی)
در برخی موارد، طرفین ممکن است پیش از مراجعه به دادگاه یا حتی در حین رسیدگی، خارج از فضای رسمی دادگاه با یکدیگر توافق کنند و متن توافق را روی یک برگه عادی بنویسند (مثلاً هنگام تحقیق محلی یا مذاکره شخصی). به این نوع توافق، سازش‌نامه عادی یا غیررسمی می‌گویند.
اما این نوع سازش تا زمانی که طرفین در دادگاه حاضر شوند و به صحت آن اقرار کنند (مطابق ماده ۱۸۳)، دارای اعتبار اجرایی نیست. در صورت عدم حضور طرفین یا عدم تأیید سازش‌نامه، دادگاه موظف است رسیدگی را طبق روال عادی ادامه دهد و به مفاد سازش‌نامه عادی توجهی نمی‌کند.
📌 سازش در دفاتر اسناد رسمی و آثار آن
در حالتی دیگر، طرفین می‌توانند برای تنظیم سازش‌نامه رسمی، به دفاتر اسناد رسمی مراجعه کنند. در این روش، سردفتر رسمی متن توافق را با رعایت تشریفات قانونی ثبت می‌کند.
بر اساس ماده ۱۸۱، دادگاه می‌تواند به استناد این سند رسمی، ختم دعوا را در پرونده قید نماید و اجرای مفاد آن را به‌عنوان سند لازم‌الاجرا به اداره اجرای اسناد رسمی بسپارد. مزیت این روش در آن است که:
- نیاز به رسیدگی در دادگاه نیست؛
- هزینه‌ی دادرسی حذف می‌شود؛
- و سند بلافاصله قابل اجراست، بدون نیاز به حکم قضایی.
مراحل درخواست سازش در دادگاه و نحوه رسیدگی
فرآیند سازش در دادگاه دارای مراحل مشخصی است که بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی و رویه عملی دادگاه‌ها طراحی شده‌اند. این مراحل به‌گونه‌ای است که طرفین بتوانند در هر زمانی از رسیدگی، با توافق، پرونده را خاتمه دهند. در ادامه، مراحل گام‌به‌گام سازش در دادگاه را بررسی می‌کنیم.
۱. تقدیم درخواست سازش به دادگاه
هر یک از طرفین دعوا (خواهان یا خوانده) می‌تواند به‌صورت مستقل، درخواست سازش خود را به دادگاه ارائه دهد. این درخواست می‌تواند به‌صورت شفاهی در جلسه دادرسی مطرح شود، یا در قالب دادخواست کتبی یا لایحه تقدیم گردد.
هیچ محدودیتی در مرحله دادرسی وجود ندارد و این درخواست حتی در مرحله بدوی یا تجدیدنظر نیز قابل ارائه است. همچنین نیازی نیست که طرف مقابل رضایت اولیه داشته باشد؛ همین که یکی از طرفین بخواهد، دادگاه ملزم به بررسی است.
۲. ارسال ابلاغیه به طرفین برای حضور در جلسه سازش
پس از ثبت درخواست، دادگاه ابلاغیه‌ای برای طرفین ارسال می‌کند و از آن‌ها دعوت می‌نماید در تاریخ مشخصی برای مذاکره و بررسی امکان سازش حاضر شوند. این جلسه ممکن است در همان شعبه رسیدگی‌کننده برگزار شود یا در صورت ارجاع، در واحد اجرای احکام یا واحد میانجی‌گری دادگاه.
۳. تشکیل جلسه سازش و استماع اظهارات طرفین
در جلسه رسیدگی، قاضی یا دادرسیار، ابتدا به اظهارات طرفین گوش می‌دهد. هدف از این مرحله، ایجاد فضای تفاهم است. معمولاً قاضی تلاش می‌کند با طرح پیشنهادهایی (مثل تقسیط مبلغ یا توافق بر سر برخی شروط)، امکان صلح را فراهم کند.
اگر هر دو طرف به توافق برسند، توافق‌نامه در قالب صورتجلسه سازش نوشته و امضا می‌شود. در این سند موارد زیر درج می‌شود:
- موضوع مورد اختلاف؛
- شرایط صلح و تعهدات هر طرف؛
- زمان اجرا یا پرداخت؛
- امضای طرفین و قاضی.
۴. صدور گزارش اصلاحی و ختم رسیدگی
در صورتی که سازش محقق شود، دادگاه:
- رسیدگی را مختومه اعلام می‌کند؛
- و بر اساس ماده ۱۸۴، اقدام به صدور گزارش اصلاحی می‌نماید.
این گزارش قابلیت اجرا مانند حکم قطعی را دارد ولی از نظر ماهیت، رأی قضایی نیست و بنابراین:
- قابل تجدیدنظر یا فرجام‌خواهی نیست؛
- اما نسبت به طرفین، وراث و قائم‌مقام قانونی آن‌ها لازم‌الاجرا است.
۵. در صورت عدم سازش، چه می‌شود؟
گاهی ممکن است یکی از طرفین در جلسه حاضر نشود، یا با وجود حضور، رضایت به توافق ندهد. در این حالت عدم سازش در صورتجلسه درج می‌شود و قاضی روند رسیدگی را ادامه داده و پرونده به مسیر عادی دادرسی بازمی‌گردد. همچنین تعهدات قبلی یا گذشت‌هایی که در مسیر سازش مطرح شده بودند، فاقد ارزش حقوقی خواهند بود (ماده ۱۸۵).
درخواست سازش در شورای حل اختلاف و روند رسیدگی
شورای حل اختلاف، بر اساس قانون مصوب ۱۴۰۲، یکی از مراجع قانونی برای رسیدگی به دعاوی کوچک و تسهیل در صلح و سازش میان شهروندان است. این شورا در کنار نقش قضایی محدود، وظیفه‌ی اصلی‌اش را در ترویج فرهنگ سازش تعریف کرده و بستر مناسبی برای حل دوستانه‌ی اختلافات فراهم نموده است.
🔍 درخواست سازش در شورای حل اختلاف چگونه ثبت می‌شود؟
مطابق ماده ۸ قانون شوراهای حل اختلاف، طرفین یک دعوای حقوقی یا کیفری (در حدود صلاحیت شورا) می‌توانند برای سازش داوطلبانه به شورا مراجعه کنند. این سازش می‌تواند با درخواست یکی از طرفین شروع شود یا به ارجاع از دادگاه یا مقام قضایی صورت گیرد.
همچنین درخواست می‌تواند کتبی یا حتی شفاهی باشد؛ در صورت شفاهی بودن، متن آن توسط منشی شورا در صورتجلسه قید می‌شود و به امضای متقاضی می‌رسد. پس از ثبت درخواست و پرداخت هزینه دادرسی، شورا اقدام به ارسال ابلاغیه برای طرفین می‌نماید تا در تاریخ مقرر در جلسه سازش حضور یابند.
🔍 برگزاری جلسه و فرآیند سازش در شورا
جلسه سازش در شورای حل اختلاف، با حضور یکی از اعضای شورا (یا قاضی شورا) برگزار می‌شود. در این جلسه:
- ابتدا اظهارات طرفین استماع می‌شود؛
- سپس شورا سعی می‌کند با بی‌طرفی و صبوری زمینه‌ی توافق را فراهم کند؛
- در صورت توافق، مفاد آن در قالب گزارش اصلاحی شورا تنظیم و ثبت می‌شود.
طبق ماده ۲۴ قانون شوراها، این گزارش باید به تأیید قاضی شورا برسد و سپس برای طرفین ابلاغ می‌گردد.
📌نصاب سازش در شورای حل اختلاف و حدود صلاحیت شورا
نصاب مالی شورای حل اختلاف تنها برای صدور رأی قضایی معتبر است، نه برای صدور گزارش اصلاحی. بر اساس نظر هیئت عالی قضایی، اگر طرفین دعوا بر صلح و سازش توافق داشته باشند، شورا می‌تواند گزارش اصلاحی حتی بالاتر از نصاب قانونی صادر کند. بنابراین، صلاحیت شورا برای ثبت توافق طرفین محدود به مبلغ دعوا نیست، بلکه مشروط به رضایت آن‌هاست.
🔍 عدم سازش در شورای حل اختلاف و ارجاع به مرجع قضایی
در صورتی که یکی از طرفین در جلسه سازش حاضر نشود یا صراحتاً با سازش مخالفت کند یا علی‌رغم تلاش شورا، توافق حاصل نگردد، در این صورت عدم سازش در صورتجلسه قید می‌شود و به امضای افراد حاضر می‌رسد؛و شورا، بر اساس ماده ۲۴ قانون، پرونده را به مرجع صالح (دادگاه عمومی حقوقی یا دادگاه کیفری) ارسال می‌کند تا رسیدگی قضایی طبق روال قانونی ادامه یابد.
✅ نکته مهم: اگر موضوع دعوا خارج از صلاحیت مالی یا ذاتی شورا باشد، حتی در صورت سازش، شورا نمی‌تواند گزارش اصلاحی صادر کند و تنها می‌تواند توافقات طرفین را در صورتجلسه درج کرده و پرونده را به دادگاه ارجاع دهد.
گزارش اصلاحی چیست و چه آثاری در پرونده‌های حقوقی دارد؟
یکی از نتایج مهمی که از سازش در دادگاه یا شورای حل اختلاف حاصل می‌شود، صدور گزارش اصلاحی است. این گزارش، سند رسمی توافق میان طرفین است که به امضای مرجع قضایی رسیده و از حیث اعتبار و قابلیت اجرا، مشابه یک رأی قطعی محسوب می‌شود. اما از نظر ماهوی با حکم قضایی تفاوت‌هایی دارد که باید به آن‌ها توجه کرد.
📌 گزارش اصلاحی در دادگاه
مطابق ماده ۱۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی، در صورت حصول سازش بین طرفین، دادگاه رسیدگی را ختم کرده و مبادرت به صدور گزارش اصلاحی می‌کند. مفاد این گزارش شامل تمام توافقات طرفین و شروط مربوط به اجرای آن است.
✅ ویژگی‌های مهم گزارش اصلاحی دادگاه:
- دارای قابلیت اجرا از طریق اجرای احکام است؛
- نسبت به طرفین، وراث و قائم‌مقام قانونی آنان معتبر است؛
- مانند احکام دادگاه‌ها، قابلیت اجرا دارد؛
- اما برخلاف حکم قضایی، قابل تجدیدنظر یا فرجام‌خواهی نیست.
نکته حقوقی: هرچند گزارش اصلاحی “رأی” محسوب نمی‌شود، اما در عمل مانند حکم قطعی، دارای اثر الزام‌آور و اعتبار امر مختومه است.
📌 گزارش اصلاحی در شورای حل اختلاف و نصاب سازش
در شورای حل اختلاف نیز، در صورت حصول سازش، گزارش اصلاحی صادر می‌شود. این گزارش ابتدا توسط اعضای شورا تنظیم می‌شود؛ سپس به تأیید قاضی شورا می‌رسد و در نهایت برای طرفین ابلاغ می‌شود.
طبق ماده ۲۴ قانون شوراها، گزارش اصلاحی شورا قابل اجرا است، مشروط بر آنکه موضوع در صلاحیت شورا بوده باشد و یا در مواردی که با تراضی طرفین، حتی بالاتر از نصاب مقرر باشد (مطابق نظر هیئت عالی قضایی، در این حالت نیز شورا می‌تواند گزارش اصلاحی صادر کند).
توجه: اگر سازش مربوط به دعوایی خارج از صلاحیت شورا باشد (مثل دعاوی ملکی مهم یا مسائل غیرقابل گذشت)، شورا تنها می‌تواند توافق طرفین را در صورتجلسه درج کند و نمی‌تواند گزارش اصلاحی صادر نماید.
نمونه متن صلح و سازش در دعاوی حقوقی
گاهی نوشتن یک متن ساده اما دقیق برای ثبت سازش، می‌تواند مانع از اطاله دادرسی و صرف هزینه‌های غیرضروری شود. در این بخش، به ارائه چند نمونه کاربردی از متن‌های سازش در دادگاه و شورای حل اختلاف می‌پردازیم. این متن‌ها می‌توانند به‌عنوان الگو برای تنظیم لایحه یا درخواست مورد استفاده قرار گیرند.
📜 نمونه متن صلح و سازش در دادگاه
ریاست محترم شعبه … دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با سلام
احتراماً، بدین‌وسیله به استحضار می‌رساند اینجانب … (خواهان) و خوانده محترم آقای/خانم … با بررسی مجدد موضوع دعوی، در خصوص خواسته (شرح خواسته) به توافق کامل رسیده‌ایم و بنا داریم دعوی حاضر را از طریق صلح و سازش خاتمه دهیم.لذا مستدعی است دستور فرمایید صورتجلسه سازش تنظیم شده و گزارش اصلاحی صادر گردد.
با احترام
امضا طرفین
📜 نمونه درخواست سازش از شورای حل اختلاف
در شورای حل اختلاف نیز، هر یک از طرفین می‌توانند با تنظیم لایحه‌ای ساده، تقاضای ورود به فرآیند سازش را مطرح کنند. متن نمونه به شرح زیر است:
با سلام و احترام
اینجانب … در رابطه با پرونده به شماره … که با خوانده محترم آقای/خانم … در خصوص موضوع … در جریان رسیدگی می‌باشد، با توجه به علاقه‌مندی به حل‌وفصل مسالمت‌آمیز موضوع و رفع اختلاف، تقاضا دارم با تعیین وقت جلسه، زمینه گفت‌وگو و سازش فراهم گردد.
از دادگاه محترم تقاضا دارم که با دعوت از طرف مقابل و تشکیل جلسه، موجبات صلح و سازش بین طرفین فراهم آید.
با تشکر
نام و امضا
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون سازش در دادگاه و شورای حل اختلاف مطرح شده است:
❓ من با خواهرم سر تقسیم ارث اختلاف داریم. اگر توی شورای حل اختلاف سازش کنیم و بعدش اون زیر قولش بزنه، می‌تونم ازش شکایت کنم؟
✅ بله، اگر توافق شما در شورا منجر به صدور گزارش اصلاحی شده باشد، این گزارش مثل حکم قطعی دادگاه قابلیت اجرا دارد. بنابراین اگر خواهرتان به تعهداتش پایبند نباشد، می‌توانید از طریق اجرای احکام، مثل توقیف اموال یا صدور اجراییه، اقدام قانونی انجام دهید. اما اگر صرفاً یک صورتجلسه غیررسمی باشد، ممکن است قابلیت اجرایی نداشته باشد و لازم شود مجدد شکایت کنید.
❓ من به‌عنوان خوانده توی پرونده حقوقی هستم. اگه خودم بخوام درخواست سازش بدم، باید هزینه جداگانه بدم یا نه؟
✅ بله، اگر شما به‌عنوان خوانده مستقلاً درخواست سازش بدهید، باید هزینه دادرسی مربوط به رسیدگی شورا یا دادگاه را پرداخت کنید. اما معمولاً این هزینه خیلی کمتر از هزینه‌های طرح دعوای جدید است و در مواردی، به‌جای صدور رأی، توافق با گزارش اصلاحی ثبت می‌شود که زمان و هزینه نهایی شما را بسیار کاهش می‌دهد.
❓ من و همسرم برای حضانت فرزند توافق کردیم و توی دفترخانه رسمی هم سازش‌نامه امضا کردیم. آیا این سازش لازم‌الاجراست؟
✅ اگر سازش‌نامه‌تان در دفتر اسناد رسمی تنظیم شده باشد، طبق ماده ۱۸۱ قانون آیین دادرسی مدنی، این سند رسمی محسوب شده و قابلیت اجرای قانونی دارد. یعنی اگر هر کدام از طرفین از تعهدات خود عقب‌نشینی کند، طرف دیگر می‌تواند از طریق اجرای ثبت اسناد، بدون مراجعه به دادگاه، اجرای تعهد را مطالبه کند.