یکی از مهم‌ترین موضوعات در بحث دیات، از بین رفتن «منافع اعضای بدن» است؛ مثل توانایی ادرار یا مدفوع کردن که از دید قانون‌گذار، منفعت مستقل تلقی می‌شود. اگر در اثر جنایتی این منافع به‌طور دائم از بین برود، دیه‌ای معادل دیه کامل انسان تعیین می‌شود. بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع که به آن «عدم ضبط» نیز گفته می‌شود، از جمله این موارد است و قانون در مواد ۷۰۴ و ۷۰۵ قانون مجازات اسلامی برای آن احکام مشخصی وضع کرده است.
در این مقاله، به‌طور مرحله‌ای و دقیق، قوانین مرتبط با دیه عدم کنترل ادرار و مدفوع، نحوه محاسبه آن در سال ۱۴۰۴، اختلاف‌نظرهای قضایی و رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور را بررسی می‌کنیم.
دیه بی‌اختیاری ادرار طبق ماده ۷۰۴ قانون مجازات اسلامی
بی‌اختیاری در ادرار یا ریزش غیر ارادی آن، که در اصطلاح فقهی و قانونی به آن «سلس ادرار» گفته می‌شود، یکی از مهم‌ترین مصادیق از بین رفتن منافع بدن است. قانون مجازات اسلامی، در ماده ۷۰۴ به‌صراحت درباره دیه این نوع آسیب صحبت کرده و بسته به دائمی یا موقتی بودن آن، دیه یا ارش در نظر گرفته است.
🔍 سلس ادرار چیست و چه زمانی دیه کامل دارد؟
در فقه و قانون، سلس به وضعیتی گفته می‌شود که فرد نتواند ادرار خود را کنترل کند و به‌صورت دائم دچار ریزش غیر ارادی باشد.
مطابق ماده ۷۰۴ قانون مجازات اسلامی:
«جنایتی که به‌طور دائم موجب سلس و ریزش ادرار گردد، دیه کامل دارد.»
بنابراین اگر در اثر صدمه‌ای، بی‌اختیاری دائمی در ادرار ایجاد شود، مرتکب موظف به پرداخت دیه کامل انسان است؛ که در سال ۱۴۰۴، برابر با ۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان (در ماه‌های عادی) محاسبه می‌شود.
📌 ارش در ریزش غیر دائمی ادرار چگونه تعیین می‌شود؟
در مواردی که سلس یا بی‌اختیاری موقتی باشد و احتمال بهبود وجود داشته باشد، قانون‌گذار به‌جای دیه مقدر، «ارش» را در نظر گرفته است.
ادامه ماده ۷۰۴ مقرر می‌دارد:
«… و جنایتی که موجب ریزش غیر دائم ادرار گردد، موجب ارش است.»
ارش یعنی خسارت بدنی که میزان آن در قانون مشخص نیست و توسط قاضی دادگاه، با نظر پزشکی قانونی و بر اساس شدت آسیب، میزان بهبود، و آثار روانی و جسمی تعیین می‌شود. مثلاً اگر پزشکی قانونی اعلام کند که بی‌اختیاری فقط تا مدتی پس از آسیب وجود داشته و سپس کنترل بازگشته، دادگاه دیگر دیه کامل تعیین نمی‌کند، بلکه ارش مطابق نظریه تخصصی تعیین می‌شود.
دیه عدم ضبط مدفوع و ادرار در ماده ۷۰۵ قانون مجازات اسلامی
در کنار سلس ادرار، قانون مجازات اسلامی در ماده ۷۰۵ نیز به موضوع «عدم ضبط دائم ادرار یا مدفوع» پرداخته است؛ حالتی که فرد توانایی کنترل این دو فرآیند حیاتی را به‌طور کامل از دست می‌دهد. این نوع آسیب از منظر حقوقی بسیار مهم تلقی می‌شود، چرا که مستقیماً با کیفیت زندگی و کرامت فرد در ارتباط است.
✅تعریف واژه «عدم ضبط ادرار و مدفوع» در فقه و حقوق
اصطلاح «عدم ضبط» در فقه و قانون به معنای از دست‌رفتن کامل توانایی کنترل ارادی ادرار یا مدفوع است. این مفهوم با «ریزش» یا «سلس» متفاوت نیست، بلکه در متون قانونی، هر دو به‌نوعی بیانگر یک حالت‌اند: ناتوانی در حفظ ادرار تا زمان مناسب برای تخلیه.
گاهی این اصطلاح با عدم کنترل «باد شکم» نیز همراه می‌شود که در ماده ۶۵۱ برای آن نیز ارش پیش‌بینی شده است، اما در موضوع مورد بحث ما، تمرکز بر بی‌اختیاری ادرار و مدفوع به‌صورت دائم است.
🔍 تفاوت دیه ریزش با عدم ضبط چیست؟
گرچه در نگاه اول ممکن است واژه‌های «سلس»، «ریزش» و «عدم ضبط» معادل هم تلقی شوند، اما قانون برای هر یک تعریف و اثر جداگانه‌ای قائل است:
- ریزش (سلس) ادرار یعنی خروج غیرارادی اما قابل تکرار یا متناوب ادرار.
- عدم ضبط یعنی فرد هیچ کنترلی بر فرآیند دفع نداشته و دفع بدون اراده صورت می‌گیرد.
به عبارت دیگر، در سلس ممکن است فرد بتواند تا حدی فرآیند دفع را مدیریت کند، اما در عدم ضبط، کنترل کاملاً از بین رفته است. ماده ۷۰۵ قانون مجازات اسلامی می‌گوید:
«جنایتی که موجب عدم ضبط دائم مدفوع یا ادرار شود، دیه کامل دارد.»
بنابراین اگر بی‌اختیاری به‌طور دائمی باشد (چه در ادرار و چه در مدفوع)، برای هر کدام دیه کامل انسان تعیین می‌شود. یعنی:
- عدم ضبط دائم ادرار → یک دیه کامل
- عدم ضبط دائم مدفوع → یک دیه کامل دیگر
📌 اگر هر دو منفعت از بین برود، چند دیه باید پرداخت شود؟
این پرسش، یکی از چالش‌برانگیزترین مباحث حقوقی در زمینه دیه منافع بدن بوده و در گذشته بین قضات، نظرات متفاوتی وجود داشته است. عده‌ای معتقد بودند تنها یک دیه برای مجموع این دو پرداخت می‌شود، اما رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور در سال ۱۴۰۳ به این اختلاف پایان داد.
بر اساس رأی وحدت رویه شماره ۸۶۰ هیئت عمومی دیوان عالی کشور:
«در صورتی که در اثر جنایت، هر دو منفعت کنترل ادرار و مدفوع از بین برود، دو فقره دیه کامل برای مجنی‌علیه در نظر گرفته می‌شود.»
استناد این رأی به ماده ۷۰۵ (که به‌طور جداگانه به هرکدام اشاره دارد) و ماده ۵۴۴ قانون مجازات اسلامی است که مقرر می‌دارد:
«هرگاه در اثر یک یا چند رفتار، منافع متعدد زایل یا ناقص شود… هر یک دیه جداگانه دارد.»
پس اگر بی‌اختیاری هم در ادرار و هم در مدفوع باشد، دو دیه کامل تعیین خواهد شد، مگر اینکه آسیب از نوع خاص ماده ۶۵۲ باشد (که در بخش بعد بررسی می‌شود).
تفسیر ماده ۶۵۲ قانون؛ استثنای خاص در ضربه به ناحیه پرینه
با وجود اینکه قانون در مواد ۷۰۴ و ۷۰۵ به‌صراحت اعلام کرده است که بی‌اختیاری دائمی ادرار یا مدفوع مستحق دیه کامل است، اما در ماده‌ای دیگر از همین قانون، استثنایی دیده می‌شود که ممکن است موجب سردرگمی در تعیین میزان دیه شود. این ماده، ماده ۶۵۲ است که درباره صدمه وارد به ناحیه بین بیضه‌ها و مقعد (پرینه) صحبت می‌کند.
📌 مفاد ماده ۶۵۲ و دیدگاه اولیه آن
ماده ۶۵۲ قانون مجازات اسلامی مقرر می‌دارد:
«هرگاه صدمه‌ای که به حد فاصل بین بیضه‌ها و مقعد وارد شده، موجب از بین رفتن قدرت ضبط ادرار یا مدفوع یا هر دو گردد، یک دیه کامل دارد.»
بر اساس ظاهر این ماده، صرف‌نظر از اینکه یک منفعت یا هر دو از بین بروند، تنها یک دیه کامل برای مجنی‌علیه تعیین می‌شود. در نتیجه، اگر آسیب وارده فقط در محل مشخص شده در این ماده یعنی «پرینه» باشد، و فرد هم کنترل ادرار و هم مدفوع خود را از دست بدهد، در این حالت یک دیه کامل بیشتر تعلق نمی‌گیرد.
🔍 تفسیر محدود ماده ۶۵۲ در مقابل اصل عدم تداخل دیات
اما این ماده به‌عنوان استثنا بر اصل کلی قانون دیات محسوب می‌شود. زیرا اصل در قانون، طبق ماده ۵۴۴ این است که اگر چند منفعت مستقل از بین برود، برای هر کدام دیه‌ای جداگانه پرداخت می‌شود.
در رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور نیز بر همین موضوع تأکید شده و اعلام گردیده:
«حکم مقرر در ماده ۶۵۲، ناظر به مورد خاص صدمه به حد فاصل بیضه‌ها و مقعد است و قابل تعمیم به دیگر موارد جنایت نیست.»
✅ بنابراین:
- اگر بی‌اختیاری ادرار و مدفوع ناشی از ضربه به پرینه باشد → یک دیه کامل
- اما اگر منشأ آسیب ستون فقرات، تصادف یا نواحی دیگر بدن باشد → دو دیه کامل (جداگانه)
نتیجه مهم: ماده ۶۵۲ قابل تسری به دیگر جنایات نیست و فقط در صورت اثبات اینکه دقیقاً همان ناحیه (پرینه) آسیب دیده، می‌توان به استناد آن، یک دیه کامل در نظر گرفت.
دیه بی‌اختیاری ادرار در اثر تصادف
یکی از شایع‌ترین علل بروز بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع در مراجعین پزشکی قانونی، تصادف رانندگی است؛ مخصوصاً تصادفاتی که منجر به آسیب ستون فقرات، لگن یا ناحیه پرینه می‌شود. در این موارد، پرسش مهمی برای زیان‌دیدگان یا خانواده آن‌ها به وجود می‌آید: آیا در صورت بی‌اختیاری ناشی از تصادف، دیه‌ای پرداخت می‌شود؟ و اگر بله، مسئول پرداخت آن چه کسی است؟
📌 مسئول پرداخت دیه در تصادفات چیست؟ راننده یا بیمه؟
بر اساس قانون بیمه اجباری خسارات واردشده به اشخاص ثالث مصوب ۱۳۹۵، در صورت وقوع تصادف، هرگونه خسارت بدنی از جمله دیه و ارش ناشی از صدمات جسمی یا نقص منافع، توسط بیمه شخص ثالث راننده مقصر جبران می‌شود. این موضوع شامل مواردی مانند:
- بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع
- فلج عضو
- نابینایی یا ناشنوایی
- از دست رفتن قدرت مقاربت یا تولید مثل
بنابراین اگر تصادف منجر به بی‌اختیاری دائمی شود، با استعلام از پزشکی قانونی و تایید «عدم ضبط دائم»، می‌توان مطالبه یک یا دو دیه کامل (بسته به نوع آسیب) را از بیمه داشت.
نکته مهم: شرط پرداخت توسط بیمه‌گر، احراز تقصیر راننده و ارتباط مستقیم بین حادثه و آسیب وارده است.
📌 نقش پزشکی قانونی در تعیین نوع آسیب و ارش
در همه پرونده‌های مرتبط با دیه تصادف، نقش تعیین‌کننده با پزشکی قانونی است. این نهاد، با انجام معاینه دقیق و بررسی پرونده درمانی، مشخص می‌کند که:
- آیا بی‌اختیاری دائمی است یا موقتی؟
- منشأ آسیب دقیقاً کجاست؟
- آیا کنترل ادرار و مدفوع هر دو از بین رفته یا فقط یکی؟
- میزان ارش احتمالی برای آسیب‌های غیرمقدر چقدر است؟
اگر بی‌اختیاری صرفاً موقتی باشد و قابل درمان تشخیص داده شود، معمولاً ارش تعلق می‌گیرد نه دیه کامل. علاوه بر این، اگر در کنار بی‌اختیاری، اعضای دیگر بدن (مثلاً بیضه‌ها، کلیه‌ها یا ستون فقرات) نیز دچار آسیب شده باشند، برای هر کدام دیه جداگانه در نظر گرفته می‌شود، مشروط به آنکه شرایط تداخل دیه‌ها (ماده ۵۴۳) برقرار نباشد.
تحلیل مواد ۵۳۸ تا ۵۴۸ قانون مجازات اسلامی در باب تداخل دیه‌ها
در موضوعاتی مانند دیه عدم کنترل ادرار و مدفوع، این سوال حقوقی بسیار مطرح است که آیا در صورت از بین رفتن چند منفعت ناشی از یک ضربه یا رفتار، برای هر منفعت دیه جداگانه تعلق می‌گیرد یا خیر؟ پاسخ این پرسش در گرو بررسی دقیق مواد ۵۳۸ تا ۵۴۸ قانون مجازات اسلامی است که اصول و قواعد کلی تداخل یا تعدد دیات را مشخص می‌کنند.
📌 اصل تعدد دیات و موارد استثنایی تداخل
اصل کلی در قانون، آن است که اگر چند عضو یا منفعت بدن آسیب ببیند، برای هرکدام دیه جداگانه تعلق می‌گیرد؛ مگر اینکه یکی از شرایط استثنایی تداخل برقرار باشد. ماده ۵۳۸: می‌گوید:
«در تعدد جنایات، اصل بر تعدد دیات و عدم تداخل آن‌هاست، مگر مواردی که قانون خلاف آن را مقرر کرده باشد.»
بنابراین، قانون‌گذار اصل را بر تفکیک دیه‌ها نهاده و تداخل را استثنا دانسته است. به همین دلیل، دیوان عالی کشور در رأی وحدت رویه درباره عدم ضبط ادرار و مدفوع، همین اصل را مبنای حکم خود قرار داده است.
🔍 تفاوت «منفعت مشترک» و «منفعت مستقل» در تعیین دیه
بر اساس ماده ۵۴۴:
«هرگاه در اثر یک یا چند رفتار، منافع متعدد زایل یا ناقص شود، مانند اینکه بینایی، شنوایی یا عقل کسی از بین برود، برای هر منفعت، دیه جداگانه دارد.»
در قانون، «کنترل ادرار» و «کنترل مدفوع» نیز دو منفعت مستقل محسوب می‌شوند، چرا که:
- مکانیزم‌های فیزیولوژیک متفاوت دارند؛
- نواحی تأثیرگذاری متفاوتی در بدن دارند؛
- قانون هم برای هر کدام دیه کامل جداگانه مقرر کرده است (در ماده ۷۰۵ با استفاده از واژه «یا»).
در مقابل، اگر آسیبی باعث از بین رفتن یک منفعت مشترک شود یا از یک نوع باشد و در یک عضو واقع شده باشد، ممکن است تداخل دیه‌ها اتفاق بیفتد.
📝 شرایط استثنایی تداخل دیات در ماده ۵۴۳
قانون‌گذار در ماده ۵۴۳، ۴ شرط برای تداخل دیه‌ها مشخص کرده است. تنها در صورتی‌که این چهار شرط با هم برقرار باشند، دیه‌ها تداخل می‌یابند و فقط یک دیه پرداخت می‌شود:
- همه آسیب‌ها از یک نوع باشند (مثلاً همه شکستگی باشند)؛
- آسیب‌ها در یک عضو واقع شده باشند؛
- آسیب‌ها به هم متصل یا بسیار نزدیک باشند؛
- همه آسیب‌ها با یک رفتار واحد ایجاد شده باشند.
اگر حتی یکی از این شروط نباشد، اصل تعدد دیات برقرار است.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دیه عدم کنترل ادرار و مدفوع مطرح شده است:
❓ برادرم بعد از یک عمل جراحی به دلیل اشتباه پزشکی، دچار بی‌اختیاری در ادرار شد. پزشکی قانونی گفته احتمال بهبودی هست. آیا دیه تعلق می‌گیره؟
✅ اگر بی‌اختیاری موقتی باشد، دیه کامل تعلق نمی‌گیرد اما ارش به آن تعلق خواهد گرفت. ارش نوعی خسارت بدنی است که مبلغ آن توسط دادگاه، با توجه به نظریه پزشکی قانونی، شدت آسیب، میزان بهبود و شرایط بیمار تعیین می‌شود. اگر در آینده بی‌اختیاری دائم شد، می‌توانید برای دریافت دیه کامل اقدام کنید.
❓ پدرم بر اثر ضربه‌ای که به پایین‌تنه‌اش خورد، کنترل ادرار و مدفوعش رو از دست داده ولی قاضی فقط یک دیه براش تعیین کرده. این درسته؟
✅ اگر آسیب دقیقاً به ناحیه بین بیضه‌ها و مقعد (پرینه) وارد شده باشد، طبق ماده ۶۵۲ قانون مجازات اسلامی فقط یک دیه کامل تعلق می‌گیرد. اما اگر آسیب از نواحی دیگر مانند ستون فقرات یا نخاع باشد، باید دو دیه کامل برای از بین رفتن دو منفعت مستقل در نظر گرفته شود. پیشنهاد می‌شود با استناد به رأی وحدت رویه شماره ۸۶۰ دیوان عالی کشور، درخواست بررسی مجدد یا تجدیدنظر ارائه دهید.
❓ من بعد از تصادف، حدود ۶ ماه نتونستم ادرارم رو کنترل کنم، اما الآن بهتر شدم. می‌خوام بدونم دیه‌ای به من تعلق می‌گیره یا نه؟
✅ بله. در این حالت، چون بی‌اختیاری شما موقتی بوده و طبق نظریه پزشکی قانونی، بهبودی حاصل شده، دیه کامل تعلق نمی‌گیرد؛ اما می‌توانید بابت آن ارش دریافت کنید. ارش، خسارت بدنی‌ای است که میزان آن را قاضی با نظر پزشکی قانونی تعیین می‌کند و مبلغ آن می‌تواند بر اساس شدت آسیب و مدت زمان اختلال، قابل توجه باشد. برای دریافت ارش، باید مدارک پزشکی و نظریه پزشکی قانونی را در دادگاه ارائه دهید.