یکی از تقسیم‌بندی‌های مهم در آیین دادرسی مدنی، تفکیک دعاوی به مالی و غیرمالی است. این تمایز، صرفاً یک اصطلاح نظری نیست بلکه آثار بسیار مهمی در هزینه دادرسی، قابلیت تجدیدنظرخواهی، حق‌الوکاله و حتی مرجع صالح رسیدگی دارد. دعاوی غیرمالی به آن دسته از دعاوی گفته می‌شود که موضوع آن‌ها مالی نیست و اثبات آن‌ها مستقیماً منجر به تحصیل منفعت اقتصادی نمی‌شود.
اما همه دعاوی غیرمالی، یکسان نیستند؛ بلکه به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند، دعاوی غیر مالی ذاتی و دعاوی غیر مالی اعتباری. در این مقاله، به‌صورت دقیق و کاربردی به تعریف، مصادیق، تفاوت‌ها، و موارد اختلافی در تشخیص این دو نوع دعوا خواهیم پرداخت و نکاتی مهم برای تنظیم صحیح دادخواست و تعیین بهای خواسته نیز ارائه خواهیم کرد.
دعوای غیرمالی چیست و چه تفاوتی با دعوای مالی دارد؟
دعوای غیرمالی دعوایی است که موضوع آن یک حق غیرقابل تقویم به پول است و اثبات آن در دادگاه، به‌طور مستقیم موجب کسب منفعت مالی نمی‌شود. دعاوی مربوط به نسب، زوجیت، ولایت، تمکین، و احوال شخصیه از جمله دعاوی غیرمالی محسوب می‌شوند. این دعاوی معمولاً هزینه دادرسی ثابت دارند و بدون توجه به ارزش خواسته، قابل تجدیدنظر و فرجام‌خواهی هستند.
⚖️ معیار تفاوت این دو نوع دعوا
مهم‌ترین معیار تمایز، ماهیت حقی است که مورد اختلاف قرار دارد. اگر حق مورد مطالبه ذاتاً غیرمالی باشد، دعوا غیرمالی خواهد بود. حتی اگر در آینده اثر مالی بر آن مترتب شود، معیار اصلی «اثر مستقیم» است، نه نتایج فرعی یا احتمالی.
📝 آثار عملی تفکیک این دو نوع دعوا
- هزینه دادرسی: دعاوی مالی بر اساس مبلغ خواسته تقویم و محاسبه می‌شوند، در حالی‌که در دعاوی غیرمالی هزینه دادرسی ثابت است.
- تجدیدنظرخواهی و فرجام‌خواهی: در دعاوی غیرمالی، رأی صادره صرف‌نظر از ارزش خواسته، قابل تجدیدنظر و حتی فرجام‌خواهی است (ماده ۳۳۱ ق.آ.د.م).
- حق‌الوکاله: تعرفه حق‌الوکاله و دستمزد وکیل در دعاوی مالی بر مبنای ارزش خواسته محاسبه می‌شود، اما در دعاوی غیرمالی تعرفه ثابتی دارد.
- صلاحیت مرجع رسیدگی: در دعاوی مالی، مرجع صالح اغلب بر اساس نصاب ریالی مشخص می‌شود (مثل شورای حل اختلاف یا دادگاه)، اما در غیرمالی معمولاً دادگاه صالح است، بدون در نظر گرفتن ارزش خواسته.
چرا تفکیک دعاوی مالی و غیر مالی اهمیت دارد؟
در نگاه اول ممکن است مالی یا غیرمالی بودن دعوا فقط یک طبقه‌بندی ساده به نظر برسد، اما در واقع این تفکیک تأثیر عمیقی در روند دادرسی، هزینه‌ها، امکان تجدیدنظر و حتی موفقیت در پرونده دارد.
✅ تأثیر بر هزینه دادرسی
در دعاوی مالی، هزینه دادرسی بر اساس مبلغ خواسته تعیین می‌شود. یعنی هر چه ارزش خواسته بیشتر باشد، هزینه دادرسی نیز افزایش می‌یابد. اما در دعاوی غیرمالی، هزینه به‌صورت مقطوع و ثابت تعیین می‌گردد. بنابراین، اشتباه در تشخیص نوع دعوا ممکن است باعث پرداخت هزینه بیشتر یا ناقص شود و موجب اخطار رفع نقص یا رد دادخواست گردد.
⚖️ تأثیر بر صلاحیت مرجع رسیدگی
بر اساس نصاب مالی (مثلاً ۲۰ میلیون تومان در شورا)، اگر دعوای مالی باشد و مبلغ آن کمتر از حد نصاب باشد، باید در شورای حل اختلاف اقامه شود. اما اگر دعوا غیرمالی باشد، مرجع رسیدگی معمولاً دادگاه عمومی حقوقی است؛ حتی اگر موضوع، کم‌ارزش به نظر برسد. بنابراین، تشخیص صحیح نوع دعوا مانع از ارجاع اشتباه پرونده و صدور قرار عدم صلاحیت خواهد شد.
📝 تأثیر بر تجدیدنظر و فرجام‌خواهی
مطابق بند «ب» ماده ۳۳۱ قانون آیین دادرسی مدنی، تمامی دعاوی غیرمالی بدون در نظر گرفتن مبلغ، قابل تجدیدنظرخواهی هستند؛ اما در دعاوی مالی، فقط در صورتی می‌توان تجدیدنظر خواست که خواسته بیش از نصاب تعیین‌شده (۳ میلیون تومان برای تجدیدنظر) باشد. این موضوع در استراتژی حقوقی طرفین دعوا بسیار حیاتی است.
📌 تأثیر بر تنظیم دادخواست و تقویم خواسته
در دعاوی مالی، تقویم خواسته الزامی است و در صورت عدم تقویم یا تقویم اشتباه، ممکن است دادخواست ناقص تلقی شود. اما در دعاوی غیرمالی ذاتی و بسیاری از دعاوی غیرمالی اعتباری، نیازی به تعیین بهای خواسته وجود ندارد یا به‌صورت رسمی، خواسته «در حکم غیر مالی» تلقی شده است.
دعاوی غیر مالی ذاتی و ویژگی‌های آن‌ها
دعاوی غیر مالی ذاتی، دعاوی‌ای هستند که موضوع آن‌ها اساساً غیرمالی است و اثبات آن‌ها در دادگاه به‌طور مستقیم منجر به کسب منفعت مالی نمی‌شود. این دعاوی معمولاً ناظر به احوال شخصیه‌اند، مانند دعوای نسب، زوجیت، طلاق، ولایت یا حجر. در این دعاوی، هزینه دادرسی ثابت بوده و بدون در نظر گرفتن ارزش خواسته، قابل تجدیدنظر و فرجام‌خواهی هستند.
✅ ویژگی‌های دعوای غیرمالی ذاتی
- حق مورد ادعا، غیرمالی است؛ مانند نسب، زوجیت یا ولایت.
- قابلیت تقویم مالی ندارد؛ یعنی نمی‌توان برای آن بهای ریالی مشخص کرد.
- هزینه دادرسی ثابت دارد.
- بدون محدودیت نصاب، قابل تجدیدنظر و فرجام‌خواهی است.
- صرف‌نظر از نتیجه، دادگاه به‌صورت غیر مالی با آن برخورد می‌کند.
📘 مصادیق بارز دعاوی غیرمالی ذاتی
- دعوای اثبات نسب یا نفی نسب (مانند اثبات پدر یا فرزندی)
- دعوای زوجیت (مثلاً اثبات ازدواج یا انکار آن)
- دعوای ولایت یا حجر (مانند اثبات یا رد قیمومت، درخواست حکم حجر)
- دعوای طلاق یا تمکین
- دعاوی امور حسبی مثل: درخواست گواهی انحصار وراثت، تحریر ترکه، مهر و موم ترکه، صدور حکم رشد
📝 نکته:
ممکن است برخی از این دعاوی، در آینده به نتایج مالی منتهی شوند. برای مثال، اثبات نسب ممکن است زمینه‌ساز مطالبه ارث یا نفقه شود؛ اما چون اثر مستقیم دعوا مالی نیست، همچنان دعوا غیرمالی محسوب می‌شود.
دعاوی غیر مالی اعتباری یا در حکم غیر مالی چیست؟
دعاوی غیر مالی اعتباری، دعاوی‌ای هستند که اگرچه ماهیت یا نتیجه آن‌ها می‌تواند آثار مالی داشته باشد، اما طبق قانون یا رویه قضایی، در حکم دعاوی غیر مالی محسوب می‌شوند. مانند دعوای تصرف عدوانی، افراز و تقسیم مال مشاع، روابط موجر و مستأجر (به‌جز مطالبه اجاره). این دعاوی نیاز به تقویم خواسته ندارند و از نظر هزینه دادرسی و تجدیدنظرخواهی مانند دعاوی غیرمالی رفتار می‌شوند.
⚖️ تفاوت با دعاوی غیر مالی ذاتی
| ویژگی | دعاوی غیر مالی ذاتی | دعاوی غیر مالی اعتباری |
|---|---|---|
| ماهیت حق | اساساً غیرمالی (نسب، زوجیت) | ممکن است اثر مالی غیر مستقیم داشته باشد |
| مبنای غیرمالی بودن | ذات دعوا | تشخیص و اعتبار قانونی |
| تقویم خواسته | ممنوع یا بی‌معنا | مجاز نیست / قانوناً لازم نیست |
| مصداق‌های رایج | نسب، طلاق، ولایت | تصرف عدوانی، افراز، خلع ید بدون اختلاف مالکیت |
🔍 نکته کلیدی
در دعوای غیرمالی اعتباری، قانون‌گذار عمداً تصمیم گرفته تا با وجود ظاهر مالی بودن موضوع، آن را غیر مالی تلقی کند. این تصمیم معمولاً به دلایل عملی، کاهش بار تشریفات و جلوگیری از اطاله دادرسی اتخاذ شده است.
فهرست دعاوی غیر مالی اعتباری و نکات تقویم خواسته آن‌ها
در منابع قانونی و رویه قضایی، فهرستی از دعاوی وجود دارد که اگرچه ممکن است ظاهر مالی داشته باشند یا بعدها آثار مالی ایجاد کنند، اما به‌موجب قانون یا تفسیر رسمی، در حکم دعاوی غیرمالی تلقی شده‌اند. شناخت این دعاوی برای تنظیم صحیح دادخواست، پرداخت هزینه دادرسی و تعیین مرجع صالح اهمیت زیادی دارد.
✅ مهم‌ترین مصادیق دعاوی غیرمالی اعتباری
بر اساس ماده 9 قانون شورای حل اختلاف، نظریات اداره حقوقی قوه قضاییه، و رویه قضایی موجود، این دعاوی در زمره غیر مالی اعتباری محسوب می‌شوند:
- دعوی خلع ید: اگر مالکیت محل دعوا مورد اختلاف نباشد، دعوا در حکم غیرمالی است. در غیر این‌صورت، باید به‌عنوان دعوای مالی تقویم شود.
- درخواست افراز و تقسیم یا فروش مال مشاع به شرطی که مالکیت میان شرکاء مسلم باشد و اختلاف فقط در نحوه افراز یا تقسیم باشد.
- دعاوی تصرف عدوانی، مزاحمت و ممانعت از حق مطابق مواد ۱۵۸ تا ۱۶۰ قانون آیین دادرسی مدنی، این دعاوی از نوع غیرمالی اعتباری محسوب می‌شوند.
- دعاوی راجع به روابط موجر و مستأجر (به‌جز اجور معوقه) مانند تخلیه، تمدید، تجدید اجاره، فسخ اجاره.
- دعوی الزام به انجام تعهدات غیر مالی مانند الزام به تحویل ملک، امضای سند رسمی، در مواردی که تقویم آن غیرممکن یا ممنوع باشد.
📌 نکات مهم درباره تقویم خواسته
در دعاوی غیر مالی اعتباری، نیازی به تعیین مبلغ برای خواسته نیست. اگر در دادخواست، مبلغی درج شود که نشان از تقویم مالی داشته باشد، ممکن است دعوا به اشتباه در طبقه‌بندی مالی قرار بگیرد و هزینه دادرسی بیشتری مطالبه شود.
مشاوره با وکیل یا کارشناس حقوقی در تنظیم دادخواست این دسته از دعاوی توصیه می‌شود، به‌ویژه در موارد مرزی.
⚖️ پیامد اشتباه در تقویم
- پرداخت بی‌مورد هزینه دادرسی مالی
- ارجاع پرونده به مرجع غیرصالح
- رد یا نقص دادخواست
- اعمال تعرفه حق‌الوکاله مالی به‌جای غیر مالی
دعاوی مرزی: موارد اختلافی در مالی یا غیر مالی بودن دعوا
برخی دعاوی به‌گونه‌ای هستند که تشخیص مالی یا غیرمالی بودن آن‌ها آسان نیست و بسته به شرایط پرونده، نوع خواسته یا تفسیر دادگاه، ممکن است در یکی از این دو دسته قرار گیرند. این موارد را در اصطلاح «دعاوی مرزی» می‌نامند. آگاهی از این موارد برای جلوگیری از ایرادات شکلی، هزینه‌های اضافه و رد دادخواست اهمیت زیادی دارد.
📌 ۱. دعوای خلع ید
خلع ید یکی از مهم‌ترین دعاوی مرزی است. در مواردی که:
- مالکیت مورد اختلاف نباشد → دعوا در حکم غیر مالی محسوب می‌شود؛
- اما اگر دعوا متضمن اثبات مالکیت باشد یا خوانده آن را انکار کند → دعوا مالی تلقی شده و باید تقویم خواسته انجام شود.
📍 نکته: در چنین حالتی، توصیه می‌شود خواسته را به‌گونه‌ای تنظیم کنید که نیاز به اثبات مالکیت در اصل دعوا نباشد.
📌 ۲. الزام به تنظیم سند رسمی
در دعوای الزام به تنظیم سند رسمی، برخی دادگاه‌ها بر اساس «قابلیت تقویم خواسته» آن را مالی تلقی کرده‌اند. اما در مواردی که سند موضوع تعهد غیرمالی یا صرفاً تثبیت یک حق باشد، امکان برخورد غیرمالی نیز وجود دارد.
📍 اصل کلی: اگر موضوع تعهد قابل ارزش‌گذاری باشد (مثل سند ملک یا خودرو)، دعوا معمولاً مالی است.
📌 ۳. تعدیل اجاره‌بها
در خصوص درخواست تعدیل اجاره اماکن تجاری یا مسکونی نیز دیدگاه‌ها متفاوت است:
- برخی آن را مالی می‌دانند چون هدف تغییر مبلغ اجاره است؛
- برخی دیگر معتقدند چون دعوا بر سر «نرخ» است و نتیجه آن پرداخت نیست، می‌تواند در حکم غیرمالی باشد.
📌 ۴. ابطال اجراییه ثبتی
بنا بر نظریات متعدد اداره حقوقی قوه قضاییه، از جمله نظریه‌های ۷/۱۴۰۱/۴۹۳ و ۷/۱۴۰۲/۲۳۶، ابطال اجراییه ثبتی دعوای غیر مالی محسوب می‌شود؛ زیرا صرفاً ناظر به عملیات اجرایی است، نه مالکیت یا مطالبه مال. اما در برخی آرا، دادگاه‌ها ممکن است بسته به مفاد درخواست و مستندات، آن را مالی بدانند.
✅ راهکار در دعاوی مرزی
- قبل از طرح دعوا، وضعیت مالکیت، تعهدات و آثار مالی را بررسی کنید.
- در صورت تردید، بهتر است خواسته به‌نحوی تنظیم شود که از قالب مالی خارج نشود یا مستقیماً بر منافع مالی دلالت نکند.
- در دعاوی مرزی، استفاده از مشاوره حقوقی پیش از تنظیم دادخواست، از هزینه‌های آتی و صدور قرار رد جلوگیری می‌کند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون انواع دعاوی غیر مالی دعاوی مطرح شده است:
❓ من می‌خوام دعوای اثبات نسب علیه پدرم مطرح کنم، چون شناسنامه ندارم. آیا این دعوا مالی حساب میشه؟
✅ خیر، دعوای اثبات نسب از مصادیق دعاوی غیر مالی ذاتی است؛ یعنی حتی اگر در آینده باعث گرفتن ارث یا نفقه شود، چون هدف مستقیم آن اثبات رابطه خونی است و نه دریافت پول، غیر مالی محسوب می‌شود. هزینه دادرسی این دعوا ثابت است و برای تجدیدنظر محدودیتی ندارد.
❓ من دادخواست خلع ید دادم، ولی قاضی گفت باید مالکیت رو هم اثبات کنم. در این صورت دعوا مالیه یا غیر مالی؟
✅ اگر در دعوای خلع ید مالکیت مورد اختلاف قرار بگیره و نیاز به اثباتش باشه، دعوا مالی محسوب میشه و باید خواسته را تقویم کرده و هزینه دادرسی مالی بپردازی. اما اگر مالکیت قبلاً مسلم باشه، دعوا در حکم غیر مالی خواهد بود.
❓ برای تخلیه ملک استیجاری که اجاره‌اش تموم شده، باید بهای خواسته تعیین کنم؟
✅ خیر، دعوای تخلیه به‌خاطر پایان مدت اجاره از جمله دعاوی غیر مالی اعتباری است. در این موارد، تقویم خواسته لازم نیست و هزینه دادرسی نیز به‌صورت ثابت تعیین می‌شود. اما اگر هم‌زمان بخوای اجاره‌های معوقه رو هم مطالبه کنی، اون قسمت مالی میشه.