در دنیای امروز، چک یکی از پرکاربردترین ابزارهای پرداخت در روابط مالی و تجاری است. اما زمانی که چک پرداخت نمی‌شود و دارنده آن به دنبال وصول وجه از طریق دستگاه قضایی می‌رود، نخستین و مهم‌ترین پرسش این است: «کدام دادگاه برای صدور اجراییه چک صالح است؟» تعیین مرجع صالح نه‌تنها مسیر اجرای چک را کوتاه‌تر می‌کند بلکه از صدور قرار عدم صلاحیت و اتلاف وقت جلوگیری خواهد کرد.
در این مقاله، با بررسی قوانین آیین دادرسی مدنی، قانون اصلاح صدور چک، رأی وحدت رویه شماره ۶۸۸ و نظریه مشورتی ۷/۱۴۰۰/۱۶۱۹، مسیر دقیق تشخیص دادگاه صالح برای صدور اجراییه چک را به‌طور کامل روشن می‌کنیم.
تعریف صدور اجراییه چک و تفاوت آن با دعوای مطالبه وجه
در نظام حقوقی ایران، دو مسیر اصلی برای وصول وجه چک وجود دارد: درخواست صدور اجراییه و دعوای مطالبه وجه چک. این دو روش از نظر ماهیت حقوقی، مرجع رسیدگی، هزینه‌ها و مدت زمان رسیدگی تفاوت‌هایی اساسی دارند که شناخت آن‌ها برای هر دارنده چک ضروری است.
📌 صدور اجراییه چک چیست؟
بر اساس ماده ۲۳ قانون اصلاح قانون صدور چک (اصلاحی ۱۳۹۷)، دارنده چک می‌تواند با مراجعه به دادگاه صالح و ارائه گواهی عدم پرداخت، درخواست صدور اجراییه دهد. در این مسیر، نیازی به طرح دعوا یا رسیدگی ماهوی نیست و تنها با ارائه اصل چک، گواهی عدم پرداخت و فرم درخواست، دادگاه می‌تواند اجراییه صادر کند.
اگر بدهکار پس از ابلاغ اجراییه، در مهلت مقرر وجه چک را پرداخت نکند، دارنده چک می‌تواند با استناد به مواد قانونی مربوطه، تقاضای صدور حکم جلب بدهکار بعد از اجراییه را مطرح کند.
📎 نکته مهم: صدور اجراییه یک فرآیند اداری در بستر قضایی است و برخلاف تصور عمومی، دعوا محسوب نمی‌شود؛ به همین دلیل هزینه دادرسی آن هم معمولاً کمتر از دعاوی مالی است.
📌 دعوای مطالبه وجه چک چیست؟
در این روش، دارنده چک باید با ثبت دادخواست در سامانه ثنا، علیه صادرکننده یا ظهرنویس چک طرح دعوا کند و از طریق رسیدگی کامل و دادرسی ماهوی، حکم قطعی بگیرد. این مسیر معمولاً زمان‌برتر و پرهزینه‌تر است اما در برخی شرایط که امکان صدور اجراییه وجود ندارد (مثل چک مشروط، تضمینی یا بدون گواهی عدم پرداخت)، تنها گزینه ممکن خواهد بود.
✅ تفاوت کلیدی:
- اجراییه چک: بدون نیاز به دادرسی، صرفاً با ارائه گواهی عدم پرداخت
- مطالبه وجه چک: مستلزم رسیدگی قضایی، دفاع خوانده و صدور حکم
دادگاه صالح برای صدور اجراییه چک کدام است؟
دادگاه صالح برای صدور اجراییه چک طبق ماده ۲۳ قانون اصلاح صدور چک، دادگاه عمومی حقوقی است؛ نه شورای حل اختلاف. این دادگاه باید مطابق قواعد صلاحیت مندرج در مواد ۱۱ و ۱۳ قانون آیین دادرسی مدنی، همان دادگاهی باشد که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد. به انتخاب دارنده چک، دادگاه محل صدور چک، محل استقرار بانک محال علیه، یا محل اقامت صادرکننده، همگی می‌توانند مرجع صالح باشند.
📌 متن ماده ۲۳ چه می‌گوید؟
در ماده ۲۳ چنین آمده است:
«دارنده چک می‌تواند … با ارائه گواهی عدم پرداخت … از دادگاه صالح درخواست صدور اجراییه نماید.»
این عبارت نشان می‌دهد که قانون‌گذار به‌جای تعیین یک دادگاه خاص، از واژه‌ی کلی «دادگاه صالح» استفاده کرده است؛ یعنی باید برای تشخیص صلاحیت، به سایر مواد آیین دادرسی مدنی مراجعه کرد.
✅ تفسیر عملی از واژه «دادگاه صالح»
واژه «دادگاه صالح» در ماده ۲۳ به این معناست که هر دادگاهی که مطابق قانون برای رسیدگی به اصل دعوا صلاحیت داشته باشد، در موضوع صدور اجراییه چک نیز صلاحیت خواهد داشت. این برداشت در نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه نیز به صراحت تأیید شده است.
همچنین توجه داشته باشید که در صورت اعتراض یا تقاضا برای ابطال اجراییه چک، باید به همان دادگاهی مراجعه شود که اجراییه را صادر کرده است؛ چراکه رسیدگی به ابطال اجراییه در صلاحیت دادگاه صادرکننده آن است، نه دادگاه دیگر.
📌آیا شورای حل اختلاف صلاحیت صدور اجراییه چک را دارد؟
بر اساس ماده ۲۳ قانون صدور چک، فقط دادگاه عمومی حقوقی صلاحیت صدور اجراییه چک را دارد. شورای حل اختلاف، طبق ماده ۱۲ قانون جدید شوراها (مصوب ۱۴۰۲)، تنها در موارد مشخص و محدود صلاحیت دارد و صدور اجراییه چک در فهرست صلاحیت‌های آن نیست حتی اگر مبلغ چک کم باشد.
نقش مواد ۱۱ و ۱۳ قانون آیین دادرسی مدنی در تعیین صلاحیت دادگاه
یکی از مهم‌ترین منابع قانونی برای تشخیص دادگاه صالح در صدور اجراییه چک، مواد ۱۱ و ۱۳ قانون آیین دادرسی مدنی هستند. این دو ماده، معیارهای تعیین صلاحیت محلی دادگاه‌ها را مشخص می‌کنند و در ترکیب با ماده ۲۳ قانون صدور چک، مسیر قانونی طرح درخواست اجراییه را روشن می‌سازند.
⚖️ ماده ۱۱: صلاحیت دادگاه محل اقامت خوانده
ماده ۱۱ مقرر می‌دارد:
«دعوا باید در دادگاهی اقامه شود که خوانده در حوزه آن اقامت دارد…»
در خصوص چک، خوانده معمولاً شخص صادرکننده چک است و بر این اساس، دارنده چک می‌تواند به دادگاه محل اقامت صادرکننده مراجعه کرده و درخواست صدور اجراییه بدهد.
⚖️ ماده ۱۳: صلاحیت دادگاه محل انجام تعهد
ماده ۱۳ نیز بیان می‌دارد:
«در دعاوی راجع به دیون و قراردادها، خواهان می‌تواند به دادگاه محل وقوع عقد یا محل اجرای تعهد نیز رجوع نماید.»
در ارتباط با چک، محل اجرای تعهد همان شعبه بانکی است که چک باید در آن وصول شود. بنابراین، دارنده چک می‌تواند به دادگاه محل آن بانک نیز مراجعه کند.
✅ ترکیب این دو ماده با ماده ۲۳ قانون صدور چک، به دارنده چک اختیار می‌دهد که یکی از این سه مرجع را انتخاب کند:
- دادگاه محل صدور چک
- دادگاه محل بانک محال‌علیه
- دادگاه محل اقامت صادرکننده چک
این اختیار انتخاب، توسط رأی وحدت رویه شماره ۶۸۸ و نظریه مشورتی ۷/۱۴۰۰/۱۶۱۹ نیز تأیید شده و موجب تسهیل در اقدامات حقوقی دارنده چک شده است.
نکات مهم درباره انتخاب محل طرح درخواست اجراییه (سه‌گانه محل صلاحیت)
یکی از امتیازهای قانونی برای دارنده چک در زمان درخواست صدور اجراییه، حق انتخاب بین چند مرجع قضایی مختلف است. این موضوع هم در رأی وحدت رویه شماره ۶۸۸ و هم در نظریه مشورتی ۷/۱۴۰۰/۱۶۱۹ مورد تأیید قرار گرفته و به‌صراحت به دارنده چک اجازه می‌دهد که برای سرعت و سهولت بیشتر، مناسب‌ترین مرجع را انتخاب کند.
📌 سه محل مجاز برای ثبت درخواست اجراییه
بر اساس قانون و رویه قضایی، دارنده چک می‌تواند برای صدور اجراییه به یکی از سه محل زیر مراجعه کند:
- دادگاه محل وقوع عقد (محل صدور چک): اگر چک در یک شهر یا دفتر خاص صادر شده، دارنده می‌تواند به دادگاه همان محل مراجعه کند.
- دادگاه محل انجام تعهد (محل بانک محال‌علیه یا محل صدور گواهی عدم پرداخت): معمولاً شعبه بانکی که چک در آن وصول نشده و گواهی عدم پرداخت صادر کرده است.
- دادگاه محل اقامت خوانده (صادرکننده چک): اگر آدرس دقیق و قطعی صادرکننده مشخص باشد، دارنده می‌تواند در محل اقامت وی طرح درخواست کند.
🔍 نکته مهم درباره محل بانک
در بسیاری از پرونده‌ها، اختلاف بر سر این است که آیا بانک افتتاح‌کننده حساب ملاک است یا بانکی که گواهی عدم پرداخت صادر کرده؟ پاسخ روشن است: محل بانک صادرکننده گواهی عدم پرداخت به عنوان محل انجام تعهد تلقی می‌شود و صلاحیت دارد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دادگاه صالح برای صدور اجراییه چک مطرح شده است:
❓ اگر چک در تهران صادر شده اما بانک محال‌علیه در اصفهان باشد، برای صدور اجراییه به کدام دادگاه مراجعه کنم؟
✅ در این حالت، شما می‌توانید بین سه مرجع انتخاب کنید، دادگاه محل صدور چک (تهران)، دادگاه محل بانک محال‌علیه یا شعبه‌ای که گواهی عدم پرداخت صادر کرده (اصفهان) یا دادگاه محل اقامت صادرکننده چک (در صورت متفاوت بودن).
❓ اگر مبلغ چک کمتر از ۱۰۰ میلیون تومان باشد، آیا می‌توانم برای صدور اجراییه به شورای حل اختلاف مراجعه کنم؟
✅ خیر. حتی اگر مبلغ چک کمتر از حدنصاب دعاوی مالی شورای حل اختلاف باشد، درخواست صدور اجراییه مشمول صلاحیت شورا نیست. طبق ماده ۲۳ قانون صدور چک، فقط دادگاه عمومی حقوقی صلاحیت رسیدگی دارد. شورای حل اختلاف فقط در دعاوی خاصی که قانون تصریح کرده، می‌تواند ورود کند.
❓ در صورت صدور اجراییه، اگر بدهکار پول را پرداخت نکند، آیا می‌توانم حکم جلب بگیرم؟
✅ بله. اگر بدهکار در مهلت قانونی پس از صدور اجراییه وجه چک را پرداخت نکند، شما می‌توانید به همان دادگاه صادرکننده اجراییه مراجعه و درخواست اعمال اقدامات اجرایی از جمله توقیف اموال یا صدور حکم جلب بدهکار را مطرح کنید.