شناسنامه اولین و مهمترین سند هویتی هر انسان است؛ بدون آن، فرد از بسیاری از حقوق اولیه اجتماعی همچون آموزش، درمان، بیمه و حتی ثبتنام در مدرسه محروم خواهد بود. در حالت عادی، این وظیفه بر عهده پدر است که پس از تولد نوزاد، با در دست داشتن مدارک لازم به اداره ثبت احوال مراجعه کرده و برای فرزندش شناسنامه بگیرد. اما گاهی در عمل، پدر حضور ندارد، همکاری نمیکند یا هویت او نامشخص است.
در این شرایط، آیا گرفتن شناسنامه برای فرزند بدون پدر ممکن است؟ آیا مادر به تنهایی میتواند برای نوزاد خود شناسنامه بگیرد؟ این سؤالات برای بسیاری از مادران دغدغه بزرگی شده و در این مقاله، بهصورت جامع، حقوقی و مستند به قوانین و آراء وحدت رویه، به آنها پاسخ خواهیم داد.
آیا گرفتن شناسنامه نوزاد بدون پدر امکانپذیر است؟
در نگاه اول ممکن است تصور شود که صدور شناسنامه تنها با حضور پدر امکانپذیر است؛ زیرا پدر معمولاً بهعنوان سرپرست خانواده، متولی پیگیری امور حقوقی نوزاد شناخته میشود. اما قانون ثبت احوال ایران، در این زمینه انعطافپذیری مشخصی دارد و راهکارهایی را برای موارد خاص مانند فقدان یا غیبت پدر، عدم ثبت ازدواج یا حتی روابط خارج از ازدواج در نظر گرفته است.
✅ قانون چه میگوید؟
بر اساس مقررات ثبت احوال، صدور شناسنامه برای تمام نوزادان متولد در ایران یا خارج از کشور از پدر ایرانی، یک الزام قانونی است و دولت نمیتواند هیچ کودکی را بدون هویت و تابعیت رها کند. بنابراین، حتی اگر پدر مشخص نباشد، همکاری نکند یا ازدواج والدین ثبت رسمی نشده باشد، اصل صدور شناسنامه قابل انجام است، اما مسیر آن متفاوت خواهد بود.
⚖️ اصل کلی: شناسنامه برای همه نوزادان اجباری است
ماده 15 قانون ثبت احوال، والدین را موظف کرده است تا حداکثر ظرف ۱۵ روز پس از تولد فرزند، برای ثبت ولادت و دریافت شناسنامه اقدام کنند. تأکید قانونگذار بر ثبت ولادت، بهمنظور جلوگیری از بیهویتی کودکان و تضییع حقوق اجتماعی آنهاست. در نتیجه، قانون اصل داشتن شناسنامه را برای هر نوزادی ضروری میداند، حتی اگر یکی از والدین حضور نداشته باشد یا هویت آنها احراز نشده باشد.
🔍 سناریوهای مختلف در فقدان یا عدم همکاری پدر
چه بسا شرایطی پیش بیاید که پدر فوت کرده، غایب است، از ثبت ازدواج خودداری میکند یا اصلاً حاضر به پذیرش فرزند نمیشود. در این صورت، مادر میتواند بسته به شرایط، از طریق اثبات رابطه زوجیت، اخذ حکم امین موقت یا از طریق اثبات نسب پدری و مادری، برای فرزند خود شناسنامه دریافت کند. همچنین در رابطه با فرزندان نامشروع نیز با استناد به رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور، امکان دریافت شناسنامه وجود دارد، ولو بدون نام خانوادگی پدر.
چه کسانی حق گرفتن شناسنامه برای نوزاد را دارند؟
در قانون ثبت احوال، مسئولیت صدور شناسنامه صرفاً به پدر محدود نشده است. قانونگذار با هدف حفظ حق هویت کودک، افراد مختلفی را برای ثبت ولادت و دریافت شناسنامه مجاز دانسته است. این موضوع بهویژه در مواردی که پدر حضور ندارد، در دسترس نیست یا از انجام وظیفه قانونی خود امتناع میکند، اهمیت فراوانی پیدا میکند.
📌 ماده ۱۶ قانون ثبت احوال چه میگوید؟
بر اساس ماده ۱۶ قانون ثبت احوال، اشخاص زیر به ترتیب اولویت میتوانند برای دریافت شناسنامه نوزاد اقدام کنند:
- پدر
- جد پدری
- مادر، مشروط به اینکه ازدواج به ثبت رسیده باشد یا از دادگاه حکم لازم دریافت شده باشد
- وصی، قیم یا امین طفل که از سوی دادگاه منصوب شدهاند
- سرپرست یا متصدی مؤسسهای که طفل به آن سپرده شده است (مانند بهزیستی)
- خود نوزاد در صورتی که به سن ۱۸ سال تمام رسیده باشد و تا آن زمان شناسنامه نگرفته باشد
⚠️ نقش مادر در شرایط خاص
اگرچه پدر و جد پدری در اولویت صدور شناسنامه قرار دارند، اما در عمل، مادر نیز در صورت فقدان یا عدم همکاری پدر، اختیار اقدام قانونی برای صدور شناسنامه را دارد؛ بهخصوص در مواردی که:
- ازدواج والدین ثبت شده ولی پدر فوت شده یا غایب است؛
- پدر همکاری نمیکند یا از پذیرش مسئولیت فرزند طفره میرود؛
- ازدواج ثبت نشده ولی قابل اثبات است؛
- یا در مواردی که نوزاد از رابطه خارج از ازدواج به دنیا آمده است.
در ادامه، به بررسی شرایط صدور شناسنامه توسط مادر در این سناریوها خواهیم پرداخت.
شرایط گرفتن شناسنامه نوزاد توسط مادر در غیبت یا امتناع پدر
در صورت غیبت یا امتناع پدر، مادر میتواند با ارائه مدارکی مانند شناسنامه، گواهی ولادت و در صورت لزوم سند ازدواج یا حکم امین موقت، برای نوزاد شناسنامه بگیرد. این امکان در ازدواج رسمی، شرعی ثبتنشده و حتی در مورد فرزندان نامشروع نیز با طی مراحل قانونی فراهم است.
⚖️ شرط اول: ثبت رسمی ازدواج پدر و مادر
در صورتیکه ازدواج پدر و مادر بهطور رسمی و قانونی ثبت شده باشد و پدر به هر دلیل برای دریافت شناسنامه اقدام نکند، مادر میتواند با در دست داشتن مدارک زیر، مستقیماً به اداره ثبت احوال مراجعه کرده و برای فرزندش شناسنامه بگیرد:
- شناسنامه مادر
- سند ازدواج رسمی یا صیغهنامه ثبتشده
- گواهی ولادت نوزاد
- تکمیل فرمهای مخصوص اعلام ولادت
در این حالت، نام پدر و نام خانوادگی او در شناسنامه فرزند درج میشود، چرا که رابطه زوجیت رسمی و مشروع احراز شده است.
📌 شرط دوم: ازدواج شرعی اما ثبتنشده
اگر والدین فقط ازدواج شرعی (عقد دینی) داشته باشند ولی ازدواج رسمی ثبت نشده باشد، مادر برای گرفتن شناسنامه به تنهایی نمیتواند اقدام کند مگر اینکه یکی از راهکارهای زیر را دنبال کند:
- حضور مشترک پدر و مادر در ثبت احوال و اقرار به رابطه زوجیت
- اثبات رابطه زوجیت از طریق دادگاه در صورت عدم همکاری پدر
در حالت دوم، مادر باید دادخواستی با عنوان «اثبات زوجیت» علیه پدر مطرح کند. پس از صدور حکم قطعی، دادگاه یا پدر را ملزم به ثبت ازدواج و اخذ شناسنامه میکند، یا در صورت عدم دسترسی به پدر، حکم صدور امین موقت برای مادر صادر میشود. حال ممکن است در این مسیر رابطه زوجیت توسط مرد انکار شود که در این حالت با انجام آزمایشات این مورد بررسی خواهد شد.
📎 حکم امین موقت چیست؟
امین موقت فردی است که دادگاه به صورت موقت و محدود، او را مسئول انجام امور حقوقی مربوط به فرزند میداند. در اکثر موارد، خود مادر بهعنوان امین موقت منصوب میشود تا بتواند به صورت قانونی از طرف فرزند، برای ثبت ولادت و دریافت شناسنامه اقدام کند.
گرفتن شناسنامه برای نوزاد بدون پدر در ازدواج شرعی ثبتنشده و ازدواج موقت
در مواردی که پدر و مادر تنها بهصورت شرعی (صیغه یا عقد دائم) ازدواج کردهاند اما ازدواج را در دفترخانه رسمی ثبت نکردهاند، گرفتن شناسنامه برای نوزاد بهسادگی حالت قبل نخواهد بود. ثبت احوال برای صدور شناسنامه، نیاز به مدرک رسمی یا رأی قضایی برای اثبات زوجیت و نسب کودک دارد.
⚖️ وضعیت حقوقی ازدواج شرعی ثبتنشده
در این حالت، دو سناریو وجود دارد:
📝 سناریو اول: همکاری پدر
اگر پدر و مادر هر دو برای گرفتن شناسنامه به اداره ثبت احوال مراجعه کنند و به وجود رابطه زوجیت اقرار کنند، ثبت احوال میتواند:
- ابتدا ازدواج آنها را به شکل رسمی ثبت کند،
- سپس شناسنامه کودک را با درج نام پدر و مادر صادر کند.
❌ سناریو دوم: عدم همکاری پدر
در مواردی که پدر همکاری نمیکند یا منکر رابطه زوجیت است:
- مادر باید به دادگاه خانواده مراجعه کرده و دادخواست اثبات رابطه زوجیت بدهد؛
- پس از صدور رأی قطعی، میتواند از دادگاه بخواهد پدر را ملزم به گرفتن شناسنامه کند؛
- اگر الزام پدر ممکن نباشد، مادر میتواند درخواست صدور حکم امین موقت دهد؛
- با این حکم، مادر بهعنوان امین موقت میتواند از اداره ثبت احوال، برای نوزاد خود شناسنامه بگیرد.
📌 ازدواج موقت؛ قوانین و محدودیتها
ثبت ازدواج موقت طبق قانون در موارد زیر الزامی است:
- در صورتی که زن باردار شود،
- در عقد موقت توافق بر ثبت شده باشد،
- یا شرط ثبت در ضمن عقد آورده شده باشد.
در صورت خودداری از ثبت ازدواج موقت، شوهر ممکن است به حبس تعزیری یا جزای نقدی محکوم شود. در هر صورت، اگر صیغهنامه ثبت رسمی نشده باشد، مادر باید ابتدا رابطه زوجیت را اثبات کند و پس از آن، برای صدور شناسنامه فرزندش اقدام نماید.
گرفتن شناسنامه برای نوزاد متولد از رابطه خارج از ازدواج (فرزند نامشروع)
یکی از چالشبرانگیزترین موارد در خصوص صدور شناسنامه، مربوط به نوزادانی است که حاصل روابط خارج از نکاح شرعی هستند. در این موارد، مادران نگرانند که آیا فرزندشان میتواند شناسنامه دریافت کند یا خیر؟ خوشبختانه با وجود محدودیتهایی که در گذشته وجود داشت، امروزه قانون راههایی را برای صدور شناسنامه برای فرزندان نامشروع پیشبینی کرده است.
⚖️ وضعیت حقوقی فرزند نامشروع در قانون ایران
بر اساس ماده ۱۱۶۷ قانون مدنی:
«طفل متولد از زنا ملحق به زانی نمیشود.»
این ماده به این معناست که فرزند حاصل از رابطه نامشروع از نظر قانونی فاقد نسب مشروع است و از بسیاری از حقوق، مانند ارثبری از پدر یا مادر، محروم خواهد بود.اما نکته بسیار مهمی که باید دانست این است که این محرومیت صرفاً در زمینه ارث است، نه در زمینه ثبت ولادت و شناسنامه. یعنی:
فرزند نامشروع از پدر و مادر ارث نمیبرد؛ اما آنها همچنان موظف به انجام تکالیف قانونی نسبت به فرزند ولد زنا هستند، از جمله ثبت ولادت و گرفتن شناسنامه.
📝 رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور
در رأی وحدت رویه شماره ۶۱۷ مورخ ۱۳۷۶/۴/۳ دیوان عالی کشور آمده است:
«فرزند نامشروع از ارث محروم است، ولی الزام والدین به انجام سایر تکالیف از جمله اخذ شناسنامه بلامانع است.»
این رأی به صراحت اعلام میکند که بین فرزند مشروع و نامشروع، از نظر صدور شناسنامه تفاوتی وجود ندارد.
📌 اگر پدر همکاری کند یا نکند
- در صورت همکاری پدر: مادر و پدر میتوانند با مراجعه به ثبت احوال برای فرزند نامشروع شناسنامه بگیرند. در این حالت، نام خانوادگی پدر در شناسنامه درج میشود.
- در صورت عدم همکاری پدر: مادر میتواند با مدارک هویتی خود، گواهی ولادت و تکمیل فرمهای مربوطه، با نام خانوادگی خود برای کودک شناسنامه دریافت کند.
در این حالت، معمولاً فقط نام کوچک پدر در شناسنامه ذکر میشود، یا بسته به نظر ثبت احوال ممکن است خالی باقی بماند.
مراحل و نحوه عملی گرفتن شناسنامه نوزاد توسط مادر
اگر مادر در موقعیتی قرار دارد که پدر به دلایل مختلفی مانند غیبت، عدم همکاری یا عدم ثبت ازدواج، برای دریافت شناسنامه نوزاد اقدامی نمیکند، لازم است با مراحل حقوقی و اداری دریافت شناسنامه توسط مادر آشنا باشد. این فرآیند بسته به وضعیت حقوقی رابطه والدین و شرایط تولد نوزاد متفاوت است، اما در همه موارد، با پیگیری و ارائه مدارک لازم، امکان گرفتن شناسنامه وجود دارد.
✅ مراحل صدور شناسنامه در صورت ثبت ازدواج
در سادهترین حالت که ازدواج رسمی والدین ثبت شده باشد:
-
مراجعه مادر به اداره ثبت احوال محل
-
ارائه مدارک شناسایی خود و سند ازدواج یا صیغهنامه ثبتشده
-
ارائه گواهی ولادت نوزاد صادرشده از بیمارستان یا ماما
-
تکمیل فرمهای مخصوص اعلام ولادت
-
پرداخت هزینه قانونی صدور شناسنامه
-
دریافت شناسنامه نوزاد با درج کامل مشخصات پدر و مادر
⚖️ مراحل دریافت شناسنامه در صورت ازدواج شرعی ثبتنشده
اگر ازدواج رسمی نشده باشد، دو مسیر وجود دارد:
الف) پدر و مادر با هم مراجعه کنند:
با اقرار به رابطه زوجیت، ازدواج به ثبت میرسد سپس، مانند حالت قبل، صدور شناسنامه با نام خانوادگی پدر انجام میشود
ب) پدر همکاری نکند:
- مادر دادخواست اثبات زوجیت به دادگاه خانواده ارائه میدهد
- پس از صدور رأی، یا پدر ملزم به اخذ شناسنامه میشود
- یا در صورت غیبت پدر، مادر درخواست حکم امین موقت میدهد
- پس از دریافت حکم، مادر میتواند شخصاً برای نوزاد شناسنامه بگیرد
📌 در مورد نوزادان نامشروع یا بدون هویت پدری
در صورت عدم وجود رابطه زوجیت (ولد زنا بودن طفل)، مادر میتواند با:
- ارائه شناسنامه و کارت ملی خود
- دریافت گواهی ولادت یا تکمیل فرم اعلام ولادت با امضای شهود
- تکمیل فرم درخواست صدور شناسنامه
- پرداخت هزینه قانونی
برای نوزاد خود شناسنامه دریافت کند؛ در این حالت، معمولاً نام خانوادگی مادر به کودک داده میشود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دریافت شناسنامه برای فرزند بدون پدر و توسط مادر مطرح شده است:
❓ من با همسرم عقد دائم شرعی کردهایم ولی هنوز صیغهنامه را در محضر ثبت نکردیم. الان ایشان حاضر نیست برای گرفتن شناسنامه نوزادمان بیاید. من بهتنهایی میتونم برای بچه شناسنامه بگیرم؟
✅ اگر ازدواج شما هنوز در دفترخانه رسمی ثبت نشده باشد و همسرتان همکاری نکند، نمیتوانید مستقیماً به ثبت احوال مراجعه کنید. ابتدا باید از دادگاه تقاضای اثبات رابطه زوجیت کنید. پس از صدور حکم، یا همسر ملزم به حضور میشود یا دادگاه به شما اجازه میدهد با دریافت حکم امین موقت برای نوزادتان شناسنامه بگیرید.
❓ نوزاد من حاصل یک رابطه خارج از ازدواج (بدون عقد) است و پدرش هم هیچ مسئولیتی قبول نمیکند. آیا میتونم شناسنامه بگیرم؟
✅ بله، طبق رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور، فرزند نامشروع هم حق داشتن شناسنامه دارد. اگر پدر حاضر به همکاری نیست، میتوانید به ثبت احوال مراجعه کرده و با مدارک هویتی خودتان و گواهی ولادت نوزاد، شناسنامهای با نام خانوادگی خودتان برای فرزندتان دریافت کنید.
❓ شوهرم فوت شده و ما عقد موقت داشتیم که در محضر ثبت شده بود. الان نوزادمان تازه به دنیا آمده؛ میتونم بهتنهایی براش شناسنامه بگیرم؟
✅ بله. چون صیغهنامه شما ثبت رسمی شده، شما بهعنوان مادر میتوانید با ارائه شناسنامه خود، صیغهنامه، گواهی ولادت و تکمیل فرمهای مربوطه، بدون نیاز به حضور پدر یا ولی دیگر برای نوزاد شناسنامه دریافت کنید. مشخصات پدر نیز در شناسنامه درج خواهد شد.