ازدواج موقت یا همان عقد موقت یکی از انواع نکاح در فقه شیعه است که به صورت مدت‌دار و با تعیین مهریه میان زن و مرد جاری می‌شود. این نوع عقد، برخلاف ازدواج دائم، از ابتدا دارای محدودیت زمانی مشخص است و پس از پایان مدت، رابطه زوجیت نیز منقضی می‌گردد. نکته مهمی که بسیاری از افراد به آن توجه نمی‌کنند، آثار پایان مدت عقد موقت و الزامات شرعی مانند عده است که حتی پس از اتمام رابطه نیز بر زن واجب می‌باشد.
برخی افراد گمان می‌کنند با انقضای خودکار زمان، همه مسئولیت‌ها پایان می‌یابد؛ در حالی‌که فقه و قانون برای این موضوع، احکام ویژه‌ای در نظر گرفته‌اند. علاوه بر آن، دانستن حداقل و حداکثر مدت صیغه موقت، تفاوت آن با بذل مدت، و وضعیت عقدهای بلندمدت مانند صیغه ۹۹ ساله از جمله مسائلی است که در این مقاله به صورت دقیق و قابل فهم بررسی می‌گردد.
تعریف عقد موقت و تفاوت آن با ازدواج دائم
عقد موقت یا نکاح منقطع، یکی از اقسام ازدواج در فقه شیعه است که در آن، مدت مشخص و مهریه معین باید در هنگام انعقاد عقد تعیین گردد. به این نوع ازدواج، صیغه نیز گفته می‌شود و بر خلاف نکاح دائم، رابطه زوجیت در آن با گذشت زمان پایان می‌یابد و نیازی به طلاق رسمی نیست.
مطابق ماده ۱۰۷۵ قانون مدنی ایران، ازدواج موقت نوعی عقد شرعی و قانونی است که با ذکر مدت، زن و مرد را برای مدتی محدود به زوجیت یکدیگر درمی‌آورد. این در حالی است که در نکاح دائم، زمان مشخصی برای پایان رابطه در نظر گرفته نمی‌شود و فقط از طریق طلاق یا فوت یکی از طرفین خاتمه می‌یابد.
🔍از مهم‌ترین تفاوت های عقد موقت با ازدواج دائم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- در عقد موقت تعیین مدت الزامی است، اما در نکاح دائم مدت وجود ندارد.
- در عقد موقت نفقه و ارث جزو الزامات نیستند مگر اینکه شرط شده باشند.
- برای پایان عقد موقت نیازی به طلاق نیست؛ بلکه انقضای مدت یا بذل آن کفایت می‌کند.
- زن پس از پایان عقد موقت باید عده نگه دارد، مگر در موارد خاص.
بنابراین، شناخت دقیق مفاهیم عقد موقت، آثار و احکام شرعی و قانونی آن، برای افرادی که تصمیم به انعقاد چنین عقدی دارند بسیار ضروری است.
راه‌های پایان عقد موقت: انقضای مدت یا بذل مدت
برخلاف ازدواج دائم که تنها با طلاق یا فوت یکی از زوجین پایان می‌یابد، در عقد موقت دو راه برای خاتمه وجود دارد:
🔹۱. انقضای مدت عقد موقت
اصلی‌ترین و رایج‌ترین روش پایان عقد موقت، رسیدن به پایان مدتی است که در متن صیغه مشخص شده است. مثلاً اگر مدت ازدواج موقت یک سال تعیین شده باشد، با پایان آن مدت، عقد نیز به‌صورت خودکار منحل می‌شود و رابطه زوجیت خاتمه می‌یابد. در این حالت، نیازی به طلاق یا اعلام رسمی نیست؛ اما زن باید عده نگه دارد که به‌طور معمول دو طُهر یا ۴۵ روز است، بسته به شرایط بدنی زن.
🔹2. بذل مدت از سوی شوهر
در عقد موقت، شوهر می‌تواند قبل از پایان مدت، مدت باقی‌مانده را به زن ببخشد. این عمل که به آن «بذل مدت» گفته می‌شود، موجب انحلال فوری عقد می‌شود. در واقع، مرد با اعلام رسمی بذل، رابطه زوجیت را پیش از زمان مقرر پایان می‌دهد. پس از بذل مدت نیز، زن باید عده نگه دارد.
📝 نکته: انحلال عقد موقت با هیچ‌کدام از اشکال طلاق مرتبط نیست و نباید با طلاق در نکاح دائم اشتباه گرفته شود.
حداقل و حداکثر مدت در عقد موقت از منظر فقه و قانون
📌 عقد موقت بدون تعیین مدت معتبر نیست. طبق ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی، یکی از شروط اساسی صحت ازدواج موقت، مشخص بودن زمان آن است. اما این سؤال پیش می‌آید که این مدت تا چه حد می‌تواند کوتاه یا بلند باشد؟
🔹 حداقل مدت عقد موقت
در فقه شیعه و رویه قضایی ایران، حداقل زمان قابل پذیرش برای عقد موقت یک روز کامل است. صیغه‌هایی که زمان آن‌ها کمتر از یک روز باشد (مثلاً یک ساعت)، فاقد اعتبار قانونی و شرعی هستند.
🔹 حداکثر مدت عقد موقت
بر اساس فتاوای مراجع تقلید:
-
آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله مکارم شیرازی و دیگران تصریح کرده‌اند که حداکثر مدت عقد موقت را تراضی طرفین تعیین می‌کند؛ با این حال، تأکید شده که این مدت نباید از طول عمر زن یا مرد بیشتر باشد. در غیر این صورت، عقد باطل خواهد بود یا حکم عقد دائم را پیدا می‌کند.
🔍 تفاوت با عقد دائم
در عقد دائم، زمان زندگی مشترک تعیین نمی‌شود؛ ولی در عقد موقت، تعیین مدت شرطی ضروری است. اگر این شرط رعایت نشود، عقد باطل است.
📝 نکته فقهی: اگر عقد موقت بسیار طولانی مثلاً ۹۹ سال تعیین شود، برخی مراجع از جمله آیت‌الله مکارم شیرازی آن را در حکم عقد دائم دانسته‌اند و احکام ویژه عقد دائم بر آن جاری می‌دانند.
پایان عقد موقت و عده زن بعد از انقضای مدت یا بذل مدت
انقضای مدت، یکی از رایج‌ترین شیوه‌های پایان یافتن عقد موقت است. در این حالت، مدت زمان تعیین‌شده در صیغه به پایان می‌رسد و عقد خود‌به‌خود منحل می‌شود. این انحلال نیازی به طلاق یا توافق جداگانه ندارد و کاملاً اتوماتیک و قانونی است.
✅ عده زن پس از انقضای مدت عقد
طبق ماده ۱۱۵۲ قانون مدنی، زن پس از پایان عقد موقت (چه با انقضای مدت و چه با بذل مدت توسط مرد) موظف است عده نگه دارد. شرایط عده به شرح زیر است:
-
در صورت دخول: زن باید دو طُهر (دو دوره پاکی بعد از عادت ماهانه) صبر کند.
-
در صورتی که عادت ماهیانه نداشته باشد (مثلاً یائسه باشد): مدت عده ۴۵ روز خواهد بود.
-
اگر مرد در مدت عقد موقت فوت کند: زن موظف به رعایت عده وفات به مدت چهار ماه و ده روز است، حتی اگر بین آن‌ها نزدیکی صورت نگرفته باشد.
🔹 بذل مدت در عقد موقت چیست؟
بذل مدت به معنای بخشش مدت باقی‌مانده از سوی مرد است. اگر مرد پیش از پایان مدت، ما‌به‌التفاوت زمان را به زن ببخشد، عقد منحل شده و زن وارد مرحله عده می‌شود.
⚖️ تفاوت انقضای مدت و بذل مدت
- انقضای مدت، پایان طبیعی عقد است.
- بذل مدت، پایان زودتر از موعد عقد است با اراده مرد.
🔍 نکته مهم: در هر دو حالت، زن بدون نگه‌داشتن عده، نمی‌تواند مجدداً ازدواج کند.
آثار حقوقی عقد موقت پس از انقضای مدت
با پایان مدت تعیین‌شده در عقد موقت، رابطه زوجیت نیز به‌صورت خودکار خاتمه می‌یابد. این انقضا نه‌تنها عقد را باطل نمی‌کند بلکه آن را به‌طور قانونی منحل می‌کند و آثار حقوقی مهمی دارد که در ادامه بررسی می‌کنیم:
✅ پایان محرمیت پس از انقضای مدت
زن و مرد پس از پایان مدت صیغه، دیگر نسبت به یکدیگر محرم محسوب نمی‌شوند. این بدان معناست که حتی اگر در طول عقد با هم رابطه‌ای نزدیک یا زندگی مشترک داشته‌اند، با انقضای مدت، همانند دو فرد نامحرم با یکدیگر محسوب می‌شوند. ادامه رابطه بدون عقد مجدد، فاقد وجاهت شرعی و قانونی خواهد بود.
✅ شرط ازدواج مجدد
در صورتی که طرفین بخواهند بعد از پایان عقد موقت، دوباره با یکدیگر ازدواج کنند، لازم است:
- ابتدا مدت عده زن به پایان رسیده باشد.
- سپس عقد موقت یا دائم جدیدی منعقد شود.
❌ عدم امکان استفاده از حق ارث
یکی از آثار تفاوت عقد موقت با عقد دائم، نداشتن ارث است. پس از پایان مدت صیغه:
- زن و مرد هیچ حقی نسبت به ترکه یکدیگر ندارند، حتی اگر در طول مدت عقد با یکدیگر زندگی کرده باشند.
- مگر اینکه شرط ارث در ضمن عقد ذکر شده باشد (که در برخی موارد فقهی امکان‌پذیر است).
⚠️ وضعیت حقوقی مهریه
- مهریه‌ای که در عقد تعیین شده، با انقضای مدت همچنان مطالبه‌پذیر و باقی است.
- عدم پرداخت مهریه موجب ایجاد دین قطعی برای مرد می‌شود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول در مورد پایان عقد موقت و شرایط مربوطه که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓بنده مستمری‌بگیر حقوق پدرم از نیروهای مسلح هستم. اگر ازدواج موقت کنم، آیا مستمری من قطع خواهد شد؟ در ضمن، در عقدنامه ذکر شده که نفقه پرداخت نشود به علت موقت بودن و مدت آن یک ماه است که در صورت توافق تمدید می‌شود.
✅ ازدواج موقت معمولاً باعث قطع مستمری نمی‌شود؛ چراکه فقط ازدواج دائم منجر به قطع مستمری بازمانده می‌شود. در مورد عقد موقت، به‌ویژه اگر نفقه‌ای هم پرداخت نمی‌شود و مدت آن محدود است، مستمری شما همچنان برقرار خواهد ماند.
❓خانمی هستم که به مدت دو سال به عقد موقت آقایی درآمده‌ام. اکنون سه ماه از آن تاریخ گذشته و ایشان به دلایل شخصی به شهرستان رفته‌اند و بعد از دو سه هفته بازمی‌گردند و چند روز می‌مانند و دوباره می‌روند. حالا می‌خواهم این عقد باقی‌مانده را باطل کنم چه باید بکنم؟
✅ برای پایان دادن به عقد موقت، تنها راه قانونی “بذل مدت” است؛ یعنی مرد باید از باقی‌مانده مدت عقد صرف‌نظر کند. اگر او همکاری نمی‌کند، می‌توانید به‌صورت دوستانه مذاکره کنید یا تا پایان مدت عقد منتظر بمانید.
❓خواستگار من برای تأمین هزینه‌های زندگی، زنانی را که از سازمان بهزیستی تحت پوشش هستند، عقد کرده است. چگونه می‌تواند از این امر خلاص شود؟ آیا هنگام عقد با من، نام این پنج خانم آشکار می‌شود؟ لطفاً راهنمایی کنید، چون این موضوع برایم بسیار حیاتی است.
✅ اگر این عقدها به‌صورت رسمی و در دفاتر ازدواج ثبت شده باشند، اطلاعات آن در سامانه ثبت احوال نمایش داده می‌شود. در غیر این صورت، رسمی نیستند. برای پایان این روابط باید یا مدت عقد به پایان برسد یا توسط مرد “بذل مدت” صورت گیرد. توصیه می‌شود قبل از هر تصمیم، با یک وکیل مشورت کنید.
❓پنج سال پیش ازدواج موقت کردم به مدت پنج سال با مهریه معلوم و دفترخانه یک برگه به ما داد. حالا مدت آن تمام شده و رابطه‌ای بین ما نیست. می‌خواهم ازدواج کنم. آیا این مسئله در هنگام عقد جدید برایم مشکلی ایجاد می‌کند؟ لطفاً راهنمایی کنید.
✅ با پایان مدت عقد موقت و گذراندن “عده شرعی” (دو دوره عادت ماهانه یا ۴۵ روز در صورت عدم عادت)، هیچ مانعی برای ازدواج مجدد وجود ندارد و از نظر قانونی مشکلی نخواهید داشت.
❓ بنده با خانمی به مدت دو ماه عقد موقت کرده‌ایم و حالا قبل از اتمام این مدت می‌خواهم عقد موقت را باطل کنم. عقد هم به صورت غیررسمی و بین دو خانواده خوانده شده است. برای باطل کردن آن باید چه کاری انجام دهم؟
✅ در این حالت، تنها راه قانونی، “بذل مدت” باقی‌مانده از سوی مرد است. چون عقد رسمی نیست، کافی است با اطلاع طرف مقابل و توافق، این مدت را ببخشید. اگر توافق حاصل نشد، باید تا پایان مدت صبر کنید.
❓حدود ۷ سال است که از مستمری پدرم استفاده می‌کنم و مدتی است با فردی عقد موقت کرده‌ام. آیا اگر از این شخص بچه‌دار شوم، حقوق مستمری من قطع خواهد شد؟
✅ تولد فرزند در نتیجه عقد موقت، به‌تنهایی باعث قطع مستمری نمی‌شود. تنها ازدواج دائم باعث از بین رفتن حق دریافت مستمری می‌شود. بنابراین شما همچنان مستحق دریافت آن خواهید بود.