وصیت، راهی است برای اینکه انسان پیش از مرگ، درباره بخشی از اموال یا امور شخصی خود برای پس از وفات تصمیم‌گیری کند. در نظام حقوقی ایران، اشکال مختلفی از وصیت‌نامه‌ها وجود دارد که اغلب به‌صورت کتبی تنظیم می‌شوند، اما در برخی شرایط خاص، ممکن است وصیت به صورت شفاهی یا زبانی صورت گیرد.
این نوع وصیت که در فقه اسلامی نیز مورد توجه بوده، با وجود سادگی ظاهری، پیچیدگی‌های حقوقی قابل‌توجهی دارد. از جمله پرسش‌هایی که در خصوص وصیت نامه شفاهی مطرح می‌شود، می‌توان به اعتبار قانونی آن، شیوه اثبات در دادگاه، و نقش شهود در تأیید آن اشاره کرد. در این مقاله قصد داریم به‌صورت جامع به بررسی وصیت‌نامه شفاهی، مبانی شرعی و قانونی آن، شرایط اعتبار و چالش‌های اثبات آن در نظام حقوقی ایران بپردازیم.
تعریف وصیت‌نامه شفاهی و تمایز آن با وصیت‌نامه‌های کتبی
وصیت‌نامه، سندی است که فرد برای تعیین تکلیف اموال یا مسئولیت‌هایی که پس از فوت وی مطرح می‌شود، تنظیم می‌کند. این سند می‌تواند به اشکال مختلفی تهیه شود؛ از جمله وصیت‌نامه رسمی، خودنوشت، سری و در موارد خاص، شفاهی. وصیت‌نامه شفاهی، همان‌طور که از نام آن پیداست، به صورت لفظی و بدون نوشتار توسط موصی (وصیت‌کننده) اعلام می‌شود و در حضور شهود، مفاد آن بیان می‌گردد.
برخلاف وصیت نامه‌های کتبی که بر اساس قوانین مدون و قالب‌های مشخص تنظیم می‌شوند و قابلیت ثبت رسمی دارند، وصیت‌نامه شفاهی تنها در شرایط استثنایی قابل پذیرش است. این شرایط شامل وضعیت‌هایی مانند جنگ، خطر مرگ فوری، بیماری‌های مسری یا زندانی بودن در محل فاقد دسترسی به خارج می‌شود. همچنین لازم است وصیت‌نامه شفاهی در حضور دو شاهد عاقل و بالغ ایراد گردد و یکی از آن‌ها محتوای وصیت را مکتوب کرده و به امضای طرفین برساند.
در حقیقت، تمایز اصلی وصیت‌نامه شفاهی با انواع کتبی در شکل تنظیم و شرایط اضطراری آن است. وصیت‌نامه‌های کتبی از درجه اعتبار بالاتری برخوردارند و در صورت فقدان شهود، به راحتی در دادگاه‌ها قابل استناد هستند؛ در حالی که اعتبار وصیت‌نامه شفاهی به‌طور مستقیم وابسته به وجود شهود و رعایت کامل تشریفات قانونی است.
شرایط قانونی اعتبار وصیت‌نامه شفاهی در قانون امور حسبی
در حقوق ایران، به‌ویژه در قانون امور حسبی، اصل بر کتبی بودن وصیت است. با این حال، در برخی موارد استثنایی، وصیت‌نامه شفاهی نیز به رسمیت شناخته شده است؛ اما قانون‌گذار برای جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی، شرایط خاص و محدودکننده‌ای برای اعتبار آن مقرر کرده است.
مطابق ماده ۲۸۳ قانون امور حسبی، وصیت‌نامه شفاهی تنها در «موارد فوق‌العاده» نظیر جنگ، خطر مرگ فوری، بیماری‌های مسری و سفرهای دریایی که امکان تنظیم وصیت رسمی وجود ندارد، پذیرفته می‌شود. در این شرایط، موصی باید وصیت خود را نزد دو شاهد بیان کند و یکی از شاهدان، وصیت را همراه با ذکر تاریخ، مکان و نام اشخاص، مکتوب کند. همچنین موصی و دو شاهد باید ذیل آن را امضا نمایند.
برای نظامیان و افرادی که در ارتش مشغول به خدمت هستند، قانون در مواد ۲۸۴ تا ۲۸۶ امور حسبی، شرایط خاص‌تری را مقرر کرده است. اگر فرد نظامی در حین عملیات جنگی، زندانی یا محصور باشد و امکان ارتباط با بیرون نداشته باشد، می‌تواند وصیت شفاهی خود را نزد یک افسر (یا هم‌ردیف او) و در حضور دو شاهد اعلام نماید. همچنین اگر در بیمارستان بستری باشد، وصیت باید در حضور رئیس بهداری و مدیر بیمارستان ثبت شود.
اما در شرایط عادی، تنها در یک حالت وصیت شفاهی معتبر است: زمانی که موصی در حضور دو شاهد وصیت کند، یکی از آن‌ها متن وصیت را بنویسد، تاریخ بزند و همگی آن را امضا کنند. در این صورت، وصیت‌نامه شفاهی تا یک ماه پس از رفع حالت اضطراری اعتبار دارد. اگر در این مدت موصی توانایی تنظیم وصیت کتبی داشت و اقدام نکرد، وصیت شفاهی او از درجه اعتبار ساقط خواهد شد.
در نهایت، ماده ۲۹۱ قانون امور حسبی تأکید می‌کند که وصایایی که مطابق این شرایط نباشند، در محاکم رسمی پذیرفته نیستند؛ مگر آنکه وراث بر صحت آن اتفاق نظر داشته باشند و آن را تنفیذ کنند.
چگونگی اثبات وصیت‌نامه شفاهی در دادگاه
وصیت‌نامه شفاهی حتی اگر تحت شرایط قانونی تنظیم شده باشد، برای آنکه در دادگاه معتبر تلقی شود، نیاز به اثبات دارد. فرآیند اثبات وصیت شفاهی به دلیل ماهیت غیرمکتوب آن، نسبت به وصیت‌نامه‌های رسمی و کتبی دشوارتر و دقیق‌تر است.
مهم‌ترین راه اثبات چنین وصیتی، شهادت شهود حاضر در زمان بیان وصیت است. یعنی افرادی که مستقیماً وصیت شفاهی را شنیده‌اند و در جریان کامل مفاد آن قرار دارند. بر اساس مواد ۲۸۳ تا ۲۹۰ قانون امور حسبی، این شهود باید در دادگاه حضور یافته و نسبت به محتوای وصیت، شرایط زمانی و مکانی آن و همچنین سلامت عقل و اراده موصی در زمان اظهار وصیت، شهادت دهند. شهادت باید روشن، بدون ابهام و منطبق با مفاد قانونی باشد.
در صورتی که شهود در دسترس نباشند، امکان استفاده از امارات دیگر مانند استشهادیه محلی، گواهی بر گواهی، یا مکاتبات و اسنادی که به‌نوعی به وصیت اشاره دارند، وجود دارد. البته این امارات، به‌تنهایی کافی نیستند و تنها در صورت نبود شهود مستقیم، ممکن است برای قاضی، اطمینان‌آور باشند.
باید توجه داشت که دادگاه تنها در صورتی وصیت‌نامه شفاهی را معتبر تلقی می‌کند که همه تشریفات قانونی رعایت شده باشد؛ از جمله وجود دو شاهد، ثبت دقیق تاریخ وصیت توسط یکی از شهود، امضای متن مکتوب توسط شاهدان و موصی، و انجام وصیت در شرایط استثنایی یا اضطراری. هرگونه نقص در این موارد، باعث می‌شود وصیت قابل پذیرش در محکمه نباشد، مگر اینکه وراث صراحتاً به صحت وصیت اذعان کرده و آن را تنفیذ نمایند.
در نتیجه، اثبات وصیت‌نامه شفاهی، نیازمند شواهد قوی و مستند قانونی است و بار اثبات آن بر دوش مدعی قرار دارد. بنابراین، توصیه می‌شود حتی در شرایط اضطراری، تلاش شود وصیت به صورت کتبی و در چارچوب قانون انجام شود تا از بروز اختلافات بعدی جلوگیری گردد.
حکم شرعی وصیت‌نامه شفاهی در فقه اسلامی
از نگاه شرع اسلام، وصیت نه تنها مجاز بلکه عملی مستحب و تأکید شده است. در روایات اسلامی، مسلمانان تشویق شده‌اند تا برای اموال و مسئولیت‌های خود پس از مرگ، تعیین تکلیف کنند تا از بروز اختلافات میان بازماندگان جلوگیری شود. فقه اسلامی وصیت را به دو نوع کلی تقسیم می‌کند: وصیت تملیکی (تملیک مال به غیر برای پس از مرگ) و وصیت عهدی (واگذاری مسئولیت به فردی دیگر پس از مرگ). اما در خصوص شکل وصیت، شرع تفاوتی بین کتبی یا شفاهی بودن آن قائل نشده و اصل را بر صداقت و قصد واقعی موصی قرار داده است.
در منابع فقهی، هر وصیتی که به‌صورت روشن و با قصد جدی از سوی فرد در حال حیات صادر شود و به‌درستی ثابت گردد، از نظر شرعی معتبر دانسته شده و عمل به آن واجب شمرده می‌شود. به بیان دیگر، اگر وصیت شفاهی بتواند اثبات شود – حتی اگر در قالب سند مکتوب نباشد – در فقه اسلامی از نظر دینی باید به آن وفا کرد.
با این حال، در فقه نیز مانند حقوق، اثبات وصیت شفاهی اهمیت دارد. فقها برای اثبات چنین وصیتی، وجود شاهد را لازم دانسته‌اند. اگر فردی پیش از مرگ خود به‌صورت شفاهی وصیتی کرده باشد، ولی هیچ‌کس آن را نشنیده یا شاهدی بر آن نباشد، تحقق و اجرای آن از نظر شرعی نیز با اشکال مواجه خواهد شد، چرا که امکان سوء استفاده و اختلاف زیاد است.
از منظر فقه، همانند قانون، رعایت عدالت و جلوگیری از تضییع حقوق دیگران به‌ویژه وراث اهمیت ویژه‌ای دارد. بنابراین حتی وصیت شرعی نیز باید در چهارچوب ثلث اموال باشد و اگر بیش از یک سوم اموال وصیت شده باشد، فقط در صورت رضایت ورثه، قابل اجرا است.
آیا وصیت شفاهی بدون شاهد معتبر است؟
پاسخ صریح قانون به این سؤال منفی است: وصیت‌نامه شفاهی بدون شاهد، فاقد اعتبار قانونی است.مطابق با ماده ۲۸۳ قانون امور حسبی، وصیت‌نامه شفاهی تنها در شرایط فوق‌العاده‌ای نظیر جنگ، خطر مرگ فوری یا بیماری‌های مسری، قابل پذیرش است و حتی در چنین شرایطی نیز، وصیت باید در حضور دست‌کم دو شاهد بیان شده باشد. یکی از این شهود نیز موظف است متن وصیت را همراه با زمان و مکان دقیق آن، مکتوب کرده و به امضای موصی و دو شاهد برساند.
در صورت فقدان شاهد، هیچ راهی برای تأیید صحت و وجود وصیت‌نامه شفاهی در نظر گرفته نشده و دادگاه نمی‌تواند صرفاً بر مبنای ادعای یک شخص، وصیتی را معتبر اعلام کند؛ چرا که امکان سوء‌استفاده از چنین ادعایی و تضییع حقوق سایر ورثه بسیار بالاست.
ماده ۲۹۱ قانون امور حسبی نیز تصریح می‌کند که هر وصیتی که به ترتیبات مقرر در این قانون صورت نگرفته باشد، باطل و غیرقابل استناد است. بنابراین، وصیت شفاهی که فاقد حضور دو شاهد باشد، در دادگاه اعتبار نداشته و اثری ندارد، مگر اینکه وراث یا ذی‌نفعان ترکه، به صحت آن اقرار کرده و آن را بپذیرند که در این صورت، به نوعی «تنفیذ وصیت‌نامه» صورت می‌گیرد.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون وصیت نامه شفاهی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓آیا وراثی که وصیت شفاهی متوفی را پذیرفته‌اند و کتبی هم اعلام کرده‌اند می‌توانند از پذیرش آن منصرف شوند؟
✅ وصیت شفاهی تنها در صورت تنفیذ توسط وراث یا تأیید دادگاه معتبر است. اگر وراث به‌صورت کتبی آن را پذیرفته باشند، انصراف از پذیرش ممکن است فقط در صورت عدم تنفیذ قضایی امکان‌پذیر باشد؛ اما اگر دادگاه آن را تأیید کند، انصراف بی‌اثر خواهد بود.
❓آیا وصیت‌نامه‌ای که به صورت شفاهی و در حضور چندین شاهد انجام شده است از نظر قانونی معتبر است؟
✅ در صورت وجود شرایط قانونی از جمله حضور دو شاهد، مکتوب شدن وصیت با ذکر تاریخ و در برخی موارد خاص مانند خطر مرگ یا مأموریت نظامی، وصیت شفاهی می‌تواند از سوی دادگاه معتبر شناخته شود.
❓آیا وصیت نامه‌ای که توسط متوفی به صورت شفاهی به شورای روستا اعلام و مهر شده است اعتبار دارد؟
✅ بله، وصیت نامه دست‌نویس با رعایت شرایط قانونی مانند تاریخ، امضا و نوشته‌شدن کامل به دست خود موصی، می‌تواند معتبر باشد؛ مهر شورا نیز می‌تواند به اعتبار آن کمک کند، اما جایگزین شرایط قانونی نمی‌شود.
❓پدرم می‌خواهد ثلث اموالش را به من که فرزند ارشدش هستم واگذار کند تا خواسته‌های شفاهی او را انجام دهم. چگونه باید این وصیت‌نامه را نوشت؟
✅ برای تنظیم صحیح و قانونی وصیت‌نامه بهتر است با مشاور حقوقی مشورت کنید تا متنی مطابق با یکی از انواع وصیت‌نامه رسمی، سری یا خودنوشت تنظیم شود که قابلیت اجرایی داشته باشد.
❓آیا وصیت‌نامه دستی که پدر شوهرم قبل از فوت نوشته از نظر قانونی معتبر است؟ هنوز انحصار ورثه انجام نشده است.
✅ وصیت‌نامه دستی می‌تواند معتبر باشد، مشروط بر اینکه با خط خود متوفی نوشته شده و تاریخ و امضا داشته باشد. برای اجرای آن، ابتدا باید انحصار وراثت انجام شود.
❓آیا خواهان می‌تواند با سوگند، وصیت شفاهی را اثبات کند؟
✅ در صورت نبود سایر دلایل یا مدارک، سوگند ممکن است یکی از راه‌های اثبات وصیت باشد، اما معمولاً دادگاه بر شهادت شهود و سایر قرائن نیز تکیه می‌کند و صرف سوگند به‌تنهایی برای اثبات وصیت شفاهی کافی نیست.