موضوع پرداخت نفقه به زن در دوران عقد و نامزدی از مباحث چالش‌برانگیز در حقوق خانواده است. بسیاری از افراد، به‌ویژه زوج‌های جوان، نمی‌دانند که آیا در فاصله‌ی بین عقد دائم و آغاز زندگی مشترک، زوجه مستحق دریافت نفقه است یا خیر؟ این ابهام زمانی بیشتر می‌شود که دختر هنوز باکره است و در خانه پدری خود سکونت دارد، اما عقد نکاح رسمی و دائمی بین طرفین منعقد شده است.
از یک سو، قانون مدنی ایران با تصریح بر حقوق زوجه از لحظه‌ی وقوع عقد نکاح، حق دریافت نفقه را تأیید می‌کند؛ از سوی دیگر، عرف جامعه و حتی برخی رویه‌های قضایی، شرایط خاصی مانند تمکین، آغاز زندگی مشترک یا آمادگی برای زفاف را در استحقاق نفقه مؤثر می‌دانند. همین موضوع باعث شده است که پرونده‌های قضایی متعددی درباره نفقه دختران باکره در دوران عقد مطرح شود و در برخی موارد، دادگاه‌ها به دلیل عدم تمکین یا توافق طرفین، نفقه را رد کرده‌اند.
در این مقاله، با بررسی دقیق مواد قانونی، نظریات حقوقی، آرای وحدت رویه و رویه‌های قضایی، به این سؤال پاسخ می‌دهیم که آیا نفقه در دوران عقد و نامزدی قابل مطالبه است؟ در چه شرایطی پرداخت آن الزامی است و در چه مواردی ممکن است مرد از پرداخت آن معاف شود؟
نامزدی در قانون و عرف؛ آیا مسئولیتی ایجاد می‌کند؟
دوران نامزدی، اگرچه برای بسیاری از خانواده‌ها به‌منزله‌ی آغاز یک تعهد جدی تلقی می‌شود، اما از دیدگاه حقوقی، هنوز هیچ رابطه‌ی الزام‌آوری میان طرفین به وجود نیامده است. در واقع، نامزدی قبل از جاری شدن عقد نکاح، صرفاً یک وعده‌ی ازدواج است که هیچ تعهد قانونی الزام‌آوری برای طرفین ایجاد نمی‌کند.
در مواردی، خانواده‌ها برای فراهم‌کردن امکان آشنایی بیشتر دختر و پسر، صیغه‌ی محرمیت یا عقد موقت کوتاه‌مدت جاری می‌کنند که گاهی به‌اشتباه به آن «نامزدی» نیز اطلاق می‌شود. اما باید میان وعده‌ی ازدواج (نامزدی عرفی) و عقد موقت یا دائم (روابط حقوقی واقعی) تفاوت قائل شد.
بر اساس عرف و فرهنگ جامعه، زمانی که یک پسر به خواستگاری دختری می‌رود و خانواده‌ها وعده‌ی ازدواج میان آنها برقرار می‌کنند، بدون جاری شدن صیغه عقد، این رابطه را نامزدی تلقی می‌کنند. در این حالت، هیچ حق و تکلیفی از جمله پرداخت نفقه برای طرفین ایجاد نمی‌شود و دختر و پسر از نظر حقوقی همچنان نسبت به هم بیگانه تلقی می‌شوند.
📌 نامزدی از دیدگاه عرف، قانون و فقه
از نگاه فقه اسلامی و قانون مدنی ایران، تا زمانی که عقد نکاح واقع نشده باشد، رابطه‌ای تحت عنوان زوجیت وجود ندارد؛ بنابراین، نه مرد مکلف به پرداخت نفقه است و نه زن حقی نسبت به او پیدا می‌کند.
تنها در صورت اثبات رابطه‌ی زوجیت با عقد دائم یا موقت، زن می‌تواند به استناد قانون، مطالباتی از جمله نفقه را مطرح کند. به همین دلیل، دادگاه‌ها نیز در دعاوی مطالبه نفقه یا مهریه، مطالبه‌ای در دوران نامزدی عرفی را به رسمیت نمی‌شناسند، مگر اینکه عقدی – ولو موقت – منعقد شده باشد.
تعریف نفقه در قانون؛ زن از چه زمانی مستحق دریافت آن است؟
یکی از مهم‌ترین حقوقی که پس از وقوع عقد نکاح برای زن ایجاد می‌شود، حق دریافت نفقه از شوهر است. این حق، از همان لحظه‌ای که عقد دائم میان طرفین جاری می‌شود، بر عهده‌ی مرد قرار می‌گیرد و مشروط به شرایطی خاص، قابل مطالبه خواهد بود ولیکن در دوران نامزدی یا عقد شرایط متفاوت است.
بر اساس ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی، پس از ثبت ازدواج دائم، تأمین نفقه‌ی زن بر عهده‌ی شوهر است. این بدان معناست که صرف انعقاد عقد دائم حتی اگر زندگی مشترک هنوز آغاز نشده باشد، مرد را مکلف به تأمین نیازهای زن می‌کند. ماده ۱۱۰۷ نیز تعریف نفقه را چنین بیان می‌کند:
«نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن، از قبیل مسکن، لباس، غذا، اثاث منزل، هزینه‌های درمانی، بهداشتی و در صورت لزوم، وجود خادم.»
بنابراین نفقه صرفاً شامل خوراک و پوشاک نیست؛ بلکه مجموعه‌ای از نیازهای زندگی مطابق شأن زن و عرف اجتماعی را در بر می‌گیرد.
📌 تفاوت نفقه در عقد دائم و موقت
در عقد موقت (صیغه)، وضعیت متفاوت است. پرداخت نفقه در عقد موقت یا به اصطلاح نامزدی الزامی نیست، مگر آنکه ضمن عقد شرط شود یا عقد بر مبنای پرداخت نفقه منعقد شده باشد. به همین دلیل، در بسیاری از موارد زوجه در عقد موقت حقی برای مطالبه نفقه ندارد.
در مقابل، در عقد دائم، نفقه حقی غیرقابل چشم‌پوشی است که حتی می‌تواند در صورت عدم پرداخت، پیگرد حقوقی یا کیفری برای زوج به دنبال داشته باشد. با این حال، این حق مطلق نیست و در مواردی مانند عدم تمکین زن یا اثبات ناشزه بودن، می‌تواند ساقط شود.
نفقه در دوران نامزدی؛ قبل از جاری شدن عقد دائم
پرسش رایج میان بسیاری از زوج‌های جوان این است که آیا در دوران نامزدی – قبل از عقد رسمی – زوجه مستحق نفقه است؟ پاسخ این است که از نظر قانونی، دوران نامزدی یک رابطه‌ی صرفاً اخلاقی و عرفی است و تا زمانی که عقد نکاح دائم به‌صورت صحیح جاری نشده باشد، هیچ‌گونه حقی برای دریافت نفقه برای زن ایجاد نمی‌شود.
📌 آیا پرداخت نفقه در دوران عقد الزامی است؟
خیر. نامزدی از دیدگاه حقوقی تنها یک توافق اولیه و غیرالزام‌آور برای ازدواج آینده محسوب می‌شود. بر اساس رویه‌ی قضایی و فتاوای فقهی، تا قبل از انعقاد عقد نکاح دائم، زن و مرد نسبت به یکدیگر هیچ‌گونه تعهد مالی یا شرعی ندارند.
بنابراین، هرگونه پرداخت هزینه‌ای از سوی مرد در این دوران، تنها جنبه‌ی اخلاقی یا توافق شخصی دارد و قابل الزام قانونی نیست. به همین دلیل، اگر دختری در دوران نامزدی مدعی شود که طرف مقابل نفقه نداده است، دادگاه چنین دعوایی را مسموع نمی‌داند.
📌 نقش عرف در هزینه‌های دختر پیش از عقد
در عرف بسیاری از مناطق ایران، به‌ویژه در شهرهای کوچک یا خانواده‌های سنتی، پسر در دوران نامزدی بخشی از هزینه‌های مربوط به رفت‌وآمد، هدیه، یا حتی درمان دختر را می‌پردازد. این رفتارها اگرچه معمول است، اما مبنای حقوقی برای الزام به پرداخت نفقه تلقی نمی‌شود.
گاه دیده شده است که خانواده‌ها با خواندن صیغه‌ی محرمیت یا قولنامه‌های سنتی، ارتباط میان دختر و پسر را به مرحله‌ای جدی‌تر از نامزدی رسانده‌اند. اما تا زمانی که سند ازدواج رسمی (عقد دائم) تنظیم نشده باشد، هیچ‌گونه الزام قانونی برای پرداخت نفقه وجود ندارد.
نفقه دختر باکره در دوران عقد رسمی
یکی از مسائل مهم و پر چالش در پرونده‌های خانواده، مطالبه نفقه در شرایطی است که زوجه هنوز باکره است و در خانه پدرش سکونت دارد. این وضعیت، که معمولاً بین زمان عقد دائم و مراسم عروسی ایجاد می‌شود، موجب بروز اختلافات زیادی در خصوص استحقاق یا عدم استحقاق زن نسبت به نفقه شده است.
بر اساس ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی، به محض وقوع عقد دائم، رابطه زوجیت و کلیه حقوق و تکالیف ناشی از آن برای زن و مرد برقرار می‌شود. بنابراین، زن عقد کرده حتی اگر هنوز باکره باشد و در منزل پدری زندگی کند، از منظر قانونی مستحق دریافت نفقه است.
در این میان، باکره بودن زن یا عدم آغاز زندگی مشترک تأثیری بر اصل استحقاق نفقه ندارد، مگر اینکه عدم تمکین وی بدون دلیل موجه باشد که در این صورت زوج می‌تواند از پرداخت نفقه امتناع کند.
📌 استفاده از حق حبس و تمکین؛ ضمانت دریافت نفقه
یکی از مهم‌ترین استثناها در خصوص الزام به تمکین برای دریافت نفقه، حق حبس زوجه است. طبق ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی:
“زن می‌تواند تا زمانی که مهریه خود را دریافت نکرده، از ایفای وظایف زناشویی امتناع کند و این امتناع موجب سقوط حق نفقه نخواهد شد.”
به عبارت دیگر، دختر باکره‌ای که از حق حبس استفاده می‌کند و هنوز مهریه‌اش را دریافت نکرده، حتی بدون تمکین خاص نیز مستحق نفقه خواهد بود.
📌 این نکته در رویه قضایی نیز تأیید شده است. دادگاه‌ها معمولاً اگر زن بتواند ثابت کند که تمایل به شروع زندگی داشته یا از حق حبس استفاده کرده، نفقه دوران عقد را حتی با وجود باکرگی تأیید می‌کنند.
ندادن نفقه در دوران عقد؛ چه پیامدهایی دارد؟
یکی از سؤالات متداول این است که اگر مرد در دوران عقد رسمی، نفقه نپردازد، آیا زن می‌تواند علیه او اقامه دعوا کند؟ پاسخ مثبت است. طبق قانون، زن به‌محض انعقاد عقد دائم مستحق نفقه می‌شود و اگر شوهر از پرداخت آن امتناع کند، زوجه می‌تواند از طریق مراجع قضایی برای دریافت نفقه گذشته و آینده اقدام نماید.
اگرچه اصل بر استحقاق زن برای دریافت نفقه پس از عقد است، اما در برخی موارد خاص، مرد می‌تواند با اثبات شرایطی از پرداخت نفقه معاف شود. مهم‌ترین موارد عبارتند از:
- ناشزه بودن زن: یعنی اگر زن بدون دلیل موجه از تمکین خودداری کند، نفقه به او تعلق نخواهد گرفت.
- اثبات پرداخت نفقه: اگر شوهر بتواند مستنداتی مبنی بر پرداخت نفقه ارائه دهد (مانند فیش‌های بانکی، رسید، شهادت شهود)، دعوای زن رد می‌شود.
- عدم آغاز زندگی مشترک با توافق قبلی: در برخی آراء قضایی آمده است که اگر زن و شوهر توافق کرده باشند که زندگی مشترک را از تاریخ مشخصی آغاز کنند، تا آن زمان مرد مکلف به پرداخت نفقه نخواهد بود.
📌 به‌عنوان نمونه، در رأی دادگاه تجدیدنظر استان تهران (شماره ۹۳۰۹۹۷۰۲۲۳۰۰۲۰۲۸) آمده است:
«در دوران عقد که زوجه در منزل پدرش است و در تمکین کامل زوج نیست، زوجه مستحق نفقه نبوده و بنای طرفین نیز بر عدم انفاق است.»
📌 تبعات کیفری ترک انفاق در دوران عقد
طبق ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده، ترک نفقه جرم تلقی می‌شود و مرد ممکن است به حبس تعزیری تا شش ماه محکوم گردد. با این حال، برای تحقق این جرم، باید رابطه زوجیت برقرار باشد، زن تمکین کرده باشد یا از حق حبس به‌درستی استفاده کرده باشد، و مرد با وجود استطاعت مالی نفقه نپرداخته باشد.
در نتیجه، اگر زوجه شرایط قانونی استحقاق نفقه را داشته باشد و مرد به‌رغم توانایی مالی از پرداخت نفقه امتناع کند، امکان شکایت کیفری نیز وجود دارد.
رویه دادگاه‌ها و رأی وحدت رویه درباره نفقه در دوران عقد
با وجود تصریح قانون مدنی بر استحقاق نفقه زن پس از عقد دائم، رویه قضایی کشور همواره یکدست نبوده و گاه بسته به شرایط پرونده، قاضی ممکن است رأی متفاوتی صادر کند. بررسی آرای صادرشده در دادگاه‌های بدوی، تجدیدنظر و دیوان عالی کشور نشان می‌دهد که تفسیر ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی (الزام شوهر به پرداخت نفقه پس از عقد دائم) گاه با ملاحظات عرفی و اجتماعی آمیخته شده است.
⚖️رأی وحدت رویه پیرامون نفقه در دوران عقد
هیئت عمومی دیوان عالی کشور در رأی وحدت رویه شماره ۶۳۳ مورخ ۱۴ اردیبهشت ۱۳۷۸ در پاسخ به این پرسش که «آیا زوجه در فاصله بین عقد و تمکین خاص مستحق نفقه است یا خیر؟» چنین رأی داده است:
«به‌موجب مواد ۱۱۰۲، ۱۱۰۶ و ۱۱۰۷ قانون مدنی، به‌محض وقوع عقد نکاح، روابط زوجیت بین زن و مرد برقرار شده و حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر ایجاد می‌گردد. از جمله این حقوق، استحقاق زن به دریافت نفقه است. بنابراین، زوجه به‌مجرد عقد نکاح دائم، ذی‌حق دریافت نفقه خواهد بود، حتی اگر هنوز تمکین خاص انجام نشده باشد.»
این رأی، به‌صراحت تأکید می‌کند که:
-
✅ تمکین شرط لازم برای دریافت نفقه نیست، بلکه صرف وقوع عقد دائم کافی است.
-
✅ حق نفقه، یک حق قانونی مستقل از وضعیت باکرگی یا اقامت زن در خانه پدری است.
-
✅ اگر مرد مدعی عدم استحقاق زن به نفقه است، باید ناشزه بودن یا عدم تمکین زن بدون عذر موجه را اثبات کند.
این رأی وحدت رویه، بر آرای دادگاه‌ها اثر الزام‌آور دارد و در صورت اختلاف نظر شعب مختلف، باید به عنوان مبنا مورد استناد قرار گیرد.
📌 به‌عبارت دیگر، طبق این رأی:
زن عقد کرده – حتی اگر هنوز زندگی مشترک را آغاز نکرده و در خانه پدر خود باشد – در صورت تمایل به تمکین یا استفاده از حق حبس، مستحق دریافت نفقه است.
🔍 این رأی، مبنای بسیاری از آراء صادره در دادگاه‌های خانواده است که به نفع زوجه در دوران عقد رأی به پرداخت نفقه می‌دهند؛ مگر اینکه شوهر ادله کافی دال بر عدم استحقاق زن ارائه کرده باشد.
آرای دادگاه‌های تجدیدنظر؛ وقتی عرف وارد ماجرا می‌شود
در پرونده‌های متعدد، دادگاه‌های تجدیدنظر به ویژه در استان تهران، رویکرد متفاوتی اتخاذ کرده‌اند. به‌عنوان مثال در دادنامه شماره ۹۳۰۹۹۷۰۲۲۳۰۰۲۰۲۸ آمده است:
«چون زوجه در دوران عقد در منزل پدری سکونت داشته و در تمکین کامل شوهر نبوده، مستحق نفقه تا آغاز زندگی مشترک نیست؛ چرا که بنای طرفین نیز بر عدم پرداخت نفقه در این مدت بوده است.»
در مقابل، دیوان عالی کشور در یک پرونده فرجامی، استدلال دادگاه بدوی مبنی بر عدم استحقاق نفقه زوجه باکره را نپذیرفت و اعلام کرد:
«زوجه از تاریخ عقد تا زمان آغاز زندگی مشترک، مستحق نفقه است، مگر اینکه شوهر اثبات کند که هزینه‌ها را پرداخت کرده یا زن از تمکین بدون دلیل موجه امتناع کرده است.»
در نتیجه، اگرچه متن قانون صریح است، اما تحلیل قاضی، عرف منطقه، رفتار طرفین و مدارک موجود نقش تعیین‌کننده در صدور حکم دارد.
چگونه نفقه دوران عقد را مطالبه کنیم؟
اگر زنی پس از عقد دائم، نفقه‌ای از شوهر خود دریافت نکند، می‌تواند از طریق مراجع قانونی نسبت به مطالبه نفقه معوقه و نفقه جاری اقدام کند. برای این منظور، باید رابطه زوجیت، عدم دریافت نفقه و استحقاق قانونی خود را به اثبات برساند.
📌 مدارک لازم برای دادخواست نفقه
برای اقامه دعوای نفقه، زن باید با در دست داشتن مدارک زیر به دادگاه خانواده مراجعه کند:
-
سند ازدواج (عقدنامه رسمی): برای اثبات رابطه زوجیت
-
کپی شناسنامه و کارت ملی
-
در صورت وجود: مدارکی مبنی بر عدم پرداخت نفقه مانند شهادت شهود یا پرینت بانکی
-
اگر شوهر ادعای تمکین نکردن زن را دارد: ارائه دلایل موجه قانونی از سوی زن (مثل استفاده از حق حبس یا وجود شرایط ماده ۱۱۱۵ یا ۱۱۲۷ قانون مدنی)
زن می‌تواند برای این کار به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و دادخواست خود را به ثبت برساند.
📌 بررسی بار اثبات در دعوی نفقه
اصل بر این است که زن پس از عقد دائم مستحق نفقه است. بنابراین در دادگاه:
-
✅ زن تنها باید رابطه زوجیت و عدم دریافت نفقه را اثبات کند.
-
❌ این شوهر است که باید ثابت کند زن ناشزه است یا نفقه را پرداخت کرده است.
بر اساس ماده ۱۹۸ قانون آیین دادرسی مدنی و رویه‌ی قضایی موجود، زوجه نیازی به اثبات پرداخت نشدن نفقه ندارد، بلکه صرف طرح دعوا و اثبات زوجیت کافی است.
در بسیاری از آراء، اگر زوجه از حق حبس استفاده کرده باشد، دادگاه به نفع او حکم نفقه صادر می‌کند، حتی بدون اثبات تمکین.
📌 نفقه جاری و معوقه؛ تفاوت مهم
-
نفقه جاری: نفقه‌ای که از زمان صدور حکم به بعد، به‌صورت ماهیانه باید پرداخت شود.
-
نفقه معوقه: نفقه‌ای که مربوط به دوره‌ی گذشته از تاریخ عقد تا زمان طرح دعواست و در صورت اثبات، یکجا مطالبه می‌شود.
دادگاه معمولاً برای تعیین میزان نفقه معوقه، موضوع را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می‌دهد. کارشناس با توجه به عرف، وضعیت خانوادگی و سطح زندگی زوجه، رقم نهایی را تعیین می‌کند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون نفقه در دوران عقد و نامزدی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است:
❓نفقه در چه شرایطی در دوران نامزدی تعلق می‌گیرد؟
✅ نفقه تنها در صورتی تعلق می‌گیرد که عقدی بین طرفین صورت گرفته باشد. در غیر این صورت، نفقه تعلق نمی‌گیرد.
❓با سلام، اگر کسی به مدت سه سال و نیم نامزد باشد و پس از دو سال نامزدی زوجه تقاضای مهریه کند، آیا اکنون که حکم قسطی صادر شده، به او نفقه تعلق می‌گیرد یا خیر؟
✅ در صورت وجود عقد رسمی بین طرفین، نفقه تعلق می‌گیرد، اما اگر صرفاً نامزد هستند و عقدی منعقد نشده، نفقه تعلق نمی‌گیرد.
❓سلام، من زوجه هستم و برای نفقه حکم صادر شده است، این به چه معناست؟ و ابلاغ حکم یعنی چه؟
✅ نفقه به معنای هزینه‌ها و مخارج زندگی، از جمله هزینه‌های خوراک، پوشاک، درمان و سایر نیازهای زن است که باید توسط شوهر پرداخت شود. ابلاغ حکم به این معناست که رأی دادگاه به صورت رسمی به شما اعلام و ارسال شده است.
❓سلام، من پارسال عقد کردم و اکنون به اختلاف خورده‌ایم و نامزدم مهریه‌اش را به اجرا گذاشته است. من از اول آماده برگزاری مراسم عروسی بودم ولی آنها همیشه بهانه می‌آوردند. به نظر شما با این وضعیت، قاضی می‌تواند نفقه را تعیین نکند؟ چون من آماده بودم و آنها نبودند.
✅ پس از عقد، شما زن و شوهر محسوب می‌شوید و اگر زن باکره باشد، می‌تواند از حق حبس استفاده کرده و تا دریافت مهریه تمکین نکند، و همچنان مستحق نفقه باشد. اگر شما آماده شروع زندگی بوده‌اید، احتمالاً دادگاه این موضوع را به نفع شما بررسی خواهد کرد.
❓نامزدم درخواست نفقه کرده و قرار است در شورای حل اختلاف کارشناسی شود. آیا می‌توانم با واریز مبلغی به حسابش ادعا کنم که نفقه را پرداخت کرده‌ام یا باید پیش از درخواست نفقه واریز می‌کردم؟
✅ از تاریخ اعلام شده در دادخواست، می‌توانید مبلغ نفقه را واریز نمایید. البته اگر بعد از طرح دعوا پرداخت کنید، باید مدارک پرداخت را نیز به دادگاه ارائه دهید.
❓با سلام، مدت سه سال نامزد هستم و یک سال پیش تنها تقاضای مهریه داده‌ام و پس از مدتی اقساطی شد. می‌خواستم بدانم آیا در این مدت نفقه به من تعلق می‌گیرد و می‌توانم شکایت کنم یا خیر؟ همچنین عقد دائم کرده‌ام.
✅ پس از عقد نکاح، زن و شوهر حقوق و تکالیفی نسبت به یکدیگر دارند که یکی از آنها نفقه است، منوط به اینکه زن از شوهر تمکین کند. اگر زن به دلایل موجهی مانند استفاده از حق حبس یا عدم تهیه مسکن توسط شوهر، از تمکین خودداری کند، باز هم نفقه به وی تعلق می‌گیرد.