مهریه یکی از حقوق مالی مهم زنان در عقد نکاح است که هم در فقه اسلامی و هم در قوانین مدنی ایران جایگاه روشنی دارد. از میان انواع مختلف مهریه، مهرالمسمی بیش از سایر موارد کاربرد دارد؛ چرا که در اغلب ازدواج‌ها، زن و شوهر در همان ابتدای عقد درباره مقدار و نوع مهریه توافق می‌کنند. این توافق، مبنای مهرالمسمی است. اما آنچه بسیاری از افراد نمی‌دانند، شرایط قانونی، محدودیت‌ها، و پیامدهای حقوقی این نوع مهریه است.
برای مثال، آیا هر مالی را می‌توان به‌عنوان مهرالمسمی تعیین کرد؟ یا در چه صورتی این مهریه باطل است و باید مهرالمثل پرداخت شود؟ در این مقاله، به‌صورت دقیق و کاربردی به تعریف مهرالمسمی، شرایط صحت آن، تفاوت با سایر انواع مهریه، نحوه مطالبه قانونی و موارد بطلان یا تبدیل آن خواهیم پرداخت تا همه چیز را درباره این نوع مهریه مهم و پرکاربرد بدانید.
مهرالمسمی چیست؟ تعریف قانونی و فقهی این نوع مهریه
مهرالمسمی به مهریه‌ای گفته می‌شود که در زمان عقد نکاح با رضایت طرفین به‌صورت معین و مشخص تعیین می‌شود؛ این مهریه می‌تواند شامل پول، طلا، ملک، یا هر مال دارای ارزش اقتصادی باشد. مهرالمسمی پس از عقد، فوراً به مالکیت زن درمی‌آید و مرد ملزم به پرداخت آن است.
📌 تعریف مهرالمسمی در فقه اسلامی
در منابع فقهی، مهریه‌ای که پیش از عقد یا همزمان با عقد تعیین شود و بر آن توافق شود، مهرالمسمی خوانده می‌شود. برخی فقها تأکید کرده‌اند که هیچ محدودیتی برای میزان مهریه وجود ندارد، مشروط به اینکه مالیت شرعی داشته و قابل تملک باشد.
شیخ انصاری در مکاسب و شهید ثانی در شرح لمعه نیز بر لزوم تعیین مهرالمسمی هنگام عقد اشاره کرده‌اند. به‌طور کلی، فقه مهرالمسمی را لازمه‌ی صیغه نکاح نمی‌داند، اما اگر تعیین شود، آثار الزام‌آور دارد.
🔍 تفاوت مهرالمسمی با دیگر انواع مهریه از نظر زمان تعیین
- اگر در زمان عقد میزان مهریه تعیین شده باشد → مهرالمسمی
- اگر در زمان عقد تعیین نشده و نزدیکی صورت گرفته باشد → مهرالمثل
- اگر تعیین نشده و قبل از نزدیکی طلاق صورت گیرد، مهریه مهرالمتعه است.
- اگر مقدار مهریه همان مهریه دختران پیامبر باشد → مهرالسنه
✅ زمان تملک زن بر مهرالمسمی
طبق ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند آن را مطالبه کند. حتی اگر طلاقی صورت نگیرد یا فوتی رخ دهد، حق زن بر مهرالمسمی پابرجاست و در صورت فوت شوهر، از ترکه او پرداخت می‌شود.
شرایط صحت مهرالمسمی در عقد دائم و موقت
هر چیزی را نمی‌توان به‌عنوان مهریه تعیین کرد. برای اینکه مهریه‌ای که زوجین در عقد مشخص کرده‌اند عنوان مهرالمسمی بگیرد و از نظر قانونی معتبر باشد، باید شرایط خاصی را دارا باشد. در ادامه به مهم‌ترین شرایط صحت آن می‌پردازیم.
✅ شرط اول: مهریه باید مالیت داشته باشد
مهریه‌ای که تعیین می‌شود باید دارای ارزش اقتصادی و قابلیت خرید و فروش باشد. به‌عنوان نمونه، نمی‌توان هوا، نور خورشید یا اعضای بدن را مهریه قرار داد. طبق ماده ۱۰۷۸ قانون مدنی، مهریه باید از نظر عرفی دارای ارزش مالی باشد.
✅ شرط دوم: قابل تملک بودن مهریه
زن باید بتواند مهریه را تملک کند. بنابراین نمی‌توان مواردی مانند زمین‌های موقوفه، اموال عمومی مثل خیابان یا بوستان‌ها، یا اموالی که متعلق به شخص ثالث و بدون اجازه مالک است را به‌عنوان مهر تعیین کرد.
📌 اگر مهریه، ملک غیر باشد و صاحب آن رضایت ندهد، زن مستحق دریافت مثل یا قیمت آن خواهد بود.
✅ شرط سوم: مهر باید معلوم و معین باشد
مهرالمسمی باید دقیق مشخص شود. نمی‌توان گفت: “یکی از دو خانه” یا “مقداری از طلا”؛ بلکه باید مقدار، نوع، جنس و ویژگی‌های مالی که به‌عنوان مهر مشخص شده، روشن باشد. مثلاً “۱۰ سکه بهار آزادی” یا “۵۰ متر زمین مسکونی در فلان منطقه”.
✅ شرط چهارم: مهر باید موجود باشد
در زمان عقد، مال مورد نظر باید وجود داشته باشد. اگر مالی که به‌عنوان مهریه تعیین شده در هنگام عقد وجود خارجی نداشته باشد (مثلاً خودرویی که هنوز تولید نشده یا مالی که نابود شده)، مهرالمسمی باطل است و در صورت وقوع نزدیکی، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود.
✅ شرط پنجم: مهریه باید مشروع و قابل تسلیم باشد
مهریه باید منفعت عقلایی و مشروع داشته باشد. مثلاً تعیین مشروبات الکلی یا گوشت خوک (که در شرع حرام است) به‌عنوان مهر باعث بطلان آن خواهد شد. همچنین اگر مهر چیزی باشد که امکان تحویل آن وجود ندارد (مثلاً طلایی که در کف دریا گم شده و یافتنی نیست)، مهریه باطل محسوب می‌شود مگر زن به تحصیل آن رضایت دهد.
چه مالی می‌تواند مهرالمسمی باشد؟ (اموال عینی، حقوقی و منفعتی)
مهرالمسمی می‌تواند انواع مختلفی از اموال و حقوق مالی باشد، به شرطی که دارای ارزش اقتصادی، قابلیت تملک و قابلیت تسلیم باشد. در این بخش به تنوع موارد قابل تعیین به‌عنوان مهریه می‌پردازیم.
✅ اموال عینی (پول، طلا، ملک، خودرو و…)
رایج‌ترین نوع مهرالمسمی، اموال عینی هستند؛ یعنی دارایی‌هایی که وجود خارجی دارند. مثلاً:
- مبلغ مشخص پول (مثل ۵۰۰ میلیون تومان)
- تعداد مشخصی سکه طلا (مثل ۱۱۴ سکه بهار آزادی)
- یک باب خانه، قطعه زمین یا خودرو با ذکر مشخصات
این موارد در اکثر عقدنامه‌ها ثبت می‌شود و اجرای آن ساده‌تر است.
✅ اموال کلی (مثل ۵۰ کیلو زعفران یا ۱۰۰ متر پارچه)
در برخی موارد، مهر به‌صورت کلی تعیین می‌شود اما باید مشخصات آن دقیق و غیرمبهم باشد؛ مثلاً ۵۰ کیلو زعفران درجه یک قائنات. اگر کلی بودن مهر باعث ابهام شود، مهر باطل و به مهرالمثل تبدیل می‌شود.
✅ حقوق مالی و انتفاعی
گاهی مهرالمسمی، یک حق مالی قابل واگذاری است:
- حق کسب و پیشه
- حق تحجیر
- سهم مشاع از یک مال (مثلاً ۲ دانگ از خانه پدری زوج)
- حق استفاده از یک ملک به مدت معین
📝 نکته: در صورت مشاع بودن مال، استفاده زن از آن منوط به اذن سایر شرکا خواهد بود.
✅ منافع یا اعمال قابل انجام
برخی اعمال یا منافع مشروع نیز می‌توانند مهریه باشند:
- اقامت رایگان در یک ملک به مدت مشخص
- آموزش زبان، خیاطی یا رانندگی توسط زوج
- سفر حج یا زیارت مشهد با هزینه شوهر
- ساختن خانه برای زوجه یا یکی از بستگانش
❌ شرط این است که عمل مورد تعهد مشروع، قابل انجام و دارای ارزش عقلایی باشد.
❌ چه چیزهایی نمی‌تواند مهرالمسمی باشد؟
- چیزهایی که غیرمشروع هستند (مثل مشروبات الکلی، گوشت خوک)
- اموالی که قابل تملک نیستند (مثل کوه، دریا، راه عمومی، املاک وقفی)
- دارایی‌هایی که در زمان عقد موجود نیستند یا در توقیف قانونی اند
- اموالی که در مالکیت زوج نیستند و مالک هم اجازه نداده است
تفاوت مهرالمسمی با مهرالمثل، مهرالمتعه و مهرالسنه
در حقوق خانواده، مهریه ها به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که هر کدام شرایط، مبانی و آثار متفاوتی دارند. در این بخش به مقایسه دقیق مهرالمسمی با سه نوع دیگر مهریه یعنی مهرالمثل، مهرالمتعه و مهرالسنه می‌پردازیم تا تفاوت‌ها کاملاً روشن شود.
📌 تفاوت مهرالمسمی و مهرالمثل
| معیار | مهرالمسمی | مهرالمثل |
|---|---|---|
| زمان تعیین | هنگام عقد، با توافق طرفین | پس از عقد، در صورت عدم تعیین مهر |
| مبنای محاسبه | توافق زوجین | شأن زن، عرف، امثال و اقران (ماده ۱۰۹۱ ق.م) |
| پیش‌نیاز دریافت | تعیین مهر در عقد | نزدیکی بدون تعیین مهر یا فساد عقد با جهل زن |
| استناد قانونی | ماده ۱۰۸۰ قانون مدنی | مواد ۱۰۸۷، ۱۰۹۱، ۱۰۹۹ قانون مدنی |
✅ نکته: مهرالمسمی نتیجه توافق است؛ مهرالمثل نتیجه عدم توافق و ورود عرف و دادگاه برای تعیین مهر.
📌 تفاوت مهرالمسمی و مهرالمتعه
| معیار | مهرالمسمی | مهرالمتعه |
|---|---|---|
| وضعیت عقد | مهر مشخص در زمان عقد | مهر تعیین نشده در عقد |
| پیش‌نیاز دریافت | عقد صحیح و توافق مهریه | طلاق قبل از نزدیکی بدون تعیین مهر |
| مبنای محاسبه | توافق زوجین | وضعیت مالی مرد (ماده ۱۰۹۴ ق.م) |
| کاربرد | رایج در بیشتر ازدواج‌ها | خاص موارد طلاق زودهنگام بدون نزدیکی |
✅ نکته: مهرالسنه جنبه توصیه فقهی و اخلاقی دارد؛ مانند مهریه حضرت زهرا (س).
نحوه مطالبه مهرالمسمی از طریق دادگاه یا اجرای ثبت
زوجه برای مطالبه مهرالمسمی می‌تواند از دو مسیر قانونی اقدام کند: اجرای ثبت اسناد رسمی یا دادگاه خانواده. انتخاب روش بستگی به شرایط عقدنامه، نوع مهریه و استراتژی حقوقی دارد. همچنین در نظر داشته باشید که درخواست مهریه نیاز به طلاق ندارد و هز زمان قابل مطالبه است. در این بخش هر دو روش را دقیق بررسی می‌کنیم.
📌 روش اول: مطالبه مهر از طریق اجرای ثبت
اگر مهریه در عقدنامه رسمی (دفتر ازدواج) قید شده باشد، زن می‌تواند بدون نیاز به طرح دعوا در دادگاه، مستقیماً از طریق اداره ثبت اسناد اقدام کند.
مراحل:
- مراجعه به دفترخانه ازدواج محل ثبت عقد
- ارائه مدارک: شناسنامه، کارت ملی، عقدنامه
- درخواست صدور اجراییه مهریه
- ارسال اجراییه به اداره اجرای ثبت و ابلاغ به شوهر
- در صورت عدم پرداخت ظرف ۱۰ روز، امکان توقیف اموال زوج
✅ مزیت: سریع‌تر و کم‌هزینه‌تر
❌ محدودیت: فقط در صورتی امکان‌پذیر است که مهریه در عقدنامه رسمی ثبت شده باشد
📌 روش دوم: مطالبه از طریق دادگاه خانواده
اگر مهریه در عقدنامه رسمی ثبت نشده باشد، یا زن بخواهد همزمان اقدامات دیگری مانند توقیف اموال، درخواست اعسار یا طلاق را مطرح کند، باید از طریق دادگاه خانواده اقدام نماید.
مراحل:
- تنظیم دادخواست در دفتر خدمات الکترونیک قضایی
- انتخاب عنوان خواسته: «مطالبه مهریه (مهرالمسمی)»
- ارائه مدارک: شناسنامه، کارت ملی، عقدنامه و ادله مالی
- طرح دعوا در دادگاه خانواده محل اقامت زن
- صدور حکم قطعی و امکان توقیف اموال یا تقسیط مهریه
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون مهرالمسمی مطرح شده است:
❓ من هنگام عقد ۱۱۴ سکه به عنوان مهریه تعیین کردم (مهرالمسمی). الان که درخواست مهریه دادم، شوهرم می‌گه فقط نصفشو می‌تونه بده. آیا می‌تونم برای کل سکه‌ها اقدام کنم؟
✅ بله. چون مهریه شما مهرالمسمی و در زمان عقد تعیین شده است، به‌محض عقد مالک تمام آن شده‌اید و حق دارید برای مطالبه کامل آن اقدام کنید. اما اگر او ادعای اعسار (ناتوانی مالی) کند، دادگاه می‌تواند آن را تقسیط کند. اما اصل بدهی پابرجاست و نمی‌توان آن را نصف کرد.
❓ در عقدنامه فقط نوشته شده «یک باب منزل» به عنوان مهریه. الان شوهرم می‌گه نمی‌تونه بده و مال مال خودش هم نبوده. آیا من چیزی دریافت می‌کنم؟
✅ اگر خانه‌ای که در مهریه نوشته شده متعلق به شوهر نبوده یا اجازه مالک آن موجود نباشد، طبق ماده ۱۱۰۰ قانون مدنی، شما مستحق مثل یا قیمت آن خانه هستید. در صورت امتناع شوهر، می‌توانید از طریق دادگاه برای دریافت معادل قیمت آن اقدام کنید.
❓ ما موقع عقد گفتیم مهریه رو بعداً تعیین می‌کنیم ولی هیچ‌وقت تعیین نکردیم. بعد از دو سال جدا شدیم. آیا من مهریه‌ای دارم؟
✅ بله. چون هیچ مهری هنگام عقد تعیین نشده و نزدیکی هم صورت گرفته، شما مستحق مهرالمثل هستید، نه مهرالمسمی. مقدار آن را دادگاه با توجه به شأن خانوادگی، وضعیت مشابه زنان، و عرف محل تعیین خواهد کرد.