«مهریه» به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زن در ازدواج، اشکال مختلفی دارد و در مواردی خاص، ممکن است بدون تعیین قبلی در عقد، مهریه‌ای تحت عنوان مهرالمثل به زن تعلق گیرد. مهرالمثل نه عدد ثابتی دارد، نه تعداد مشخصی از سکه است؛ بلکه با در نظر گرفتن شرایط خانوادگی و اجتماعی زن، میزان آن توسط کارشناس دادگستری یا دادگاه تعیین می‌شود.
در این مقاله، به‌صورت کامل بررسی می‌کنیم مهرالمثل چیست، در چه شرایطی تعلق می‌گیرد، چقدر است، چگونه محاسبه می‌شود و چه تفاوتی با مهرالمسمی و مهرالمتعه دارد. اگر قصد دارید از حقوق خود در این زمینه آگاه شوید، تا انتها با ما همراه باشید.
مهرالمثل چیست؟ تعریف در فقه و قانون مدنی
مهرالمثل، نوعی مهریه است که در ازدواج دائم و در شرایطی خاص به زن تعلق می‌گیرد. اگر در عقد نکاح، مهریه‌ای تعیین نشده باشد یا مهریه تعیین‌شده باطل یا نامشخص باشد و پس از آن نزدیکی بین زن و شوهر واقع شود، زن مستحق دریافت مهرالمثل خواهد بود. میزان مهرالمثل با توجه به شان خانوادگی، موقعیت اجتماعی، تحصیلات، سن و عرف منطقه و توسط کارشناس دادگستری تعیین می‌شود. این نوع مهریه مقدار مشخص و ثابتی ندارد و بر اساس ویژگی‌های فردی زن محاسبه می‌شود.
📌 تعریف مهرالمثل در قانون مدنی
طبق ماده ۱۰۸۷ قانون مدنی:
«اگر در نکاح دائم، مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد، نکاح صحیح است و اگر قبل از تراضی بر مهر معین، بین آن‌ها نزدیکی واقع شود، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود.»
همچنین ماده ۱۰۹۹ تصریح دارد:
«در صورت جهل زن به فساد نکاح و وقوع نزدیکی، زن مستحق مهرالمثل است.»
از مجموع این مواد، برداشت می‌شود که مهرالمثل، نوعی حق مالی جایگزین است که در شرایط خاص، به زن تعلق می‌گیرد تا از حقوق اقتصادی او در ازدواج حمایت شود.
✅ مهرالمثل در فقه شیعه
در فقه اسلامی نیز به‌طور مفصل درباره مهرالمثل بحث شده است. فقهای امامیه تصریح دارند که در نکاح دائم اگر مهریه در عقد مشخص نباشد و نزدیکی صورت گیرد، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود. این مهر با توجه به مهریه زنان هم‌شان تعیین می‌شود.
به عنوان مثال، مکارم شیرازی می‌گوید:
«اگر مهریه تعیین‌شده غیرمعقول یا نامتعارف باشد (مثل ۱۰۰۰ سکه)، مهر باطل است و زن مستحق مهرالمثل می‌شود.»
در چه شرایطی به زن مهرالمثل تعلق می‌گیرد؟
در همه مواردی که مهریه در زمان عقد مشخص نبوده یا تعیین‌شده فاقد اعتبار باشد، اما رابطه زناشویی بین زوجین واقع شود، قانون به زن حق دریافت مهرالمثل را می‌دهد. مهرالمثل درواقع، جبران عدم تعیین مهریه یا بطلان آن در شرایطی است که نزدیکی صورت گرفته است. قانون مدنی و فقه اسلامی، شرایط خاصی را برای تعلق این نوع مهریه مشخص کرده‌اند که در ادامه بررسی می‌کنیم.
⚖️ موارد قانونی تعلق مهرالمثل
📌 ماده ۱۰۸۷ قانون مدنی:
اگر در نکاح دائم مهریه‌ای ذکر نشود یا شرط «عدم مهر» شود، عقد صحیح است و اگر قبل از تعیین مهریه، نزدیکی انجام شود، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود.
📌 ماده ۱۰۹۹ قانون مدنی:
اگر عقد نکاح فاسد باشد (مثلاً زن و مرد محرم بوده یا موانع شرعی وجود داشته) و زن به فساد عقد آگاه نباشد اما نزدیکی واقع شود، زن مستحق مهرالمثل است.
📌 ماده ۱۱۰۰ قانون مدنی:
اگر مهریه‌ای که در عقد ذکر شده، مجهول (نامشخص)، فاقد مالیت، یا متعلق به غیر باشد، در دو مورد اول زن مستحق مهرالمثل و در مورد سوم، مستحق مثل یا قیمت آن است (مگر اینکه صاحب مال اجازه دهد).
📌 موارد زنای به شبهه:
در فقه آمده است که اگر نزدیکی ناشی از اشتباه در تصور زوجیت باشد (زن و مرد گمان کنند که عقد صحیح بوده)، مهرالمثل تعلق می‌گیرد، مشروط بر اینکه زن جاهل به حرمت نزدیکی باشد.
🔍 نکته کاربردی:
مهرالمثل حتی در صورت بطلان عقد هم ممکن است به زن تعلق گیرد، به شرطی که زن از بطلان آگاه نبوده باشد. همچنین، اگر زن به‌واسطه جرم (مثلاً تجاوز یا ازاله بکارت) آسیب دیده باشد و مهریه‌ای تعیین نشده باشد، می‌توان مهرالمثل را به عنوان جبران خسارت مطالبه کرد.
میزان مهرالمثل چقدر است و چه عواملی بر آن اثر دارد؟
مهرالمثل مانند مهریه عادی یا توافقی، مبلغ از پیش‌تعیین‌شده‌ای ندارد. بلکه دادگاه با ارجاع موضوع به کارشناس رسمی دادگستری، آن را براساس ویژگی‌های فردی و اجتماعی زن تعیین می‌کند. ماده ۱۰۹۱ قانون مدنی ایران به صراحت، چارچوب محاسبه مهرالمثل را مشخص کرده است.
🧾 ملاک‌های محاسبه مهرالمثل در قانون
طبق ماده ۱۰۹۱:
«برای تعیین مهرالمثل باید حال زن از حیث شرافت خانوادگی و سایر صفات، و وضعیت او نسبت به اماثل و اقران و اقارب و همچنین، معمول محل و غیره، در نظر گرفته شود.»
یعنی برای محاسبه مبلغ مهرالمثل، باید موارد زیر در نظر گرفته شود:
✅ شأن خانوادگی زن: اصالت خانوادگی، طبقه اجتماعی، جایگاه فامیلی
✅ تحصیلات و مدارج علمی: دیپلم، لیسانس، فوق لیسانس، دکتری و…
✅ شغل یا وضعیت اقتصادی زن: اگر زن کارمند، پزشک، هنرمند یا بیکار باشد، اثرگذار است
✅ سن و وضعیت تأهل: سن، باکره بودن، قبلاً ازدواج‌کرده بودن، بی‌تأثیر نیست
✅ عرف منطقه‌ای: میزان مهریه‌های رایج در محل سکونت و خانواده‌های مشابه
✅ مقایسه با اماثل و اقران: یعنی بررسی مهریه زنانی که از نظر موقعیت شبیه او هستند (مثلاً خواهر، دخترخاله، فامیل نزدیک)
🔍 روند عملی تعیین مهرالمثل
- ثبت دادخواست: زن از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، دادخواست تعیین مهرالمثل تنظیم و ثبت می‌کند.
- ارجاع به کارشناس: قاضی یا به‌درخواست طرفین، موضوع را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می‌دهد.
- بررسی میدانی: کارشناس وضعیت زن، محل زندگی، عرف منطقه، میزان مهریه زنان مشابه و سایر مؤلفه‌ها را بررسی می‌کند.
- تعیین مبلغ: مبلغ پیشنهادی مهرالمثل در قالب نظریه کارشناسی تقدیم دادگاه می‌شود.
- صدور رأی: قاضی با توجه به نظر کارشناس و مستندات پرونده، حکم به پرداخت مهرالمثل صادر می‌کند.
📝 نکته:
اگر هر یک از طرفین (زن یا مرد) به مبلغ تعیین‌شده توسط کارشناس اعتراض داشته باشند، می‌توانند در مهلت مقرر، اعتراض به نظریه کارشناسی ثبت کنند تا کارشناس دوم یا هیئت کارشناسی تعیین شود.
🔍مهرالمثل چند سکه است؟
مهرالمثل تعداد سکه مشخصی ندارد. این نوع مهریه بر اساس شرایط فردی زن مانند جایگاه خانوادگی، تحصیلات، شغل و عرف منطقه، توسط کارشناس دادگستری تعیین می‌شود. گاهی ممکن است کارشناس مبلغی معادل با چند سکه طلا تعیین کند، اما این فقط یک روش محاسبه است و نه یک قاعده ثابت. بنابراین، مقدار مهرالمثل در هر پرونده متفاوت بوده و به‌صورت عدد ثابتی از سکه قابل پیش‌بینی نیست.
مهرالمثل دختر باکره در تجاوز، نکاح فاسد یا مهر باطل
یکی از حساس‌ترین موضوعات در بحث مهرالمثل، زمانی است که زن، دختر باکره باشد و در شرایطی غیرمعمول مانند تجاوز، نکاح فاسد یا تعیین مهر غیرقابل قبول، آسیب ببیند. قانون مدنی و قانون مجازات اسلامی، برای حمایت از حقوق چنین زنی، حکم به پرداخت مهرالمثل داده‌اند تا حداقل جبران مالی ممکن انجام شود.
📌 مهرالمثل در نکاح فاسد با جهل زن
طبق ماده ۱۰۹۹ قانون مدنی:
«در صورت جهل زن به فساد نکاح و وقوع نزدیکی، زن مستحق مهرالمثل است.»
مثلاً اگر عقد به دلیلی شرعی یا قانونی باطل باشد (مانند وجود موانع قرابت یا عدم اهلیت)، اما زن از بطلان عقد بی‌اطلاع بوده و رابطه زناشویی هم برقرار شده باشد، حق دریافت مهرالمثل دارد؛ حتی اگر هیچ مهریه‌ای در عقد ذکر نشده باشد.
✅ مهرالمثل در تجاوز یا زنای به عنف
بر اساس ماده ۶۵۸ قانون مجازات اسلامی، اگر تجاوز به دختر باکره صورت گیرد (زنای به عنف یا در حکم آن)، مرد متجاوز علاوه بر مجازات اصلی، به پرداخت مهرالمثل و ارش البکاره محکوم می‌شود. در این حالت:
- ارش البکاره خسارتی بابت ازاله بکارت که توسط قاضی تعیین می‌شود
- مهرالمثل با ارجاع به کارشناس رسمی دادگستری و طبق معیارهای ماده ۱۰۹۱ محاسبه می‌شود
این دو مبلغ کاملاً مستقل از یکدیگرند و قابل جمع هستند.
🔍 مهرالمثل در صورت بطلان مهریه
اگر در عقد دائم، مهریه تعیین‌شده باطل باشد، مثلاً:
- مهریه مجهول باشد (مثلاً “آموزش قرآن” بدون تعیین سوره)
- مهریه مالیت نداشته باشد (چیزی که ارزش مالی ندارد)
- مهریه متعلق به غیر باشد (مثل ملک شخص ثالث بدون رضایت او)
در این صورت، طبق ماده ۱۱۰۰ قانون مدنی، اگر نزدیکی صورت گرفته باشد، زن مستحق مهرالمثل است.
تفاوت مهرالمثل با مهرالمسمی و مهرالمتعه در یک نگاه
مهریه در نظام حقوقی ایران انواع مختلفی دارد و هر نوع آن در شرایط متفاوتی مطرح می‌شود. در این میان، تفاوت میان انواع مهریه از قبیل مهرالمثل با مهرالمسمی و مهرالمتعه بسیار مهم است، زیرا موجب سردرگمی در دعاوی خانواده می‌شود. در ادامه این سه نوع مهریه را از جنبه‌های مختلف مقایسه می‌کنیم.
✅ تفاوت از نظر زمان تعلق
- مهرالمسمی در زمان عقد و با توافق زن و شوهر تعیین می‌شود و همان مهریه‌ای است که در عقدنامه درج شده است.
- مهرالمثل: زمانی مطرح می‌شود که در زمان عقد، مهریه‌ای تعیین نشده یا باطل بوده و در عین حال نزدیکی میان زوجین انجام شده باشد.
- مهرالمتعه: در صورتی به زن تعلق می‌گیرد که مهریه تعیین نشده و مرد قبل از برقراری رابطه جنسی، زن را طلاق دهد.
✅ تفاوت از نظر نحوه محاسبه
- مهرالمسمی: مبلغ یا مال تعیین‌شده در عقد است که معمولاً توافقی بوده و می‌تواند شامل سکه، ملک، طلا یا خدمات باشد.
- مهرالمثل: با نظر کارشناس و براساس عرف محل، جایگاه خانوادگی، تحصیلات و مهریه زنان هم‌شأن زن تعیین می‌شود.
- مهرالمتعه: برخلاف مهرالمثل، بر مبنای وضع مالی مرد محاسبه می‌شود و شأن زن تأثیری در آن ندارد.
✅ تفاوت در شرایط قانونی و آثار حقوقی
- مهرالمسمی: پس از عقد و حتی بدون نزدیکی، زن می‌تواند آن را مطالبه کند؛ ضمانت اجرای عدم پرداخت نیز در قانون پیش‌بینی شده است.
- مهرالمثل: تنها در صورتی مطرح می‌شود که نزدیکی انجام شده باشد و مهریه‌ای تعیین نشده یا باطل باشد. این مهریه جایگزین قانونی در چنین مواردی است.
- مهرالمتعه تنها در صورت طلاق قبل از نزدیکی و در غیاب مهریه در عقد، به زن تعلق می‌گیرد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون مهر المثل مطرح شده است:
❓ من هنگام عقد نکاح دائم، مهریه تعیین نکردم و بعد از مدتی با همسرم رابطه داشتیم. حالا طلاق گرفتیم. آیا می‌توانم مهریه بگیرم؟
✅ بله، چون در زمان عقد مهریه‌ای تعیین نشده و بعد از عقد نزدیکی انجام شده، طبق ماده ۱۰۸۷ قانون مدنی شما مستحق دریافت مهرالمثل هستید. برای این کار می‌توانید از طریق دادگاه خانواده و با کمک کارشناس رسمی دادگستری، میزان آن را تعیین و مطالبه کنید.
❓ دخترم با شخصی عقد موقت خواند ولی مهریه‌ای تعیین نکردند. حالا می‌گویند مهریه ندارد. آیا می‌توانیم مهرالمثل بگیریم؟
✅ خیر، در عقد موقت تعیین مهریه شرط صحت عقد است. اگر مهریه‌ای تعیین نشده باشد، اصل عقد باطل است و مهرالمثل نیز تعلق نمی‌گیرد. مهرالمثل فقط در نکاح دائم مطرح است، نه در نکاح موقت.
❓ در عقدنامه من مهریه تعیین شده، اما معلوم شد آن ملک متعلق به شخص دیگری است و آن شخص هم اجازه انتقال نمی‌دهد. با این حال رابطه زناشویی هم داشتیم. حالا باید چه کرد؟
✅ طبق ماده ۱۱۰۰ قانون مدنی، اگر مهریه تعیین‌شده «ملک غیر» باشد و صاحب ملک اجازه انتقال ندهد، زن در صورت وقوع نزدیکی، مستحق دریافت مهرالمثل خواهد بود. دادگاه با نظر کارشناس، مبلغ مناسبی را جایگزین می‌کند.