مهریه یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زن در نظام حقوقی ایران است که به‌محض عقد نکاح به مالکیت زن درمی‌آید. اما در مواردی که مهریه در زمان عقد تعیین نشده باشد و مرد پیش از رابطه زناشویی، همسر خود را طلاق دهد، قانون به‌جای مهریه معمول، نهادی تحت عنوان «مهرالمتعه» را در نظر گرفته است. این نوع مهریه برخاسته از قواعد شرعی و ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی است و مبنای آن، جبران بخشی از خسارت روانی و اجتماعی وارد شده به زن در پی طلاق زودهنگام است.
در این مقاله به‌صورت کامل بررسی می‌کنیم که مهرالمتعه چیست، چه شرایطی برای تعلق آن لازم است، میزان آن چگونه محاسبه می‌شود، چه تفاوت‌هایی با مهرالمثل و مهرالمسمی دارد، و در نهایت در چه مواردی زن از دریافت آن محروم می‌شود.
مهرالمتعه چیست؟ تعریف دقیق قانونی و فقهی آن
برای تعریف باید گفت که مهرالمتعه یکی از انواع مهریه است که در شرایط خاص و به‌صورت استثنایی به زن تعلق می‌گیرد. برخلاف مهریه‌های متعارف که با توافق طرفین در زمان عقد مشخص می‌شوند، مهرالمتعه زمانی مطرح می‌شود که مهر در عقد ذکر نشده و شوهر پیش از نزدیکی اقدام به طلاق نماید. در این حالت، قانون و شرع برای حمایت از زن، مقرر کرده‌اند که مبلغی به‌عنوان مهرالمتعه از سوی مرد پرداخت شود.
📌 تعریف مهرالمتعه در قانون مدنی
بر اساس ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی:
«هرگاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر، زن خود را طلاق دهد، زن مستحق مهرالمتعه است.»
بنابراین مهرالمتعه یک حق مالی است که در صورت فقدان مهرالمسمی و عدم وقوع رابطه زناشویی، به زن تعلق می‌گیرد. این نهاد حقوقی برای جبران بخشی از آسیب‌های روانی و اجتماعی ناشی از طلاق ناگهانی زن طراحی شده است.
🔍 تعریف فقهی مهرالمتعه
فقهای شیعه با استناد به آیات قرآن، به‌ویژه آیه ۲۳۶ سوره بقره، مهرالمتعه را نوعی «تمتّع مالی» می‌دانند که مرد موظف است متناسب با توان مالی خود به زن بپردازد. در این آیه آمده است:
«وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِینَ»
این آیه به روشنی می‌گوید که زوجین در چنین شرایطی از یکدیگر جدا شوند، اما مرد باید نوعی بهره‌مندی مالی برای زن در نظر بگیرد که با وضعیت مالی او متناسب باشد.
📝 اصطلاح‌شناسی: «متعه» به چه معناست؟
در ادبیات فقهی، واژه «متعه» به معنای «بهره‌مندی» یا «هدیه جبرانی» است. مهرالمتعه نیز بر همین اساس، نوعی هدیه الزامی در قبال انحلال عقد بدون تعیین مهر و قبل از دخول به شمار می‌رود. این مهر کاملاً با ماهیت حمایتی تنظیم شده و هدف آن، کاستن از آسیب‌های طلاق در این شرایط خاص است.
شرایط دریافت مهرالمتعه در نکاح دائم
برای اینکه زن مستحق دریافت مهرالمتعه شود، صرف طلاق کافی نیست؛ بلکه باید چند شرط مهم قانونی و شرعی به‌طور هم‌زمان برقرار باشد. این شروط برگرفته از مواد ۱۰۹۳ و ۱۰۹۴ قانون مدنی و همچنین نظریات فقهی است که در ادامه به‌طور کامل بررسی می‌کنیم.
✅ شرط اول: عقد نکاح باید دائم و صحیح باشد
مهرالمتعه مخصوص نکاح دائم است. بنابراین در ازدواج موقت یا نکاح منقطع، حتی اگر مهریه تعیین نشده باشد یا طلاق پیش از نزدیکی واقع شود، زن مستحق مهرالمتعه نخواهد بود. افزون بر این، عقد نکاح باید از نظر شرعی و قانونی صحیح واقع شده باشد، یعنی تمام شرایط صحت عقد مانند رضایت، اهلیت، ولایت (در صورت نیاز)، رعایت موانع نکاح و صیغه معتبر رعایت شده باشد.
✅ شرط دوم: مهریه در زمان عقد مشخص نشده باشد
اگر در زمان عقد، هیچ‌گونه مهریه‌ای تعیین نشده باشد (یعنی عقد مفوضه‌البضع باشد) و زوج نیز بعداً مهر تعیین نکند، یکی از شروط مهم تعلق مهرالمتعه محقق شده است. البته اگر زوجین پس از عقد با توافق مهریه‌ای تعیین کرده باشند، دیگر مهرالمتعه موضوعیت نخواهد داشت و همان مهرالمسمی معیار خواهد بود.
✅ شرط سوم: نزدیکی (رابطه زناشویی) صورت نگرفته باشد
در صورتی که بین زن و شوهر دخول واقع شده باشد، دیگر مهرالمتعه قابل مطالبه نیست. در این حالت، زن می‌تواند مستحق دریافت مهرالمثل شود، حتی اگر مهری تعیین نشده باشد. بنابراین عدم وقوع نزدیکی شرط قطعی برای تعلق مهرالمتعه است.
✅ شرط چهارم: طلاق از سوی شوهر، پیش از نزدیکی
تنها در صورتی مهرالمتعه قابل مطالبه است که شوهر، زن را قبل از نزدیکی طلاق دهد. اگر انحلال نکاح از راه‌هایی مانند فوت یکی از طرفین، فسخ نکاح یا بذل مدت در نکاح موقت باشد، زن مستحق مهرالمتعه نخواهد بود.
مواردی که زن حق دریافت مهرالمتعه را ندارد
اگرچه مهرالمتعه با هدف حمایت از زن در صورت طلاق ناگهانی پیش از نزدیکی پیش‌بینی شده، اما در برخی شرایط خاص، زن از دریافت این حق محروم می‌شود. شناخت این موارد از نظر قانونی و فقهی، هم برای زنان و هم برای مردان در فرآیند طلاق اهمیت بسیاری دارد.
🛑 موارد سلب حق مهرالمتعه
- اگر مهریه تعیین شده باشد (چه در عقدنامه و چه بعد از آن): در این صورت مهرالمسمی ملاک قرار می‌گیرد و مهرالمتعه موضوعیت ندارد.
- اگر نزدیکی (رابطه زناشویی) واقع شده باشد: حتی اگر در عقد، مهریه تعیین نشده باشد، با وقوع نزدیکی، زن مستحق مهرالمثل خواهد شد، نه مهرالمتعه.
- اگر طلاق از سوی زن باشد یا تقصیر او در طلاق ثابت شود: مثلاً اگر زن، تقاضای طلاق کند و دادگاه او را مسبب جدایی بداند، نمی‌تواند به مهرالمتعه استناد کند.
- اگر نکاح از طریق فوت منحل شود: فوت زوج یا زوجه پیش از نزدیکی و بدون تعیین مهر، موجب سقوط حق مهرالمتعه خواهد شد.
- اگر نکاح فسخ یا باطل شود (نه طلاق): فسخ ازدواج به دلیل تدلیس، عیب، یا فقدان شرایط قانونی، باعث تعلق مهرالمتعه نمی‌شود مگر اینکه نزدیکی واقع شده باشد (که در این صورت مهرالمثل پرداخت می‌شود).
- در ازدواج موقت (نکاح منقطع): در این نوع نکاح، مهریه باید از ابتدا مشخص باشد. در صورت عدم تعیین مهر، عقد باطل است و اصولاً نهادی به نام مهرالمتعه در نکاح موقت وجود ندارد.
- اگر به‌جای طلاق، بذل مدت در نکاح موقت صورت گیرد: مانند حالت قبلی، زن در این شرایط مستحق مهرالمتعه نخواهد بود، چون اساساً نهاد مهرالمتعه در نکاح منقطع جاری نمی‌شود.
میزان مهرالمتعه چگونه تعیین می‌شود؟ (نقش وضعیت مالی زوج)
در مهرالمتعه برخلاف سایر انواع مهریه، وضعیت مالی مرد معیار اصلی برای تعیین مبلغ است، نه ویژگی‌های زن. قانون مدنی، فقه اسلامی و حتی آیات قرآن، همگی این موضوع را به صراحت بیان کرده‌اند. بنابراین تشخیص توانگری یا فقر مرد، مبنای محاسبه مهرالمتعه خواهد بود.
⚖️ استناد قانونی: ماده ۱۰۹۴ قانون مدنی
«برای تعیین مهرالمتعه حال مرد از حیث غنا و فقر ملاحظه می‌شود.»
این ماده نشان می‌دهد که برخلاف مهرالمثل که بر پایه شأن اجتماعی و اوصاف زن محاسبه می‌شود، در مهرالمتعه اصلاً به موقعیت زن کاری نداریم، بلکه فقط توان مالی شوهر در زمان عقد بررسی می‌شود.
📌 ملاک‌های دادگاه برای تعیین مبلغ مهرالمتعه
✅ میزان درآمد ماهانه مرد (بر اساس فیش حقوقی، لیست بیمه، گردش حساب)
✅ دارایی‌های ملکی یا سرمایه‌ای مرد (مثل خودرو، زمین، ملک تجاری)
✅ شغل و وضعیت شغلی (ثابت، پیمانی، فصلی، آزاد)
✅ شرایط خاص زندگی مرد (مثل داشتن فرزند، بدهی، بیماری، یا سابقه کیفری مؤثر در درآمد)
دادگاه با توجه به این عوامل، معمولاً مبلغی بین چند میلیون تا چند ده میلیون تومان را به‌عنوان مهرالمتعه تعیین می‌کند. البته در موارد خاص، رقم‌های بالاتری نیز گزارش شده است، اما از آن‌جا که جنبه حمایتی و جبرانی دارد، رقم‌ها معمولاً منطقی و متناسب با زندگی واقعی مردان است.
📝 نقش نظر کارشناس رسمی دادگستری
در اغلب پرونده‌ها، کارشناس رسمی توسط دادگاه تعیین می‌شود تا با بررسی مستندات مالی شوهر، مبلغی عادلانه و متناسب برای مهرالمتعه پیشنهاد دهد. قاضی معمولاً نظر کارشناس را ملاک صدور حکم قرار می‌دهد، مگر آنکه دلیلی برای رد آن وجود داشته باشد.
رویه قضایی و نمونه رأی درباره مهرالمتعه
اگرچه مهرالمتعه مفهومی مشخص در قانون و فقه دارد، اما تشخیص مصادیق آن در عمل بر عهده دادگاه‌هاست. رویه قضایی و آرای صادرشده از محاکم خانواده، به‌ویژه دیوان عالی کشور، نقش مهمی در تفسیر دقیق این نهاد حمایتی دارند.
🧾 نمونه رأی دیوان عالی کشور
دادنامه شماره ۵۸۴۴ مورخ ۱۳۷۴/۴/۲۶ – شعبه ۳۳ دیوان عالی کشور:
«در دعوی مطالبه مهرالمتعه، وضعیت مالی مرد در زمان عقد و طلاق ملاک است و نه اوصاف و موقعیت زن. این حکم در راستای ماده ۱۰۹۴ قانون مدنی صادر شده و تعیین مبلغ متعه باید با توجه به استطاعت مرد صورت گیرد.»
🔍 تحلیل رأی: این رأی نشان می‌دهد که حتی اگر زن شرایط خاصی از نظر تحصیلات یا موقعیت اجتماعی داشته باشد، ولی مهریه تعیین نشده و طلاق پیش از دخول واقع شود، باز هم ملاک فقط توان مالی مرد است. یعنی زن نمی‌تواند به استناد شأن اجتماعی خود، مبلغ بیشتری از آنچه مرد توان پرداخت دارد مطالبه کند.
📌 نظر کارشناسان در رویه فعلی
در اغلب پرونده‌های مربوط به مهرالمتعه، دادگاه‌ها معمولاً با ارجاع موضوع به کارشناس رسمی دادگستری، گزارشی مبتنی بر مدارک مالی مرد (فیش حقوقی، سند دارایی، گواهی حساب بانکی و…) دریافت می‌کنند. سپس بر اساس این گزارش، مبلغی به‌عنوان مهرالمتعه تعیین می‌شود.
🔍 نکته مهم:
در صورتی که مهرالمتعه به‌گونه‌ای تعیین شود که از میزان معمول مهرالمثل هم بیشتر باشد، مرد می‌تواند نسبت به آن اعتراض کرده و درخواست تعدیل مبلغ را بدهد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون مهرالمتعه مطرح شده است:
❓ من عقد دائم کرده بودم ولی مهریه‌ای تعیین نکردیم. قبل از اینکه حتی مراسمی بگیریم، شوهرم منو طلاق داد. آیا می‌تونم مهریه بگیرم؟
✅ بله، طبق ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی، در صورتی که مهریه تعیین نشده باشد و شوهر قبل از رابطه زناشویی زن را طلاق دهد، زن مستحق دریافت مهرالمتعه است. مبلغ آن توسط دادگاه و با توجه به وضعیت مالی مرد تعیین می‌شود. نیازی به تعیین قبلی مهریه نیست، و حتی اگر هیچ مراسمی هم نگرفته باشید، این حق برای شما محفوظ است.
❓ من بعد از عقد دائم و قبل از تعیین مهریه، فوت کردم. آیا خانواده‌ام می‌تونن از همسرم مهرالمتعه رو مطالبه کنن؟
✅ خیر. اگر زن قبل از نزدیکی و قبل از تعیین مهر فوت کند، طبق نظر فقها و رویه قضایی، مهرالمتعه به او تعلق نمی‌گیرد و خانواده‌اش نیز نمی‌توانند آن را مطالبه کنند. مهرالمتعه فقط در صورتی قابل مطالبه است که طلاق از طرف مرد، پیش از نزدیکی و بدون تعیین مهر صورت گرفته باشد.
❓ در عقد دائم با هم توافق کردیم مهریه‌ای نداشته باشیم. حالا قبل از دخول شوهرم منو طلاق داده. آیا باز هم مهرالمتعه تعلق می‌گیره؟
✅ اگر توافق صریحی برای عدم مهریه (شرط سقوط مهر) داشته‌اید، ممکن است مهرالمتعه هم ساقط شود؛ اما اگر فقط مهریه تعیین نشده و چیزی هم درباره عدم تعلق ذکر نشده، شما مستحق مهرالمتعه هستید. بهتر است متن عقدنامه بررسی شود؛ اگر در آن نوشته شده باشد که “مهریه تعیین نشده است” ولی نفی مهریه نشده، حق شما برای دریافت مهرالمتعه باقی است.