معاملات صوری از جمله چالش‌برانگیزترین موضوعات حقوقی در دعاوی ملکی و مالی محسوب می‌شوند؛ معاملاتی که در ظاهر کاملاً قانونی به نظر می‌رسند اما در واقع فاقد قصد واقعی طرفین هستند و تنها برای فریب، فرار از دین یا پنهان‌سازی اموال طراحی شده‌اند. قانون مدنی و قانون تجارت ایران، به‌ویژه در مواد ۲۱۸ و ۴۲۶، چارچوب مشخصی برای تشخیص و ابطال این نوع معاملات ارائه داده‌اند.
دعوای اثبات یا ابطال معامله صوری مستلزم بررسی دقیق رفتار، انگیزه و مستندات طرفین است و تشخیص صوری بودن یک معامله می‌تواند آثار سنگینی برای متعاملین به‌ویژه در حوزه مجازات، استرداد مال و حتی ابطال اسناد رسمی داشته باشد. در این مقاله به صورت جامع به چیستی معامله صوری، روش‌های اثبات، نحوه دفاع، ابطال، تفاوت با معامله به قصد فرار از دین و نمونه آرا و دادخواست‌های کاربردی خواهیم پرداخت.
معامله صوری چیست و چه تفاوتی با معامله واقعی دارد؟
معامله صوری به معامله‌ای گفته می‌شود که ظاهر قانونی دارد اما طرفین قصد واقعی برای انجام آن ندارند؛ یعنی قرارداد فقط برای فریب اشخاص ثالث یا دور زدن قانون تنظیم شده است. در مقابل، معامله واقعی زمانی است که طرفین با قصد جدی و برای انتقال مالکیت یا ایجاد تعهد قانونی اقدام به عقد می‌کنند.
⚖️ تفاوت معامله صوری با معامله واقعی
-
وجود یا فقدان قصد واقعی (انشاء عقد): در معامله واقعی، قصد واقعی طرفین وجود دارد؛ در معامله صوری، این قصد صرفاً ظاهری است.
-
آثار حقوقی و الزام‌آور بودن: معامله واقعی آثار حقوقی دارد (مانند انتقال مالکیت، الزام به تسلیم، پرداخت ثمن و…)، ولی معامله صوری به‌دلیل فقدان قصد واقعی، باطل است و هیچ اثر حقوقی ایجاد نمی‌کند.
-
قابلیت استناد و دفاع: هیچ‌یک از طرفین نمی‌تواند به یک معامله صوری برای دفاع از حق خود استناد کند؛ برخلاف معامله واقعی که مبنای الزام‌آور دعاوی است.
-
قصد تبانی یا فریب اشخاص ثالث: در بسیاری از معاملات صوری، طرفین با هدف فریب اشخاص ثالث (مثل طلبکار، دولت، همسر، وراث و…) این ظاهر قانونی را ایجاد می‌کنند. این نوع هدف، در معاملات واقعی وجود ندارد.
📌 نتیجه: معامله صوری از دیدگاه قانون، به‌دلیل نداشتن قصد انشاء، باطل و بلااثر است و حتی اگر به‌صورت سند رسمی تنظیم شده باشد، قابل ابطال و بی‌اثر کردن است.
انواع رایج معامله صوری در املاک، مالیات و دعاوی حقوقی
معاملات صوری فقط محدود به یک حوزه خاص نیستند؛ بلکه در طیف گسترده‌ای از روابط حقوقی، به‌ویژه در حوزه املاک، بدهی، دعاوی خانوادگی، مالیات و حتی تسهیلات بانکی دیده می‌شوند. در این بخش با مهم‌ترین انواع این معاملات آشنا می‌شویم.
🔍 معامله صوری برای فرار از دین
یکی از شایع‌ترین نمونه‌های معامله صوری، زمانی است که فرد بدهکار، برای جلوگیری از توقیف اموال خود توسط طلبکار، اقدام به انتقال صوری اموال به بستگان یا دوستانش می‌کند. در این موارد معمولاً:
- ثمن واقعی پرداخت نمی‌شود،
- مبیع تحویل نمی‌گردد یا پس از معامله، همچنان در تصرف فروشنده می‌ماند،
- سند به‌نام دیگری منتقل می‌شود، اما کنترل و بهره‌برداری همچنان در اختیار بدهکار است.
🏠 معامله صوری در املاک برای فرار از مالیات یا مهریه
در این نوع از معاملات:
- فروشنده ممکن است ملکی را به نام دیگری کند تا از توقیف اموال بابت مهریه فرار کند. این کار ممکن است به دلایل دیگر مانند فرار از مالیات معوق نیز انجام شود.
- گاهی افراد برای استفاده از تسهیلات معافیت مالیاتی در خرید ملک اول، معامله‌ای صوری انجام می‌دهند.
- برخی افراد املاک را به نام فرزندان، همسر یا دوستان خود منتقل می‌کنند بدون آنکه واقعاً مالکیت تغییر کند.
💰 معاملات صوری برای دریافت وام یا اعتبار بانکی
در برخی پرونده‌ها، دیده شده افراد یا شرکت‌ها برای نشان دادن گردش مالی یا دارایی بالا، با دوستان یا شرکت‌های وابسته خود معاملات ساختگی انجام داده‌اند تا:
- اعتبار سنجی بهتری دریافت کنند،
- یا مستندات لازم برای دریافت تسهیلات فراهم شود.
📉 معاملات صوری در بازارهای مالی
گاهی در بازار سرمایه یا رمز ارز، برای افزایش مصنوعی حجم معاملات یا قیمت یک دارایی، معاملات صوری و هماهنگ انجام می‌شود. این نوع معاملات که با هدف دستکاری بازار انجام می‌شوند، از نظر سازمان بورس و نهادهای نظارتی، تخلف و در برخی موارد جرم محسوب می‌گردند.
📌 نکته: در تمامی انواع معاملات صوری، مهم‌ترین نقطه مشترک، فقدان قصد واقعی برای انتقال مالکیت یا ایجاد تعهد است؛ و به همین دلیل از نظر حقوقی بی‌اعتبار و قابل ابطال‌اند.
دلایل بطلان معامله صوری از منظر قانون مدنی و تجارت
در نظام حقوقی ایران، معامله صوری به‌دلیل نداشتن قصد واقعی طرفین برای انعقاد عقد، باطل محسوب می‌شود. این بطلان ریشه در اصول بنیادین حقوق قراردادها دارد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، وجود قصد انشاء است. قانون‌گذار در قوانین مختلف، به‌ویژه قانون مدنی و قانون تجارت، به‌صراحت درباره بطلان معامله صوری موضع‌گیری کرده است.
✅ ماده ۲۱۸ قانون مدنی
این ماده بیان می‌دارد:
«هرگاه معلوم شود که معامله با قصد فرار از دین به‌طور صوری انجام شده، آن معامله باطل است.»
🔍 نکته: این ماده، علاوه بر صوری بودن معامله، به انگیزه طرفین نیز توجه دارد؛ یعنی اگر معامله‌ای به قصد فرار از دین انجام شده باشد، ولو به ظاهر صحیح باشد، باطل تلقی می‌شود.
✅ ماده ۱۹۵ قانون مدنی
«اگر کسی در حال مستی یا بی‌هوشی یا در خواب معامله کند، آن معامله باطل است.»
📝 این ماده به فقدان «قصد و رضا» اشاره دارد که در معاملات صوری نیز مصداق دارد. چون قصد واقعی وجود ندارد، مثل آن است که طرف اصلاً اراده‌ای نداشته باشد.
✅ ماده ۴۲۶ قانون تجارت
«اگر در محکمه ثابت گردد که معامله به صورت صوری یا مسبوق به تبانی بوده است، آن معامله خود به خود باطل و عین و منافع مالی که موضوع معامله بوده مسترد می‌شود…»
📌 ویژگی مهم این ماده:
- بطلان خود به خودی معامله صوری،
- الزام به استرداد مال و منافع،
- انتقال‌گیرنده اگر طلبکار باشد، فقط می‌تواند به اندازه طلب خود سهم‌برداری کند (جزو غرما).
❌ نتیجه حقوقی
- معامله صوری به دلیل نبود قصد واقعی، باطل است.
- بطلان، از نوع «بطلان مطلق» است و نیازی به اثبات ضرر یا مخالفت با قانون ندارد.
- بطلان، قابل استناد توسط همه اشخاص ذی‌نفع (طلبکار، شریک، وارث و…) است.
روش‌های اثبات صوری بودن معامله در دادگاه
اثبات صوری بودن یک معامله از نظر حقوقی یکی از پیچیده‌ترین مراحل در فرایند دعواست. چون طرفین معامله ظاهری، معمولاً آن را با تنظیم اسناد رسمی یا عادی به شکل کاملاً طبیعی جلوه می‌دهند، بار اثبات بر دوش مدعی قرار می‌گیرد. با این حال، قانون‌گذار اجازه داده است که با استفاده از قرائن، شهود، مدارک و ادله فنی، بتوان فقدان قصد واقعی را اثبات کرد. راه‌های اصلی اثبات معامله صوری به شرح زیر است:
📌 ۱. ارائه اسناد و مدارک مالی و بانکی
- عدم پرداخت واقعی ثمن یا عدم توان اثبات آن توسط خریدار، یکی از مهم‌ترین قرائن برای تشخیص صوری بودن است.
- ارائه پرینت حساب بانکی، چک‌های بی‌محل، رسیدهای صوری یا عدم وجود هرگونه مدرک پرداختی می‌تواند دلیل قوی باشد.
📌 ۲. شهادت شهود مطلع
- اگر افرادی که در جریان جزئیات معامله بوده‌اند، شهادت دهند که طرفین قصد واقعی برای خرید و فروش نداشته‌اند، دادگاه می‌تواند به صوری بودن پی ببرد.
- معمولاً از کارگران، کارمندان، بستگان یا همسایگان به‌عنوان شاهد استفاده می‌شود.
📌 ۳. استمرار تصرف فروشنده یا خریدار ظاهری
- اگر پس از انجام معامله، همچنان فروشنده در ملک باقی بماند یا از آن استفاده کند، یکی از قوی‌ترین قرائن برای اثبات صوری بودن است.
- به‌ویژه در دعاوی خانوادگی و املاک، این قرینه بسیار مورد توجه دادگاه است.
📌 ۴. عدم تناسب قیمت معامله با عرف بازار
- قیمت بسیار پایین‌تر از عرف بازار می‌تواند نشان‌دهنده ساختگی بودن قرارداد باشد.
- استفاده از کارشناس رسمی دادگستری برای بررسی قیمت واقعی و مقایسه با قرارداد مفید است.
📌 ۵. تبانی، قرابت یا انگیزه پنهان
- روابط خاص بین فروشنده و خریدار (مثلاً نسبت خانوادگی نزدیک، شراکت یا دشمنی با طلبکار) می‌تواند قرینه‌ای بر انگیزه پنهان باشد.
- تبانی برای فرار از دین یا پنهان‌کردن مال از طلبکاران یا ورثه معمولاً با بررسی هدف و انگیزه روشن می‌شود.
📌 ۶. تحقیق محلی، معاینه محل و کارشناسی
- مراجعه دادگاه یا نماینده قضایی به محل وقوع ملک برای تحقیق درباره نحوه استفاده، تحویل یا حضور طرفین.
- بررسی قبض‌های خدماتی، بیمه، کنتور آب، برق، گاز به نام چه کسی است.
📝نمونه دادخواست اثبات معامله صوری
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با سلام و احترام
اینجانب … فرزند … با شماره ملی … و ساکن …، به موجب دادنامه شماره … صادره از شعبه … دادگاه عمومی حقوقی شهرستان … موفق به دریافت حکم قطعی علیه خوانده ردیف اول، آقای … فرزند … به پرداخت مبلغ … ریال شده‌ام.
متعاقب صدور این حکم و در جریان پیگیری اجرای آن، مطلع شدم که خوانده، به قصد فرار از پرداخت محکوم‌به، طی مبایعه‌نامه شماره … مورخ … ملکی را به آقای … فرزند … منتقل کرده است. با بررسی دقیق و بر پایه قرائن متعدد، از جمله:
عدم پرداخت واقعی ثمن توسط خوانده دوم؛
استمرار تصرف فروشنده در ملک؛
نبود مدارک مالی معتبر؛
و شهادت شهود مطلع؛
بر این باورم که معامله مذکور صوری و بدون قصد واقعی انجام شده است.
با عنایت به مراتب فوق و به استناد مواد ۱۹۰، ۱۹۵، ۲۱۸ قانون مدنی و ماده ۴۲۶ قانون تجارت، همچنین با توجه به نظریه مشورتی شماره ۷/۹۸/۱۸۷۵ مورخ ۱۳۹۸/۱۲/۲۷ و رأی وحدت رویه شماره ۷۷۴ مورخ ۱۳۹۸/۱/۲۰ دیوان عالی کشور، از محضر آن مقام محترم تقاضا دارم:
صدور حکم مبنی بر اثبات صوری بودن معامله انجام‌شده بین خواندگان
اعلام بطلان معامله و ابطال اسناد مرتبط (اعم از سند رسمی یا کد رهگیری)
الزام خواندگان به پرداخت هزینه دادرسی و حق‌الوکاله وکیل
دلایل و منضمات:
رونوشت مبایعه‌نامه، تصویر دادنامه قطعی، گواهی شهود، پرینت حساب بانکی، استشهادیه محلی، قبوض خدماتی ملک، گزارش کارشناسی (در صورت وجود)با احترام
امضاء خواهان
تاریخ: …
دفاع در برابر ادعای صوری بودن معامله
وقتی یکی از طرفین دعوا، مانند طلبکار یا شریک سابق، مدعی می‌شود که یک معامله صرفاً به‌صورت صوری و بدون قصد واقعی انجام شده، خوانده دعوا (فروشنده یا خریدار) باید برای اثبات اصالت و واقعی بودن قرارداد دفاع مؤثر ارائه دهد. اگرچه بار اثبات صوری بودن بر دوش مدعی است، اما طرف مقابل نیز باید با اسناد و شواهد، از اصالت معامله دفاع کند.
در این بخش به مهم‌ترین روش‌ها و نکاتی که در دفاع از ادعای صوری بودن معامله می‌توان استفاده کرد، اشاره می‌کنیم.
📌 استناد به اصل صحت قراردادها
مطابق اصل حقوقی «الصحة فی العقود»، اصل بر این است که معاملات به‌صورت صحیح و با قصد واقعی انجام شده‌اند. بنابراین مدعی صوری بودن باید خلاف این اصل را اثبات کند. در بسیاری از دعاوی، دادگاه تنها در صورتی رأی به بطلان معامله می‌دهد که قرائن و ادله کافی علیه صحت معامله ارائه شده باشد.
📌 ارائه مدارک پرداخت واقعی ثمن
یکی از مؤثرترین دفاع‌ها، ارائه مستندات پرداخت وجه معامله (ثمن) است؛ از جمله:
- رسیدهای بانکی، فیش‌های واریز، حواله‌های پایا یا ساتنا
- چک‌ها، رسید تحویل وجه نقد
- پرینت حساب بانکی مرتبط با زمان معامله
وجود این مدارک، نشان‌دهنده جدی بودن اراده خریدار و فروشنده در انجام معامله است.
📌 اثبات تحویل واقعی مبیع و تصرف خریدار
اگر خریدار پس از معامله، در ملک یا مال مورد نظر تصرف داشته و آن را استفاده کرده باشد (مانند پرداخت قبوض، انجام تعمیرات، سکونت، اجاره دادن و…)، می‌تواند آن را به‌عنوان قرینه‌ای بر واقعی بودن معامله مطرح کند.
همچنین ارائه مستندات زیر مؤثر است:
- صورتجلسه تحویل ملک
- قبوض خدمات به نام خریدار
- بیمه‌نامه یا قرارداد اجاره با شخص ثالث
📌 وجود سند رسمی و ثبت انتقال
اگر معامله از طریق سند رسمی در دفترخانه اسناد رسمی ثبت شده باشد، این امر می‌تواند تا حد زیادی قرینه صحت معامله تلقی شود. البته ثبت رسمی به‌تنهایی دلیل قطعی بر واقعی بودن نیست، ولی دادگاه‌ها معمولاً وزن زیادی به آن می‌دهند.
📌 پاسخ به انگیزه‌های ادعایی مدعی
خوانده می‌تواند دفاع کند که:
-
معامله به قصد نقل‌وانتقال واقعی انجام شده و هیچ انگیزه‌ای برای فرار از دین یا پنهان‌کردن مال وجود نداشته؛
-
طلبکار در زمان تنظیم قرارداد، حکمی در دست نداشته یا بدهی اثبات نشده بوده؛
-
خریدار شخص ثالث مستقل و فاقد رابطه مالی/نسبی/شغلی خاص با فروشنده است.
📌 نکته کلیدی: در دفاع از ادعای صوری بودن معامله، تمرکز اصلی باید روی وجود قصد واقعی، پرداخت واقعی، و تحویل واقعی مبیع باشد. هرچه اسناد مالی، ثبت رسمی و شواهد بیشتری در اختیار خوانده باشد، احتمال رد ادعای صوری بودن بیشتر خواهد بود.
دعوای ابطال معامله صوری و ارکان آن
وقتی فردی مدعی می‌شود معامله‌ای که میان دو نفر انجام شده، در واقع ظاهری و بدون قصد واقعی بوده است، می‌تواند با طرح دعوایی تحت عنوان «ابطال معامله صوری» از دادگاه بخواهد که آن معامله را بی‌اثر و باطل اعلام کند. این دعوا به‌ویژه در دعاوی فرار از دین، اختلافات مالی خانوادگی، معاملات املاک و توقیف اموال بسیار رایج است.
در این بخش با ارکان، شرایط و نمونه دادخواست این نوع دعوا آشنا می‌شویم.
✅ ارکان دعوای ابطال معامله صوری
برای موفقیت در دعوای ابطال معامله صوری، خواهان باید موارد زیر را ثابت کند:
-
انعقاد عقد به‌صورت ظاهری:
یعنی طرفین یک قرارداد یا سند تنظیم کرده‌اند که در ظاهر معامله به نظر می‌رسد. -
فقدان قصد واقعی برای انجام معامله:
یعنی طرفین هیچ‌کدام واقعاً قصد فروش یا خرید نداشته‌اند و معامله صرفاً صوری بوده است. -
ذی‌نفع بودن خواهان:
خواهان باید از اشخاصی باشد که از معامله صوری متضرر شده‌اند؛ مانند:
- طلبکارانی که برای فرار از پرداخت بدهی از آن‌ها سوءاستفاده شده
- وراثی که از ارث محروم مانده‌اند
- شرکای سابق، یا خریداران جدیدی که دچار ضرر شده‌اند
🏛️ مرجع صالح برای رسیدگی
طبق ماده ۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی، دعوای ابطال معامله صوری در صلاحیت دادگاه محل اقامت خوانده است. اما اگر موضوع معامله مال غیرمنقول باشد، دادگاه محل وقوع ملک نیز صالح به رسیدگی خواهد بود.
💰 هزینه دادرسی
این دعوا از نوع دعاوی مالی محسوب می‌شود.
-
اگر موضوع معامله منقول باشد، هزینه دادرسی بر اساس مبلغ خواسته در دادخواست تعیین می‌شود.
-
اگر مال مورد نظر غیرمنقول (مانند ملک یا زمین) باشد، ارزش منطقه‌ای آن ملاک محاسبه خواهد بود.
📎 مدارک لازم برای طرح دعوا
برای موفقیت در دعوای ابطال معامله صوری، بهتر است مدارک زیر ضمیمه دادخواست شود:
- تصویر قرارداد یا مبایعه‌نامه مورد اختلاف
- حکم قطعی محکومیت مالی خوانده (در صورت وجود)
- استشهادیه شهود
- قبوض و مدارک مالی
- درخواست کارشناسی قیمت یا کارشناسی رسمی دادگستری
- دلایل اثبات عدم پرداخت ثمن
- دلایل استمرار تصرف فروشنده
⚖️ رأی ابطال معامله صوری، جنبه اعلامی دارد
📌 یکی از نکات کلیدی در اجرای چنین آراءی این است که:
رأی دادگاه مبنی بر بطلان معامله صوری، غالباً جنبه اعلامی دارد نه اجرایی؛ یعنی اجرای مستقیم ندارد، بلکه آثار آن باید از طریق دستگاه‌های اجرایی یا دفاتر اسناد رسمی اعمال شود.
📄 نمونه دادخواست ابطال معامله صوری
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با سلام
اینجانب … فرزند … به شماره ملی … ساکن …، به استحضار می‌رسانم:
خوانده ردیف اول، آقای … فرزند …، به موجب دادنامه قطعی صادره از شعبه … دادگاه عمومی حقوقی، به پرداخت مبلغ … ریال در حق اینجانب محکوم شده است. با این حال، وی به‌منظور فرار از پرداخت محکوم‌به، با تنظیم مبایعه‌نامه‌ای به شماره … مورخ … ملک خود را به خوانده ردیف دوم، آقای … فرزند … منتقل کرده است.
با بررسی انجام‌شده مشخص گردیده که معامله صورت‌گرفته صرفاً صوری بوده و هیچ وجهی بابت ثمن معامله پرداخت نشده است. افزون بر آن، ملک مورد معامله همچنان در تصرف خوانده اول قرار دارد و تمامی قرائن و شواهد حاکی از فقدان قصد واقعی طرفین برای انتقال ملک است.
با استناد به مواد ۱۹۰، ۱۹۵، ۲۱۸ قانون مدنی، ماده ۴۲۶ قانون تجارت، و رأی وحدت رویه شماره ۷۷۴ مورخ ۱۳۹۸/۱/۲۰، صدور حکم به شرح ذیل مورد تقاضاست:
۱. اعلام بطلان معامله صوری انجام‌شده بین خواندگان
۲. ابطال سند رسمی یا کد رهگیری مربوط به ملک (در صورت وجود)
۳. استرداد عین یا منافع مال موضوع معامله
۴. الزام خواندگان به پرداخت هزینه دادرسی و حقالوکالهبا احترام
امضاء – تاریخ
مجازات معامله صوری به قصد فرار از دین
معامله صوری در صورتی که صرفاً فاقد قصد واقعی باشد، یک موضوع حقوقی محسوب می‌شود و نهایتاً باطل اعلام می‌شود. اما زمانی که این معامله با انگیزه پنهان فرار از پرداخت دین انجام شود، ماجرا وارد حوزه جرم می‌شود و قانون‌گذار برای آن مجازات کیفری نیز در نظر گرفته است.
در این بخش بررسی می‌کنیم که چگونه معامله‌ای که در ظاهر یک توافق مدنی به‌نظر می‌رسد اما برای فرار از انوع دین مانند فرار از پرداخت مالیات معوق و دیگر موارد انجام شده، می‌تواند برای طرفین به حبس، جزای نقدی و استرداد مال منتهی شود.
⚖️ مبنای قانونی مجازات
مطابق ماده ۲۱ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی (مصوب ۱۳۹۴):
«هرکس با قصد فرار از اجرای دین، مال خود را به دیگری انتقال دهد به‌نحوی که باقیمانده اموال او برای پرداخت دین کافی نباشد، به حبس تعزیری از ۴ ماه تا ۲ سال یا جزای نقدی معادل نصف محکوم‌به یا هر دو محکوم می‌گردد.»
این ماده به‌صراحت انتقال مال به قصد فرار از دین را جرم دانسته و برای آن مجازات کیفری تعیین کرده است.
🔍 شرایط تحقق جرم انتقال صوری برای فرار از دین
برای اینکه معامله صوری از حالت حقوقی به حالت کیفری تبدیل شود، باید این شرایط محقق باشد:
- وجود دین یا تعهد مالی قطعی: یعنی فرد باید قبلاً به موجب حکم قطعی یا سند لازم‌الاجرا محکوم به پرداخت وجه شده باشد.
- انتقال مال پس از صدور حکم یا تعهد: اگر انتقال قبل از صدور حکم یا اجرائیه انجام شود، معمولاً عنوان کیفری نمی‌گیرد، حتی اگر صوری باشد.
- علم انتقال‌گیرنده به قصد فرار از دین: اگر خریدار صوری نیز از قصد فروشنده مطلع بوده و آگاهانه در معامله شرکت کرده باشد، شریک جرم محسوب می‌شود.
🧩 رأی وحدت رویه شماره ۷۷۴ – تاریخ ۱۳۹۸/۱/۲۰
دیوان عالی کشور در رأی وحدت رویه شماره ۷۷۴ تصریح کرده است که:
«برای جرم‌انگاری انتقال مال به قصد فرار از دین، باید محکومیت قطعی مالی وجود داشته باشد و انتقال بعد از آن صورت گرفته باشد.»
📌 بنابراین اگر معامله قبل از صدور حکم محکومیت انجام شده باشد، جنبه کیفری ندارد؛ ولی همچنان ممکن است از نظر مدنی باطل یا بی‌اثر اعلام شود.
🔍 نظریه مشورتی شماره ۷/۹۸/۱۸۷۵ – تاریخ ۱۳۹۸/۱۲/۲۷
در این نظریه آمده است:
«اگر معامله‌ای هم صوری و هم به قصد فرار از دین باشد، به دلیل فقدان قصد واقعی، باطل محسوب می‌شود و همچنین مشمول مجازات کیفری ماده ۲۱ نیز خواهد بود.»
بنابراین در مواردی که هم صوری بودن و هم قصد فرار از دین توأمان وجود داشته باشد، با ترکیبی از بطلان مدنی و مجازات کیفری مواجه هستیم.
⚠️ پیامدهای کیفری برای طرفین
- فروشنده یا انتقال‌دهنده: اگر قصد فرار از دین داشته و پس از محکومیت مال را منتقل کند، مجازات حبس یا جزای نقدی خواهد داشت.
- خریدار یا انتقال‌گیرنده: اگر آگاهانه در این انتقال شرکت کرده باشد، شریک جرم تلقی شده و ممکن است مسئول بازگرداندن مال یا پرداخت بهای آن نیز باشد.
📌 تکلیف مال منتقل‌شده چیست؟
- اگر عین مال موجود باشد → از مالکیت خریدار خارج و برای پرداخت دین استفاده می‌شود.
- اگر مال از بین رفته باشد → مثل یا قیمت آن از اموال خریدار صوری گرفته می‌شود.
نمونه رأی دادگاه درباره صوری بودن معامله
برای درک بهتر نحوه رسیدگی دادگاه به ادعای صوری بودن یک معامله، بررسی نمونه رأی واقعی می‌تواند بسیار آموزنده باشد. در این نمونه، دادگاه با بررسی اسناد و قرائن موجود، حکم به صوری بودن معامله و بطلان آن صادر کرده و جزئیات قابل‌توجهی را در استدلال خود آورده است.
⚖️ خلاصه موضوع پرونده
در این پرونده، خواهان مدعی شده که مبایعه‌نامه‌ای میان خواندگان صرفاً برای فرار از پرداخت محکوم‌به تنظیم شده و هیچ قصد واقعی برای خرید و فروش وجود نداشته است. خواهان در پاسخ به دادخواست الزام به تنظیم سند رسمی از سوی خوانده، دعوی تقابل به خواسته ابطال مبایعه‌نامه به علت صوری بودن مطرح می‌کند.
🧾 مفاد مهم رأی دادگاه
🔹 شعبه صادرکننده: شعبه ۷ دادگاه عمومی حقوقی شهریار
🔹 شماره دادنامه: ۹۷۰۹۹۷۲۶۴۰۷۰۰۳۲۱
🔹 خواسته: اعلام بطلان مبایعه‌نامه به علت صوری بودن + دفاع در دعوای الزام به تنظیم سند رسمی
🔹 دلایل خواهان تقابل:
- هیچ‌گونه وجهی بابت ثمن دریافت نشده است
- خوانده اصلی همچنان در تصرف ملک باقی مانده
- شهود معرفی‌شده صرفاً کارکنان شخصی طرف دعوی بوده‌اند
- شواهد نشان می‌دهد قصد واقعی برای انتقال وجود نداشته است
🔹 دفاع خوانده:
-
مدعی شده بابت معامله، شمش طلا به فروشنده داده شده، اما هیچ سند، فاکتور یا شماره سریالی برای اثبات آن ارائه نکرده است.
📌 استدلال دادگاه
دادگاه با بررسی دقیق مدارک و استماع اظهارات طرفین اعلام می‌کند:
«با توجه به عدم ارائه مدرک معتبر در خصوص پرداخت ثمن، وجود تناقضات در دفاع خوانده، و شهادت شهود بی‌طرف از سوی خواهان، وقوع معامله با فقدان قصد واقعی احراز شده و صوری بودن آن به اثبات رسیده است.»
رأی دادگاه
«به استناد مواد ۱۹۰، ۱۹۵، ۲۱۸ قانون مدنی و ۴۲۶ قانون تجارت، دعوی تقابل خواهان وارد تشخیص و حکم به بطلان مبایعه‌نامه شماره … مورخ … صادر می‌شود. همچنین در خصوص دعوی الزام به تنظیم سند رسمی، با توجه به بطلان معامله، حکم به رد دعوی صادر می‌شود.»
📌 نکته مهم:
در این رأی، دادگاه به‌خوبی نشان می‌دهد که عدم وجود مستند پرداخت، استمرار تصرف، و قرائن بیرونی می‌تواند ادعای صوری بودن معامله را ثابت کند حتی اگر سند ظاهری و قانونی وجود دارد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون معامله صوری را مشاهده می فرمایید:
❓ آیا اگر کسی خانه‌اش را به نام برادرش کند ولی خودش ساکن بماند، آن معامله صوری محسوب می‌شود؟
✅ اگر شخصی ملکی را به نام برادر یا شخص دیگری منتقل کند ولی نه وجهی بابت آن دریافت کرده باشد، نه ملک را تحویل داده باشد و همچنان خودش در آن ملک بماند، این انتقال می‌تواند از نظر دادگاه قرینه‌ای بر صوری بودن معامله باشد. در چنین مواردی، اگر ذی‌نفعی مانند طلبکار شکایت کند، ممکن است دادگاه حکم به بطلان معامله دهد.
❓ من بابت مهریه حکم گرفته‌ام اما شوهرم ملکش را به نام دوستش کرده؛ چطور اثبات کنم معامله صوری است؟
✅ در این حالت، شما باید با مدارکی مثل عدم پرداخت ثمن، استمرار تصرف شوهر در ملک، شهادت شهود یا حتی تحقیق محلی، ثابت کنید که قصد واقعی برای فروش وجود نداشته و معامله صرفاً برای فرار از پرداخت مهریه انجام شده. اگر این دلایل پذیرفته شود، می‌توانید ابطال معامله صوری را از دادگاه بخواهید و ملک را توقیف کنید.
❓ اگر سند رسمی باشد ولی من ثابت کنم معامله صوری بوده، باز هم می‌توانم آن را باطل کنم؟
✅ بله. حتی اگر معامله به شکل سند رسمی در دفترخانه ثبت شده باشد، اگر شما بتوانید فقدان قصد واقعی را با ادله معتبر اثبات کنید (مثلاً نداشتن رسید وجه، اظهارات طرفین، استمرار تصرف، و…) دادگاه می‌تواند رأی به بطلان معامله و ابطال سند رسمی صادر کند.