ضرب و جرح ساختگی یکی از موضوعات بحث‌برانگیز در حوزه جرایم کیفری است که در سال‌های اخیر با هدف سوءاستفاده از حقوق قانونی به شیوه‌های مختلف رواج یافته است. این نوع اقدامات که گاهی به شکل خودزنی یا صحنه‌سازی‌های مصنوعی برای متهم‌کردن دیگران صورت می‌گیرد، علاوه بر این که می‌تواند نظم عمومی را دچار خدشه کند، در برخی موارد زمینه‌ساز ارتکاب سایر جرایم نظیر اخاذی، کلاهبرداری، یا فرار از مسئولیت‌های قانونی می‌شود.
قانونگذار برای این پدیده، به‌خصوص در مورد نیروهای نظامی یا در مواردی که همراه با اهداف مجرمانه باشد، مجازات‌هایی مشخص در نظر گرفته است. در این مقاله به صورت جامع و مرحله‌ای به بررسی ماهیت ضرب و جرح ساختگی، روش‌های شایع این اقدام، انگیزه‌های افراد، مجازات قانونی و نحوه رسیدگی قضایی خواهیم پرداخت تا به درک بهتری از ابعاد این موضوع برسیم.
ضرب و جرح ساختگی چیست؟
در آغاز بحث باید بدانیم که ضرب و جرح ساختگی، رفتاری است که شخص یا اشخاص با قصد و هدف قبلی، اقدام به وارد کردن صدمات ظاهری یا واقعی به خود یا دیگران می‌کنند، بدون آن‌که درگیری حقیقی یا سوء نیت واقعی در میان باشد. هدف از این کار معمولاً سوءاستفاده از حقوق قانونی است، از جمله دریافت دیه، اخاذی، تهدید، یا حتی فرار از مسئولیت‌های شغلی و نظامی.
📌 مفهوم ضرب و جرح در قانون
در قانون مجازات اسلامی، ضرب و جرح به آسیب‌های وارد آمده به اعضا و منافع بدن اطلاق می‌شود؛ این صدمات می‌توانند سطحی یا عمیق، عمدی یا غیرعمدی باشند. هر نوع آسیبی که به بدن انسان وارد شود و سلامت او را دچار اختلال کند، در این دسته قرار می‌گیرد.
اما ضرب و جرح ساختگی از این منظر متفاوت است که صدمات یا ادعاهای آسیب‌دیدگی، واقعی نیست یا دست‌کم ریشه در درگیری واقعی ندارد. در این موارد، افراد گاه برای رسیدن به اهداف خاص، با همکاری دیگران یا به‌تنهایی، چنین صحنه‌سازی‌هایی را طراحی می‌کنند.
📝 تفاوت ضرب و جرح واقعی و ساختگی
- ضرب و جرح واقعی: در نتیجه‌ی یک درگیری حقیقی یا اقدام عمدی اتفاق می‌افتد و قانون برای آن دیه یا مجازات در نظر می‌گیرد.
- ضرب و جرح ساختگی: ممکن است آسیب‌های ظاهری ایجاد شود اما بدون درگیری واقعی یا حتی گاهی با اسناد جعلی، هدف فریب مقام قضایی یا بیمه است.
دلایل شایع انجام ضرب و جرح ساختگی
افرادی که به ضرب و جرح ساختگی روی می‌آورند، معمولاً اهداف مشخصی دارند و انگیزه آن‌ها را می‌توان در چند دسته کلی طبقه‌بندی کرد. این افراد در پی کسب منافع مادی، فرار از مسئولیت، یا ایجاد دردسر برای دیگران به چنین رفتارهایی دست می‌زنند. شناخت این دلایل به درک بهتر انگیزه مجرمان و پیشگیری از چنین رفتارهایی کمک می‌کند.
📌 انگیزه‌های اصلی در ارتکاب ضرب و جرح ساختگی
- ✅ دریافت دیه و غرامت مالی
یکی از اصلی‌ترین دلایل خودزنی یا صحنه‌سازی ساختگی، کسب منافع مالی است. برخی افراد با ایجاد صدمات عمدی به بدن خود یا وانمود کردن وقوع یک نزاع جعلی، به‌دنبال گرفتن دیه یا خسارت از طرف مقابل یا از بیمه هستند. - ✅ اخاذی یا تهدید دیگران
در مواردی فردی با ایجاد صدمات ظاهری یا جعلی و نسبت دادن آن به شخصی دیگر، سعی می‌کند او را مجبور به پرداخت پول، عقب‌نشینی در دعوا یا انجام خواسته‌ای غیرقانونی کند. این روش در برخی پرونده‌های تهدید و اخاذی مشاهده شده است. - ✅ کلاهبرداری از بیمه یا نهادهای حمایتی
افرادی که به‌دنبال دریافت غرامت از شرکت‌های بیمه هستند، گاهی با صحنه‌سازی تصادف یا نزاع ساختگی و ارائه گواهی‌های جعلی، می‌کوشند خسارتی نامشروع از بیمه اخذ کنند. - ✅ فرار از مسئولیت‌های قانونی یا نظامی
در بین نیروهای نظامی یا کارمندان دارای مسئولیت‌های سخت، برخی با وارد کردن صدمه به خود یا جعل مدارک پزشکی، قصد دارند از خدمت، مأموریت یا وظیفه سنگین فرار کنند. این موارد بیشتر در قوانین خاص نیروهای مسلح دیده می‌شود. - ✅ پرونده‌سازی برای دیگران (انتقام یا دشمنی شخصی)
گاهی افراد برای انتقام‌جویی، با صحنه‌سازی ضرب و جرح، شخص دیگری را وارد پرونده کیفری می‌کنند. این افراد با معرفی شاهدان دروغین یا ارائه مدارک جعلی، تلاش می‌کنند طرف مقابل را متهم جلوه دهند. - ✅ جلب توجه یا نشان دادن مظلوم‌نمایی
برخی افراد برای جلب توجه دیگران، مظلوم‌نمایی یا بهره‌برداری از احساسات افراد یا نهادها، اقدام به خودزنی یا وانمود به قربانی بودن می‌کنند.
شیوه‌های متداول برای انجام ضرب و جرح ساختگی
در ابتدای این بخش لازم است بدانیم که ضرب و جرح ساختگی به‌ندرت اتفاقی رخ می‌دهد و معمولاً افرادی که به سراغ این کار می‌روند، با برنامه‌ریزی قبلی و روش‌هایی مشخص، اقدام به صحنه‌سازی می‌کنند. این افراد به‌خوبی آگاه هستند که برای فریب مراجع قضایی یا بیمه و سایر اشخاص، باید ظواهر قانونی یا پزشکی پرونده را تا حد امکان واقعی جلوه دهند.
📌 رایج‌ترین روش‌های صحنه‌سازی ضرب و جرح ساختگی
- ✅ خودزنی و ایجاد جراحت مصنوعی بر بدن
برخی افراد به‌منظور دریافت دیه یا پرونده‌سازی علیه دیگران، با وسایلی چون چاقو، تیغ یا اجسام سخت به بدن خود آسیب وارد می‌کنند و سپس با استناد به این جراحات، ادعای درگیری یا ضرب و جرح از سوی دیگری را مطرح می‌کنند. - ✅ استفاده از صدمات باقی‌مانده از گذشته
گاهی اشخاصی که در گذشته دچار آسیب‌هایی شده‌اند، همان جراحات کهنه را بهانه‌ای برای شکایت‌های جدید قرار می‌دهند و تلاش می‌کنند با نسبت دادن آن به نزاعی تازه، مجدداً مطالبه خسارت یا دیه کنند. - ✅ طرح نزاع ساختگی با افراد همدست
در این روش، دو یا چند نفر با توافق قبلی در محیط‌های عمومی یا خلوت درگیری ظاهری ایجاد می‌کنند؛ هدف این است که یکی از طرفین با مدارک پزشکی ساختگی یا حقیقی، طرف مقابل را در مراجع قضایی متهم کند و از این طریق به منافع مالی یا حیثیتی دست یابد. - ✅ جعل اسناد و مدارک پزشکی قانونی
برخی سودجویان از طریق جعل گواهی پزشکی قانونی، گزارش اورژانس یا حتی آزمایش‌های درمانی، سعی در اثبات ادعای ضرب و جرح دارند. این اسناد برای محکوم‌کردن طرف مقابل یا دریافت دیه مورد استفاده قرار می‌گیرند. - ✅ استفاده از شاهدان دروغین یا صحنه‌سازی رسانه‌ای
در پاره‌ای موارد افراد با استفاده از شاهدان دروغین، فیلم‌برداری‌های ساختگی یا حتی رسانه‌سازی غیرواقعی، به‌دنبال تقویت ادعای واهی خود در مراجع قضایی هستند.
📝 چرا این روش‌ها اغلب فاش می‌شوند؟
بسیاری از این اقدامات به‌دلیل بی‌تجربگی مرتکبان، تناقض در مدارک، یا بررسی‌های دقیق پزشکی قانونی و مقام قضایی خیلی زود برملا می‌شوند. حتی پزشکی قانونی در بسیاری موارد قادر است ساختگی بودن آسیب یا صدمات را تشخیص دهد.
مجازات ضرب و جرح ساختگی
ضرب و جرح ساختگی به خودی خود در تمامی موارد جرم محسوب نمی‌شود، بلکه برای آن‌که این رفتار مشمول عنوان مجرمانه قرار گیرد، باید شرایطی خاص در پرونده محرز باشد. در واقع قانونگذار صرفاً صدمه وارد کردن به خود یا ترتیب دادن یک نزاع جعلی را به‌تنهایی جرم نمی‌داند، مگر این‌که این عمل به‌عنوان مقدمه یا ابزاری برای ارتکاب جرمی دیگر استفاده شده باشد.
📌 شرایطی که ضرب و جرح ساختگی را به جرم تبدیل می‌کند
- ارتباط با ارتکاب سایر جرائم
چنانچه فردی با ایجاد ضرب و جرح ساختگی در پی ارتکاب جرائمی نظیر سرقت، اخاذی، تهدید یا کلاهبرداری باشد، این رفتار جرم تلقی می‌شود و مجازات آن بر اساس جرم اصلی تعیین می‌گردد.
مجازات: به‌طور مثال در جرم اخاذی، مجازات حبس از شش ماه تا دو سال یا تا ۷۴ ضربه شلاق تعیین می‌شود. در جرم کلاهبرداری نیز مجازات حبس از یک تا هفت سال و رد مال به علاوه جزای نقدی معادل مال برده شده است. بنابراین، ضرب و جرح ساختگی در این موارد تابع همان مجازات جرم اصلی خواهد بود. - استفاده از مدارک جعلی و ارائه اسناد غیرواقعی
زمانی که فردی برای اثبات صدمات ساختگی خود از مدارک جعلی مانند گواهی پزشکی یا اسناد ساختگی بهره ببرد، مرتکب جرم جعل اسناد یا استفاده از سند مجعول خواهد شد. این رفتارها در قانون، جرم مستقل محسوب می‌شوند.
✅مجازات: طبق ماده ۵۳۶ قانون مجازات اسلامی، جعل اسناد رسمی یا استفاده از سند مجعول، مجازات حبس از شش ماه تا پنج سال و در اسناد عادی، سه ماه تا دو سال حبس یا جزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار تا دوازده میلیون تومان در پی دارد. - در حوزه نظامی و نیروهای مسلح
مطابق ماده ۵۱ قانون مجازات جرائم نیروهای مسلح، هر فرد نظامی که برای فرار از خدمت یا با هدف کسب امتیاز، به خود آسیب برساند یا ادعای جرح ساختگی کند، مرتکب جرم شده و با مجازات‌های سنگین قانونی مواجه خواهد بود.
⚖️مجازات ضرب و جرح ساختگی برای نیروهای نظامی
در خصوص نظامیان، قانونگذار مجازات‌های مشخص‌تری در نظر گرفته است. طبق ماده ۵۱ قانون مجازات جرائم نیروهای مسلح، هر فرد نظامی که برای فرار از خدمت، کسب معافیت، تهدید فرمانده یا دریافت امتیازات دیگر، اقدام به آسیب زدن به خود کند یا مدارک پزشکی جعلی ارائه دهد، علاوه بر جبران خسارات وارده، با مجازات‌های زیر روبه‌رو خواهد شد:
- اگر این رفتار در زمان جنگ و در مقابل دشمن باشد و باعث اخلال در امنیت یا شکست نیروهای خودی شود، ممکن است حکم محاربه برای او صادر شود که مجازات آن اعدام، قطع عضو، حبس طویل‌المدت یا تبعید است.
- اگر در زمان جنگ باشد ولی مقابل دشمن نباشد: حبس از ۱ تا ۵ سال
- در زمان صلح یا سایر موارد: حبس از ۳ ماه تا ۱ سال
📌 الزام به جبران خسارت
در تمام حالات، نظامیانی که با ضرب و جرح ساختگی خسارت مالی یا خسارت به دولت یا سایر افراد وارد کرده باشند، ملزم به جبران آن خواهند بود.
📝 مواردی که ضرب و جرح ساختگی جرم نیست
در برخی موارد افراد اقدام به صحنه‌سازی ضرب و جرح می‌کنند اما هیچ جرم دیگری در کنار آن رخ نمی‌دهد و این عمل صرفاً بیهوده و بدون نتیجه باقی می‌ماند. در این شرایط، اگر رفتاری مانند جعل سند، فریب مقام قضایی یا بیمه و یا صحنه‌سازی برای تحقق جرم دیگری رخ ندهد، قانون مجازات مستقلی برای خودزنی یا صحنه‌سازی صرف در نظر نگرفته است.
📌 نتیجه نهایی از منظر قانون:
ضرب و جرح ساختگی در صورتی جرم تلقی می‌شود که:
- با هدف ارتکاب جرم دیگر باشد.
- یا در حوزه نیروهای مسلح صورت گیرد.
- یا همراه با جعل، تهدید، اخاذی و فریب همراه باشد.
مراحل و نحوه رسیدگی قضایی به پرونده‌های ضرب و جرح ساختگی
در سیستم قضایی ایران، رسیدگی به پرونده‌های ضرب و جرح ساختگی، همانند سایر دعاوی کیفری، مطابق با مقررات آیین دادرسی کیفری انجام می‌شود. این دعاوی بسته به شرایط پرونده، ممکن است در دادسراهای عمومی یا سازمان قضایی نیروهای مسلح مورد بررسی قرار گیرند. روند رسیدگی دقیقاً از مرحله تنظیم شکایت آغاز شده و تا صدور حکم نهایی ادامه می‌یابد. مراحل رسیدگی قضایی به ضرب و جرح ساختگی به شرح زیر است:
✅ ثبت شکایت در کلانتری یا دفاتر خدمات الکترونیک قضایی
شاکی باید برای ثبت شکایت خود با در دست داشتن مدارک هویتی و اسناد لازم (نظیر گواهی پزشکی قانونی یا شهادت شهود) به کلانتری محل یا دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کند تا پرونده در دادسرا تشکیل شود.
✅ ارجاع پرونده به دادسرا و تحقیقات مقدماتی
پس از ثبت شکایت، پرونده به دادسرای عمومی و انقلاب یا دادسرای نظامی (در صورت نظامی بودن شخص مرتکب) ارجاع داده می‌شود. دادیار یا بازپرس با دستور انجام تحقیقات، برای بررسی صحت ادعای شاکی دستور استعلام از پزشکی قانونی را صادر می‌کند.
✅ بررسی مدارک پزشکی قانونی و صحت جراحات
پزشکی قانونی بررسی می‌کند که جراحات واقعی، ساختگی یا کهنه هستند و گزارشی تخصصی در این زمینه به مرجع قضایی ارائه می‌دهد. این گزارش تأثیر زیادی در تعیین صحت ادعای شاکی دارد.
✅ احضار متهم و اخذ دفاعیات
متهم به دادسرا احضار شده و پس از تفهیم اتهام، دفاعیات خود را بیان می‌کند. چنانچه برای متهم دلایل و مدارک کافی وجود داشته باشد، قرار تأمین کیفری صادر می‌شود و بازپرس پرونده پس از پایان تحقیقات، تصمیم‌گیری خواهد کرد.
✅ صدور کیفرخواست و ارسال پرونده به دادگاه
اگر دلایل علیه متهم محکم باشد، کیفرخواست صادر و پرونده برای صدور رأی به دادگاه کیفری دو ارسال می‌شود. اگر شخص نظامی باشد، پرونده به دادگاه نظامی ارجاع می‌شود.
✅ رسیدگی در دادگاه و صدور حکم نهایی
قاضی دادگاه با بررسی پرونده، دفاعیات، نظریه پزشکی قانونی، شهود و سایر اسناد، رأی نهایی را صادر می‌کند. در صورتی که ضرب و جرح ساختگی برای ارتکاب جرم دیگر باشد، حکم همان جرم اصلی اعمال می‌شود.
نکات کلیدی درباره اثبات ضرب و جرح ساختگی در دادگاه
در پرونده‌های ضرب و جرح ساختگی، اثبات حقیقت یکی از پیچیده‌ترین بخش‌های رسیدگی کیفری است. ازآنجاکه این موارد معمولاً با ادعاهای دروغین یا مدارک جعلی همراه است، دادگاه برای صدور حکم نهایی، به دقت اسناد، شواهد و نظریات تخصصی را بررسی می‌کند. در این بخش، مهم‌ترین نکات حقوقی و فنی برای اثبات یا دفاع از چنین دعاوی را مرور می‌کنیم.
📌 روش‌های قانونی اثبات ضرب و جرح ساختگی در دادگاه
✅ گزارش پزشکی قانونی
مهم‌ترین و معتبرترین مستند در پرونده‌های ضرب و جرح، نظر پزشکی قانونی است. کارشناسان پزشکی قانونی می‌توانند با بررسی نوع زخم، عمق جراحت، ابزار واردکننده و زمان تقریبی آسیب، تشخیص دهند که صدمات ساختگی، کهنه یا واقعی هستند.
✅ تناقض در اظهارات شاکی و شهود
دادگاه به تناقض‌گویی‌های شاکی یا شاهدان توجه ویژه‌ای دارد. اگر در اقوال، زمان حادثه، نحوه ایجاد آسیب یا سایر جزئیات اختلافات آشکار وجود داشته باشد، این مسئله می‌تواند نشانه‌ای از ساختگی‌بودن دعوا تلقی شود.
✅ استفاده از شهادت شهود معتبر
شهادت شهود مؤثر است به‌شرط آن‌که شاهدان معتبر، حاضر و بی‌طرف باشند و مشاهدات خود را به‌وضوح برای دادگاه بیان کنند. شهادت دروغ در این موارد خود جرم مستقل دارد و با دقت بررسی می‌شود.
✅ ارائه مدارک و مستندات تکمیلی (فیلم، عکس، گزارش اورژانس)
فیلم، عکس، گزارش اورژانس یا استعلامات بیمارستانی می‌تواند به اثبات یا رد ادعا کمک کند. بررسی صحت این مدارک از سوی مقام قضایی انجام می‌شود تا امکان جعل یا صحنه‌سازی از بین برود.
✅ علم قاضی و بررسی قرائن و امارات
در نهایت، قاضی می‌تواند با استناد به علم شخصی خود و بر مبنای بررسی همه اسناد، شواهد، گزارش پزشکی قانونی، اظهارات طرفین و شهود، به نتیجه برسد. علم قاضی یکی از منابع قانونی برای صدور حکم است.
📝 نکات کلیدی که نباید فراموش شود
✅ ضرب و جرح ساختگی معمولاً همراه با مدارک جعلی یا شهادت دروغ کشف می‌شود.
✅ پزشکی قانونی نقشی حیاتی در رد یا اثبات ادعای آسیب دارد.
✅ تناقض در اظهارات معمولاً به ضرر مدعی تمام می‌شود.
✅ ارائه فیلم، عکس یا مدارک پزشکی معتبر بهترین راه مقابله با ادعای واهی است.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون ضرب و جرح ساختگی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است:
❓ شخصی به صورت دروغین شکایتی علیه من برای ضرب و شتم مطرح کرده است. چه اقداماتی باید انجام دهم؟
✅ هر ادعای کیفری باید بر اساس دلایل و شواهد معتبر، از جمله گواهی پزشکی قانونی و شهادت شهود معتبر، اثبات شود. در صورت عدم وجود مدارک کافی، شکایت پذیرفته نخواهد شد.
❓ اگر کسی عمداً به خودش آسیب بزند و بگوید که من این کار را کرده‌ام، باز هم می‌تواند از من شکایت کند؟
✅ خیر. اگر شما مرتکب ضرب و جرح نشده باشید و شخص مقابل خودش به عمد به خودش صدمه زده باشد، این ادعا در پزشکی قانونی قابل شناسایی است. به علاوه، اگر او بدون دلیل و مدرک شما را متهم کند، خودش مرتکب جرم افتراء خواهد شد.
❓ در محل کار، همکارم با یک نفر درگیر شد و بعداً گفت که کتک خورده ولی شاهدی وجود ندارد. آیا صرفاً حرف خودش کافی است؟
✅ خیر. در این‌گونه موارد، گزارش پزشکی قانونی، شهادت شاهدان معتبر و سایر مدارک مثل دوربین مداربسته اهمیت دارد. ادعای بدون دلیل و مدرک، ارزش کیفری ندارد و دادگاه به‌تنهایی به گفته‌ی یک نفر رأی نمی‌دهد.
❓ پسرخاله‌ام برای فرار از خدمت سربازی به خودش آسیب زده و می‌گوید پزشکی قانونی قبول می‌کند. آیا این کار جرم است؟
✅ بله. طبق قانون جرایم نیروهای مسلح، این کار تمارض و ضرب و جرح ساختگی محسوب می‌شود و می‌تواند مجازات حبس و الزام به جبران خسارت برای او در پی داشته باشد.
❓ همسایه‌ام می‌گوید که من در دعوای دیروزشان دخالت داشتم و به او آسیب زدم، اما من حتی در آنجا حضور نداشتم. چطور می‌توانم از خودم دفاع کنم؟
✅ بهترین راه این است که از شاهدان، گزارش پلیس و حتی دوربین‌های محل استفاده کنید. همچنین اگر پزشکی قانونی نتواند ارتباط صدمه را با زمان و مکان ادعاشده اثبات کند، اتهامی به شما وارد نمی‌شود. در این موارد توصیه می‌شود از وکیل کیفری کمک بگیرید.