تعریف مال منقول و غیرمنقول و تفاوت ها؛ لیست اموال و مثال کاربردیدر نظام حقوقی ایران، آشنایی با مفاهیم «مال منقول» و «مال غیرمنقول» نقش بسیار مهمی در تفسیر و اجرای صحیح قوانین ایفا می‌کند. این دسته‌بندی، نه‌تنها جنبه نظری ندارد، بلکه در دعاوی حقوقی، تشخیص صلاحیت دادگاه، تنظیم اسناد، فروش و توقیف اموال و حتی وصیت و ارث نیز تعیین‌کننده است.
دانستن اینکه یک مال قابل حمل است یا خیر، یا اینکه در کدام دسته از اموال قرار می‌گیرد، می‌تواند مسیر حقوقی کاملاً متفاوتی را رقم بزند. از این‌رو، در این مقاله به بررسی دقیق تفاوت مال منقول و مال غیرمنقول، فهرست انواع آن‌ها، تأثیرات حقوقی این تقسیم‌بندی، و همچنین نحوه طرح دعاوی مربوط به این اموال خواهیم پرداخت. اگر شما نیز با اموالی مانند خانه، خودرو، زمین، سهام، اثاثیه یا حتی حقوق معنوی سر و کار دارید، مطالعه این مقاله می‌تواند بسیاری از ابهامات شما را برطرف کند.
تعریف مال و شرایط مال بودن از دیدگاه قانون مدنی
در حقوق ایران، مفهوم «مال» از پایه‌ای‌ترین و اساسی‌ترین مفاهیم محسوب می‌شود. مطابق با قانون مدنی، مال هر چیزی است که دارای ارزش اقتصادی بوده و قابلیت اختصاص به شخص حقیقی یا حقوقی را داشته باشد. اما نکته مهم این است که «مال» لزوماً به اشیای ملموس و فیزیکی محدود نمی‌شود.
📌 ملاک‌های مال بودن یک چیز در قانون
- قابلیت استفاده و بهره‌برداری اقتصادی داشته باشد
- قابل تملک یا اختصاص به فرد یا گروه خاصی باشد
بنابراین، هم اشیای فیزیکی (مانند خودرو و خانه) و هم حقوق مالی (مانند حق سرقفلی، حق اختراع، و سهام شرکت‌ها) می‌توانند مال محسوب شوند.
📌 دسته‌بندی اموال از منظر ملموس بودن
- اموال مادی (عینی): این دسته شامل اشیای فیزیکی است که می‌توان آن‌ها را لمس کرد و منتقل نمود. مانند زمین، خودرو، دوچرخه، ساختمان، لوازم خانگی و…
- اموال غیرمادی (حقوقی): این دسته شامل حقوقی است که به اشخاص تعلق دارد اما فیزیکی نیستند. مانند حق مالکیت معنوی، حق سرقفلی، حق اختراع، و حتی سهم‌الشرکه در شرکت‌ها.
🔍 مثال:
حق سرقفلی یک مغازه، هرچند قابل لمس نیست، اما چون قابلیت نقل و انتقال و ارزش اقتصادی دارد، در زمره اموال تلقی می‌شود.
توجه به این تعریف پایه‌ای از مال، به ما کمک می‌کند که درک کنیم چرا برخی اموال اگرچه قابل لمس نیستند، اما در دسته «مال منقول» یا حتی «در حکم مال غیرمنقول» قرار می‌گیرند.
اموال منقول چیست؟
اموال منقول به آن دسته از اموالی گفته می‌شود که قابلیت جابه‌جایی از محلی به محل دیگر را دارند، بدون آنکه آسیبی به خود مال یا محل استقرار آن وارد شود. این تعریف صراحتاً در ماده ۱۹ قانون مدنی آمده است و مبنای اصلی برای تشخیص اموال منقول محسوب می‌شود.
به زبان ساده، اگر بتوان مالی را به راحتی حمل، نقل، یا جابه‌جا کرد و این کار باعث تخریب آن یا مکانی که در آن قرار گرفته نیست، آن مال منقول است.
✅ نمونه‌هایی از اموال منقول:
-
خودرو، موتورسیکلت، دوچرخه
-
مبلمان، فرش، لوازم خانگی
-
تلفن همراه، لپ‌تاپ، وسایل شخصی
-
کتاب، آثار هنری، سکه و جواهرات
-
سهام، اوراق بهادار، پول نقد
انواع اموال منقول
اموال منقول نیز مانند سایر دسته‌های اموال، تقسیم‌بندی‌های فرعی دارند. در اینجا دو نوع اصلی آن را بررسی می‌کنیم:
📝 ۱. اموال منقول ذاتی
اموال منقول ذاتی همان اشیای فیزیکی هستند که ماهیّتاً قابل جابه‌جایی و انتقال بوده و بدون واسطه می‌توان آن‌ها را حمل کرد.
📌 مثال‌ها:
-
لوازم خانگی
-
پوشاک و وسایل شخصی
-
ابزار کار، اسباب بازی، میز و صندلی
📝 ۲. اموال در حکم منقول
برخی اموال از نظر ماهیت فیزیکی، ملموس یا حتی غیرملموس هستند، اما به دلیل کارکرد اقتصادی یا حقوقی آن‌ها، قانون‌گذار آن‌ها را در حکم مال منقول قرار داده است.
📌 مثال‌ها:
-
حق مالکیت بر سهام شرکت‌ها
-
حق انتفاع یا حق سرقفلی
-
حقوق ناشی از قراردادها
-
حقوق مادی و معنوی مؤلفان و مخترعان
📌 نکته: اموال در حکم منقول ممکن است قابل لمس نباشند، اما قابلیت دادوستد و ارزش‌گذاری دارند و در نظام حقوقی، به‌مانند مال منقول با آن‌ها برخورد می‌شود.
اموال غیر منقول چیست؟
اموال غیر منقول، به اموالی گفته می‌شود که امکان جابه‌جایی آن‌ها بدون وارد شدن خسارت به مال یا محل استقرار آن وجود ندارد. این تعریف در ماده ۱۲ قانون مدنی چنین آمده است:
«مال غیرمنقول مالی است که نتوان آن را از محلی به محل دیگر نقل نمود، اعم از اینکه استقرار آن ذاتی باشد یا به واسطه عمل انسان، به‌نحوی که انتقال آن مستلزم خرابی یا نقص خود مال یا محل آن باشد.»
به عبارت ساده‌تر، اگر نقل مکان یک مال موجب خرابی خود مال یا مکان آن شود، آن مال غیرمنقول محسوب می‌شود.
✅ نمونه‌هایی از اموال غیرمنقول:
-
زمین، خانه، آپارتمان
-
مغازه و ملک تجاری
-
درختان متصل به زمین
-
بناها، دیوارها، تأسیسات متصل به ساختمان
-
سنگ معدن متصل به زمین
انواع اموال غیر منقول
اموال غیر منقول نیز به چهار گروه اصلی تقسیم می‌شوند که در ادامه هر کدام را توضیح می‌دهیم:
⚖️ ۱. اموال غیر منقول ذاتی
این اموال به‌صورت طبیعی و ذاتی غیرقابل جابه‌جایی هستند و بدون دخالت انسان در جای خود ثابت‌اند.
📌 مثال‌ها:
-
کوه‌ها، زمین، معدن‌ها، دریاچه‌ها
⚖️ ۲. اموال غیر منقول به واسطه عمل انسان
این اموال در اصل قابل جابه‌جایی بودند، اما به‌واسطه اتصال به زمین یا ساختمان، عملاً غیرمنقول شده‌اند.
📌 مثال‌ها:
-
خانه، آپارتمان، پنجره‌ها و تأسیسات ثابت‌شده در بنا
-
تیرآهن، لوله‌کشی‌ها، کاشی‌کاری‌ها
⚖️ ۳. اموال در حکم غیرمنقول
این اموال ذاتاً منقول هستند، اما قانون‌گذار به دلایلی آن‌ها را در حکم مال غیرمنقول دانسته و احکام خاص اموال غیرمنقول را درباره آن‌ها اعمال کرده است.
🔍 ماده ۱۷ قانون مدنی شرایطی برای این نوع اموال تعیین کرده است:
-
مال باید ذاتاً منقول باشد
-
برای استفاده در زراعت یا آبیاری مورد استفاده قرار گیرد
📌 مثال‌ها:
-
حیوانات مزرعه، تراکتور، پمپ‌های آبیاری، ابزار کشاورزی
⚖️ ۴. اموال غیرمنقول تبعی
در اینجا موضوع مال ملموس نیست، بلکه حقوق یا دعاوی مربوط به اموال غیرمنقول است که از نظر قانونی، در زمره‌ی اموال غیرمنقول تبعی قرار می‌گیرد.
📌 طبق ماده ۱۸ قانون مدنی، مصادیق آن عبارتند از:
- حق انتفاع از اشیای غیرمنقول (مثل حق سکنی یا عمری)
- حق ارتفاق نسبت به املاک دیگر (مثل حق عبور)
- دعاوی خلع ید، تصرف عدوانی، مزاحمت و…
تفاوت اموال منقول و غیرمنقول از نظر قانون مدنی
در نگاه نخست، تفاوت میان اموال منقول و غیرمنقول ممکن است صرفاً فیزیکی به نظر برسد، اما در عمل، تأثیر این تفاوت در بسیاری از مقررات حقوقی و قانونی بسیار گسترده و تعیین‌کننده است. این تأثیرگذاری در موضوعاتی مانند معاملات، انتقال مالکیت، توقیف اموال، صلاحیت دادگاه‌ها، هزینه دادرسی، حتی ارث و وصیت‌نامه قابل مشاهده است.
در ادامه، مهم‌ترین تفاوت‌های این دو نوع مال را بر اساس قوانین مدنی ایران بررسی می‌کنیم:
⚖️ 1. تفاوت در نحوه تنظیم سند و قرارداد
📌 اموال منقول: برای انتقال مالکیت معمولاً نیاز به سند رسمی نیست؛ اماره تصرف کافی است. به‌عنوان مثال اگر کسی خودرویی را خریداری کند و آن را در اختیار دارد، فرض بر مالکیت اوست.
📌 اموال غیرمنقول: انتقال مالکیت حتماً باید از طریق سند رسمی ثبت‌شده در دفترخانه و اداره ثبت اسناد انجام شود. قولنامه یا قرارداد عادی، اعتبار مالکیتی ندارد مگر در شرایط خاص.
⚖️ 2. تفاوت در نحوه توقیف
📌 منقول: مأمور اجرای احکام می‌تواند مستقیماً مال را برداشته و توقیف کند (مثل یخچال، خودرو).
📌 غیرمنقول: توقیف تابع تشریفات خاص است؛ ثبت ملک در سامانه ثبت اسناد، صدور دستور موقت، ابلاغ به اداره ثبت و…
⚖️ 3. تفاوت در صلاحیت دادگاه
📌 منقول: طبق ماده ۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی، دعاوی مربوط به اموال منقول باید در دادگاه محل اقامت خوانده اقامه شود.
📌 غیرمنقول: طبق ماده ۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی، دعاوی مربوط به اموال غیرمنقول در دادگاه محل وقوع ملک مطرح می‌شوند، حتی اگر خوانده در آنجا ساکن نباشد.
⚖️ 4. تفاوت در نحوه تملک اتباع خارجی
📌 منقول: اتباع بیگانه می‌توانند آزادانه اموال منقول داشته باشند.
📌 غیرمنقول: بر اساس ماده ۸ قانون مدنی، تملک اموال غیرمنقول توسط اتباع خارجی، تنها با رعایت قوانین و معاهدات بین‌المللی امکان‌پذیر است.
⚖️ 5. تفاوت در محاسبه هزینه دادرسی
📌 منقول: هزینه دادرسی بر اساس مبلغ ادعایی توسط خواهان تعیین می‌شود.
📌 غیرمنقول: ارزش مال باید توسط کارشناس رسمی ارزیابی شود و بر اساس ارزش معاملاتی ملک، هزینه دادرسی محاسبه می‌گردد.
در نظر داشته باشید که شما می توانید با استفاده از ابزار حقوقی ایران لگال به صورت رایگان محاسبه آنلاین هزینه های دادرسی را انجام دهید.
لیست اموال منقول و غیرمنقول در جدول
| 🔹 اموال منقول | 🔸 اموال غیرمنقول |
|---|---|
| خودرو، موتورسیکلت، دوچرخه | زمین، باغ، مزرعه |
| لوازم خانگی (یخچال، اجاق، ماشین لباسشویی) | خانه، ویلا، آپارتمان |
| موبایل، لپ‌تاپ، تلویزیون | مغازه، کارخانه، انبار |
| مبلمان، فرش، پرده | ساختمان‌های اداری و تجاری |
| وسایل شخصی (لباس، کیف، کفش) | چاه آب، کوه، معادن |
| کتاب، آثار هنری، تابلو نقاشی | درختان کاشته‌شده، نخل‌ها |
| سکه، طلا، زیورآلات | تأسیسات ثابت در بنا (پنجره، آسانسور) |
| سهام، اوراق بهادار، پول نقد | مساجد، کلیساها، بناهای تاریخی |
| اسباب‌بازی، لوازم التحریر | دانشگاه‌ها، مدارس، کتابخانه‌ها |
| وسایل ورزشی (تردمیل، دمبل و…) | اشیاء متصل به زمین به‌وسیله عمل انسان |
📌 توجه: این جدول صرفاً برای نمونه و آشنایی است و ممکن است اموال دیگری نیز وجود داشته باشند که در این دسته‌بندی قرار بگیرند.
سوالات متداول
در این بخش از مقاله سوالات متداول پیرامون اموال منقول و غیر منقول را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است:
❓ آیا بعد از فوت همسر، زن از اموال منقول و غیرمنقول ارث می‌برد یا فقط از اموال منقول؟
✅ زن از اموال منقول و از قیمت اموال غیرمنقول ارث می‌برد. در تقسیم ارث، سهم‌الارث زن از قیمت اموال غیرمنقول محاسبه می‌شود، نه عین آن.
❓ آیا اموال منقول مهر و موم می‌شوند؟
✅ بله، اموال منقول می‌توانند مهر و موم شوند، مگر در موارد استثنایی که قانون مشخص کرده باشد.
❓ آیا امکان مهر و موم اموال غیرمنقول، مانند خانه‌ای که یک دنگ آن متعلق به متوفی بوده، وجود دارد؟
✅ خیر، نظریه مشورتی صحیح است و اموال غیرمنقول موضوع مهر و موم قرار نمی‌گیرند. مهر و موم صرفاً برای اموال منقول قابل اجرا است.
❓ من از یه نفر پول طلب دارم. اون به‌جای پول، پیشنهاد داده که یه درخت گردو توی باغش رو بهم بده. از نظر حقوقی قابل قبوله؟
✅ اگر درخت هنوز در زمین کاشته شده باشد، غیرمنقول محسوب می‌شود و انتقال آن نیاز به سند و رعایت تشریفات دارد. اما اگر درخت قبلاً قطع شده و جدا از زمین باشد، منقول محسوب می‌شود و می‌توان آن را با توافق جای طلب قبول کرد. پس وضعیت درخت در زمان توافق بسیار مهم است.