اخراج کارگر یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات در روابط کاری میان کارگر و کارفرما ست که در صورت عدم رعایت قوانین و مقررات مرتبط با آن، می‌تواند عواقب جدی و پرهزینه‌ای برای کارفرما به‌همراه داشته باشد. در قوانین کار ایران، اخراج نیروی انسانی تنها در شرایط خاص و با رعایت تشریفات قانونی مشخص، مجاز دانسته شده است.
عدم توجه به این الزامات می‌تواند منجر به شکایت کارگر و حتی صدور حکم بازگشت به کار یا پرداخت خسارت شود. این مقاله با هدف آگاهی‌بخشی به کارگران و کارفرمایان، به بررسی شرایط قانونی اخراج کارگر، تشریفات مورد نیاز، حقوق کارگر اخراج‌شده و مراجع صالح برای رسیدگی به اختلافات می‌پردازد.
اخراج کارگر به صورت قانونی
در قانون کار ایران، اخراج کارگر بدون طی کردن فرآیندهای قانونی مشخص، غیرمجاز تلقی می‌شود. به همین دلیل، قانون‌گذار تشریفات خاصی را برای جلوگیری از سوءاستفاده کارفرماها پیش‌بینی کرده است. مهم‌ترین مراحل قانونی برای اخراج کارگر به شرح زیر است:
۱. وجود دلایل موجه برای اخراج
کارفرما نمی‌تواند صرفاً به‌دلیل اختلاف شخصی یا تصمیم‌های یک‌طرفه، اقدام به اخراج کارگر کند. طبق ماده ۲۷ قانون کار، دو دلیل موجه برای اخراج عبارتند از:
- قصور کارگر در انجام وظایف محوله.
- نقض آیین‌نامه‌های انضباطی کارگاه، حتی پس از دریافت تذکر کتبی.
در صورتی که هیچ‌یک از این موارد محقق نشده باشد، اخراج قانونی نیست.
۲. نقض آیین‌نامه‌های انضباطی کارگاه پس از تذکر کتبی
کارگاه‌ها معمولاً آیین‌نامه‌هایی برای نظم، ایمنی، بهداشت و رفتار حرفه‌ای تدوین می‌کنند. اگر کارگر این مقررات را نقض کند، ابتدا باید تذکر کتبی دریافت نماید. در صورت تکرار، نقض آیین‌نامه پس از تذکر رسمی، می‌تواند دلیل موجه برای اخراج باشد.
طبق تبصره ۲ ماده ۲۷ قانون کار، موارد قصور و آیین‌نامه‌های انضباطی باید با پیشنهاد شورای عالی کار و تصویب وزیر کار به تصویب رسیده باشند.
3. اخذ نظر مثبت شورای اسلامی کار یا انجمن صنفی
طبق ماده ۲۷، کارفرما باید قبل از اخراج، نظر مثبت شورای اسلامی کار را اخذ کند. در صورتی که چنین شورایی در کارگاه وجود نداشته باشد، نظر انجمن صنفی جایگزین خواهد شد. در غیاب هر دو نهاد، کارفرما باید از هیئت تشخیص اداره کار تأییدیه لازم را دریافت کند.
4. پرداخت حقوق و مزایای معوقه و حق سنوات
در صورت موافقت شورای کار با اخراج، کارفرما موظف است کلیه مطالبات قانونی کارگر را تسویه کند. از جمله:
- حق سنوات معادل یک ماه آخرین حقوق برای هر سال سابقه.
- حقوق و مزایای معوقه تا زمان قطع همکاری.
در صورت عدم رعایت این مراحل، کارگر می‌تواند به اداره کار شکایت کند و احتمال صدور حکم بازگشت به کار یا دریافت خسارت افزایش می‌یابد.
اخراج کارگر بدون قرارداد رسمی
برخلاف تصور عموم، عدم وجود قرارداد کتبی مانع از پیگیری حقوق قانونی کارگر نمی‌شود. در چنین شرایطی، اصل وجود رابطه کاری باید توسط کارگر اثبات شود. برای اثبات رابطه کارگری، کارگر می‌تواند به ادله‌ای مانند:
- شهادت همکاران و اطرافیان (شهود)
- فیش‌های واریز حقوق
- مکاتبات و پیامک‌ها با کارفرما
- فیلم دوربین مداربسته
- گزارش‌های دستگاه حضور و غیاب
استناد کند. در صورت اثبات رابطه کاری، کارگر همانند افرادی که قرارداد کتبی دارند، تحت حمایت قانون قرار می‌گیرد.
همچنین، اگر کارفرما نتواند موقت بودن قرارداد را ثابت کند، قرارداد کار دائمی فرض شده و کارگر از مزایای مربوط به آن، از جمله حق سنوات کامل بهره‌مند می‌شود.
حق و حقوق کارگر اخراج‌شده چیست؟
یکی از موضوعات مهم در بحث روابط کار، آگاهی از حقوق قانونی کارگر در زمان اخراج است. کارگری که به هر دلیلی از کار اخراج می‌شود، حتی در صورت وجود دلایل موجه، همچنان از حمایت قانون کار برخوردار است و کارفرما موظف است حقوق او را مطابق مقررات پرداخت کند. مهم‌ترین حقوق کارگر اخراج‌شده به شرح زیر است:
۱. دریافت حق سنوات
مطابق ماده ۲۷ قانون کار، اگر کارگر حتی به دلایل موجه از کار اخراج شود، به ازای هر سال سابقه کار، یک ماه آخرین حقوق به عنوان حق سنوات به وی تعلق می‌گیرد. این حق به منزله جبران سال‌های خدمت است و هیچ کارفرمایی نمی‌تواند از پرداخت آن خودداری کند.
نحوه محاسبه سنوات:
مطابق قانون، به ازای هر سال سابقه کار، باید معادل یک ماه آخرین حقوق پایه کارگر به‌عنوان حق سنوات به وی پرداخت شود. این مبلغ می‌تواند شامل پایه حقوق به‌اضافه برخی مزایای قانونی دیگر نیز باشد، مگر اینکه در قرارداد چیز دیگری قید شده باشد یا عرف کارگاه متفاوت باشد.
- پرداخت حق سنوات در صورت اخراج قانونی: در مواردی که اخراج کارگر بر اساس ماده ۲۷ قانون کار و با رعایت تمامی تشریفات قانونی انجام شده باشد (مانند اخذ نظر مثبت شورای اسلامی کار یا هیأت تشخیص)، کارفرما موظف است علاوه بر پرداخت مطالبات معوقه، حق سنوات کامل کارگر را نیز پرداخت کند.
- پرداخت حق سنوات در اخراج غیرموجه : اگر اخراج بدون رعایت تشریفات قانونی باشد و از سوی مراجع ذی‌صلاح، «غیرموجه» شناخته شود، علاوه بر الزام به بازگشت به کار کارگر، ممکن است کارفرما مجبور شود حق السعی ایام بلاتکلیفی و تمام مزایای قانونی دیگر از جمله سنوات را نیز پرداخت کند.
در برخی موارد و با توجه به توافق طرفین یا رویه کارگاه، ممکن است به‌جای یک ماه، تا ۴۵ روز حقوق برای هر سال سابقه کار به‌عنوان حق سنوات پرداخت شود. این امر در صورتی اجرا می‌شود که اخراج بدون رضایت کارگر و بدون امکان بازگشت به کار صورت گیرد و توسط هیات حل اختلاف تأیید شود.
۲. پرداخت کلیه مطالبات معوقه
تمام حقوق، مزایا، اضافه‌کاری، حق عائله‌مندی، پاداش و سایر مواردی که پیش از اخراج کارگر پرداخت نشده‌اند، باید تسویه شوند. این مطالبات معوقه باید بر اساس اسناد پرداخت حقوق، فیش‌های حقوقی و قراردادهای موجود محاسبه گردد.
۳. بازخرید مرخصی‌های استفاده نشده
در صورتی که کارگر تا پیش از اخراج، از مرخصی‌های استحقاقی سالانه خود استفاده نکرده باشد، کارفرما باید مابه‌ازای ریالی روزهای مرخصی باقی‌مانده را پرداخت کند.
۴. عیدی و پاداش پایان سال
کارگری که تا پایان سال در کارگاه مشغول به کار نبوده اما بخشی از سال را کار کرده، به نسبت مدت زمان اشتغال در آن سال، مستحق دریافت عیدی و پاداش پایان سال خواهد بود.
۵. بیمه بیکاری (در صورت دارا بودن شرایط)
اگر کارگر اخراج‌شده دارای سابقه بیمه کافی (حداقل 6 ماه پرداخت حق بیمه در آخرین کارگاه) و اخراج غیر ارادی باشد، می‌تواند با مراجعه به اداره کار و سازمان تأمین اجتماعی، برای دریافت بیمه بیکاری اقدام کند.
اخذ نظر مثبت شورای اسلامی کار
یکی از مهم‌ترین تشریفات قانونی اخراج کارگر، کسب نظر مثبت شورای اسلامی کار یا نهادهای جایگزین آن است. این موضوع در ماده ۲۷ قانون کار به‌روشنی بیان شده و رعایت آن الزامی است. هدف از این الزام، جلوگیری از سوءاستفاده احتمالی کارفرما و ایجاد توازن در روابط کاری است.
مطابق قانون، اگر کارگر در انجام وظایف خود قصور کرده باشد یا آیین‌نامه‌های انضباطی را حتی پس از تذکر کتبی رعایت نکند، کارفرما تنها با نظر مثبت شورای اسلامی کار می‌تواند نسبت به اخراج اقدام کند. بدون این تأیید، اخراج قانونی نخواهد بود.
جایگزین شورای اسلامی کار در کارگاه‌های فاقد شورا
در کارگاه‌هایی که شورای اسلامی کار یا انجمن صنفی وجود ندارد، اخراج تنها در صورتی مجاز است که هیات تشخیص اداره کار نیز به آن رأی مثبت دهد. به عبارت دیگر، تصمیم‌گیری نهایی برای اخراج کارگر به یک نهاد بی‌طرف واگذار شده تا از حقوق کارگر محافظت شود.
اثر رعایت یا عدم رعایت تشریفات ماده ۲۷
اگر اخراج بر اساس تشریفات ماده ۲۷ قانون کار انجام شود، قانونی تلقی می‌شود و کارگر تنها می‌تواند مطالبات قانونی خود مانند سنوات و حقوق معوقه را دریافت کند. اما اگر تشریفات قانونی رعایت نشود، اخراج غیرموجه تلقی شده و هیات‌های حل اختلاف می‌توانند رأی به بازگشت کارگر به کار و پرداخت حقوق ایام بلاتکلیفی صادر کنند.
شکایت از کارفرما بابت اخراج
یکی از مهم‌ترین حقوقی که قانون کار برای کارگران در نظر گرفته، حق شکایت در صورت اخراج غیرقانونی است. اگر کارفرما کارگری را بدون دلیل موجه و بدون رعایت الزامات قانونی اخراج کند، کارگر می‌تواند با مراجعه به مراجع ذی‌صلاح، خواستار بازگشت به کار یا دریافت خسارت شود.
شرایط شکایت از کارفرما
برای اینکه شکایت کارگر قابل پذیرش باشد، شرایط زیر باید فراهم باشد:
- اخراج بدون دلیل موجه یا برخلاف ماده ۲۷ قانون کار انجام شده باشد.
- کارفرما بدون پرداخت مطالبات قانونی یا بدون اخذ نظر شورای اسلامی کار، قرارداد را فسخ کرده باشد.
- کارگر ظرف مدت ۳۰ روز از تاریخ اخراج، نسبت به آن اعتراض و شکایت ثبت کند.
مراجع رسیدگی به شکایت
- شورای اسلامی کار یا انجمن صنفی: در ابتدا موضوع در شورای کارگاه مطرح می‌شود.
- هیأت تشخیص اداره کار: در صورت عدم توافق، کارگر می‌تواند شکایت خود را در این مرجع ثبت کند.
- هیأت حل اختلاف اداره کار: اگر رأی هیأت تشخیص به نفع کارفرما باشد، کارگر می‌تواند در این مرحله اعتراض کند.
نتیجه شکایت
در صورتی که اخراج کارگر غیرقانونی تشخیص داده شود، یکی از نتایج زیر ممکن است صادر شود:
- صدور حکم بازگشت به کار کارگر و پرداخت دستمزد دوران بلاتکلیفی.
- صدور حکم پرداخت ۴۵ روز حقوق برای هر سال سابقه کار به جای بازگشت به کار، در صورتی که کارگر تمایلی به ادامه همکاری نداشته باشد یا امکان بازگشت میسر نباشد.
ثبت شکایت آنلاین
کارگران می‌توانند از طریق سامانه جامع روابط کار به نشانی prkar.mcls.gov.ir نسبت به ثبت شکایت خود اقدام کنند. احراز هویت از طریق دفاتر پیشخوان دولت انجام می‌شود.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون عواقب اخراج غیر قانونی کارگر و همچنین حق حقوق کارگر نسبت به کارفرما که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓در چه شرایطی امکان اخراج کارمند تأمین اجتماعی وجود دارد؟
✅ اخراج کارمند تأمین اجتماعی در صورتی امکان‌پذیر است که کارمند مرتکب قصور یا تخلفی شده باشد که در قرارداد کاری یا آیین‌نامه‌های انضباطی کارگاه مشخص شده است. اگر کارمند به وظایف خود عمل نکند یا در انجام آن‌ها کوتاهی کند، کارفرما می‌تواند با رعایت مراحل قانونی و پس از تذکر و اخطار کتبی، وی را اخراج کند.
❓آیا شرکت می‌تواند کارگری را که در محل کار آسیب دیده و دچار معلولیت شده و در شکایت حقوقی، شرکت محکوم شده است، اخراج کند؟
✅ خیر، شرکت حق ندارد کارگری را که به دلیل آسیب‌دیدگی و معلولیت دچار مشکلات شده است و به ویژه اگر در شکایت حقوقی محکومیتی برای شرکت صادر شده باشد، اخراج کند.
❓آیا به موجب رسیدی که کارگر امضا کرده است، بیمه‌ای که کارفرما ملزم به پرداخت آن شده، لغو می‌شود؟
✅ خیر، امضای رسید از سوی کارگر به معنای لغو تعهدات قانونی کارفرما در قبال بیمه نیست. کارفرما همچنان موظف به پرداخت بیمه مطابق با مقررات است.
❓آیا کارفرما می‌تواند کارگری را که به دلیل عدم فراهم کردن تجهیزات ایمنی توسط کارفرما و سهل‌انگاری، خسارت به شخص ثالث وارد کرده، اخراج کند؟
✅ بله، کارفرما می‌تواند کارگری را که در انجام وظایف خود سهل‌انگاری کرده است، اخراج کند. البته باید توجه داشت که عدم فراهم کردن تجهیزات ایمنی توسط کارفرما نیز می‌تواند مسئولیتی برای وی ایجاد کند.
❓چگونه می‌توان ثابت کرد که اخراج کارمند صورت نگرفته و ادعای او دروغ است؟
✅ برای اثبات این موضوع، می‌توانید به مستندات موجود مانند قرارداد کار، نامه‌های مکاتباتی، و هرگونه مدرکی که نشان‌دهنده عدم اخراج است مراجعه کنید. سپس این مستندات را به هیأت تشخیص اداره کار ارائه دهید تا به بررسی موضوع بپردازند.
❓اگر کارگری با قرارداد سه‌ماهه از کار خارج شود و برگه تسویه‌حساب امضا کند اما کارفرما عدم نیاز نمی‌دهد، چه اقدامی باید انجام داد؟
✅ در این حالت، کارگر می‌تواند به اداره کار مراجعه کرده و از کارفرما شکایت کند تا موضوع در هیأت تشخیص مورد بررسی قرار گیرد.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با مجموعه ایران لگال تماس حاصل فرمایید.