در نظام حقوقی ایران، عقد یا قرارداد یکی از مهم‌ترین ابزارهای تنظیم روابط میان افراد جامعه است. این نهاد حقوقی، به عنوان مبنای اصلی تعهدات، در اغلب معاملات و توافقات روزمره نمود پیدا می‌کند. قانون مدنی ایران با هدف شفاف‌سازی، تضمین حقوق طرفین و جلوگیری از اختلاف، انواع مختلفی از عقود را پیش‌بینی کرده است که در یک تقسیم‌بندی مهم، به دو دسته عقود معین و عقود نامعین تقسیم می‌شوند.
این دو دسته از عقود، گرچه شباهت‌هایی در بُعد حقوقی دارند، اما از لحاظ ساختار قانونی، شرایط انعقاد، الزامات حقوقی و حتی دامنه‌ی کاربرد، تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند. شناخت دقیق هر یک از این دو نوع عقد و تمایز میان آن‌ها، نه تنها برای دانشجویان حقوق و وکلای دادگستری ضروری است، بلکه برای هر شهروندی که با قراردادهای روزمره سروکار دارد، اهمیت بالایی دارد.
در این مقاله، به‌صورت جامع و کاربردی، به بررسی مفاهیم عقد معین و عقد نامعین خواهیم پرداخت؛ ضمن آنکه انواع عقود معین و مثال‌های عملی از هرکدام را نیز با استناد به مواد قانون مدنی شرح می‌دهیم. همچنین تفاوت‌ها، خیارات مرتبط، و نحوه‌ی تشخیص این عقود نیز مورد تحلیل قرار خواهد گرفت.
عقد معین چیست؟
قانون، نام و قواعد مشخصی برای برخی قراردادها در نظر گرفته است. در علم حقوق، عقد معین به قراردادی گفته می‌شود که قانون مدنی برای آن عنوان مشخص، شرایط خاص و قواعد ویژه‌ای پیش‌بینی کرده است. به عبارت دیگر، این دسته از عقود به علت کاربرد گسترده در جامعه و ضرورت تنظیم دقیق روابط میان اشخاص، در متن قانون نام‌گذاری شده‌اند و مواد قانونی خاصی برای تعریف، اعتبار و آثار حقوقی آن‌ها وضع شده است.
برای اینکه یک عقد معین به طور صحیح منعقد شود، علاوه بر رعایت شرایط عمومی صحت قراردادها (مانند قصد، رضا، اهلیت و مشروعیت)، باید تشریفات و مقررات اختصاصی همان عقد نیز رعایت گردد. در غیر این صورت، عقد ممکن است باطل یا غیرنافذ تلقی شود.
انواع عقود معین با مثال در قانون مدنی ایران
در ادامه، به معرفی مهم‌ترین انواع عقود معین مندرج در قانون مدنی ایران، همراه با ماده قانونی مربوطه و یک مثال ساده برای درک بهتر می‌پردازیم:
| نام عقد | ماده قانونی | تعریف مختصر | مثال کاربردی |
|---|---|---|---|
| بیع | ماده ۳۳۸ | تملیک مال به عوض معلوم | فروش خانه در قبال ۵ میلیارد تومان |
| اجاره | ماده ۴۶۶ | تملیک منافع مال در قبال اجاره بها | اجاره واحد تجاری با اجاره ماهیانه |
| رهن | ماده ۷۷۱ | وثیقه‌گذاری مال برای تضمین دین | رهن آپارتمان نزد بانک برای دریافت وام |
| وکالت | ماده ۶۵۶ | نیابت از طرف دیگر برای انجام یک عمل حقوقی | دادن اختیار فروش خودرو به وکیل |
| مضاربه | ماده ۵۴۶ | مشارکت مالی و عملی در تجارت با تقسیم سود | سرمایه‌گذاری در واردات و تقسیم سود |
| عاریه | ماده ۶۳۵ | اجازه انتفاع رایگان از مال | قرض‌گرفتن کتاب برای مطالعه |
| شرکت | ماده ۵۷۱ | اجتماع حقوق چند مالک در یک مال مشاع | شراکت در مالکیت یک زمین |
| کفالت | ماده ۷۳۴ | تعهد به احضار شخص ثالث | تضمین حضور متهم در دادگاه |
| جعاله | ماده ۵۶۱ | التزام به پرداخت اجرت در برابر انجام کار | تعیین جایزه برای طراحی لوگو |
| معاوضه | ماده ۴۶۴ | مبادله دو مال بدون الزام به پرداخت پول | معاوضه گوشی با دوچرخه |
| ضمان | ماده ۶۸۴ | تعهد به پرداخت دِین دیگری | ضامن شدن در اجاره‌نامه |
| هبه | ماده ۷۹۵ | تملیک رایگان مال | هدیه‌دادن ساعت شخصی |
| ودیعه | ماده ۶۰۷ | سپردن مال برای نگهداری رایگان | سپردن کیف به نگهبانی ساختمان |
| قرض | ماده ۶۴۸ | انتقال مال با تعهد به بازپرداخت مشابه | قرض‌دادن پول به دوست |
| حواله | ماده ۷۲۴ | انتقال طلب از بدهکار به شخص ثالث | انتقال طلب به شخص ثالث به‌جای پرداخت نقدی |
| مزارعه | ماده ۵۱۸ | واگذاری زمین برای زراعت در قبال سهمی از محصول | کشت زمین و تقسیم محصول با مالک |
| مساقات | مواد تکمیلی | مشارکت در نگهداری و بهره‌برداری از باغ در قبال سهمی از محصول | رسیدگی به درختان در باغ و شریک شدن در میوه‌ها |
در مجموع، بیش از ۲۰ نوع عقد معین در قانون مدنی ایران پیش‌بینی شده که هر یک در حوزه‌ای خاص از روابط مالی، اجتماعی یا خانوادگی کاربرد دارند. شناخت این عقود برای نگارش، امضا یا تحلیل قراردادها ضروری است.
عقد نامعین چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
برخلاف عقود معین که در قانون مدنی به‌طور خاص نام‌برده شده‌اند، عقود نامعین قراردادهایی هستند که عنوان، ساختار و احکام اختصاصی مشخصی در قانون برای آن‌ها در نظر گرفته نشده است، اما با استناد به اصل آزادی اراده و ماده ۱۰ قانون مدنی ایران، از اعتبار کامل برخوردارند؛ مشروط بر اینکه با قوانین آمره، نظم عمومی و اخلاق حسنه در تعارض نباشند.
📌 تعریف قانونی عقد نامعین (بر اساس ماده ۱۰ ق.م)
ماده ۱۰ قانون مدنی می‌گوید:
«قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده‌اند، در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد، نافذ است.»
بنابراین، اشخاص می‌توانند بر اساس نیازهای جدید و موقعیت‌های خاص، قراردادهایی تنظیم کنند که قانون برای آن‌ها نام مشخصی پیش‌بینی نکرده، اما مشمول اصول کلی صحت معاملات می‌شوند.
📌 شرایط صحت عقد نامعین
همانند عقود معین، برای اعتبار یک عقد نامعین نیز باید شرایط زیر رعایت شود:
- قصد و رضای طرفین
- اهلیت قانونی طرفین
- مشروعیت موضوع قرارداد
- مشخص بودن مورد معامله
- عدم مخالفت با قانون، شرع، نظم عمومی و اخلاق حسنه
انواع عقد نامعین با مثال
در ادامه مثال های کاربردی از انواع عقود نامعین را برایتان آماده کرده ایم:
📄 قرارداد طراحی سایت
مثال: یک فریلنسر با یک شرکت توافق می‌کند که در قبال ۱۵۰ میلیون تومان، طراحی کامل وب‌سایت شرکت را انجام دهد.
این قرارداد عنوان خاصی در قانون مدنی ندارد، اما چون شرایط ماده ۱۰ را دارد، یک عقد نامعین معتبر محسوب می‌شود.
📄 قرارداد پلتفرم اشتراکی
مثال: دو شریک توافق می‌کنند اپلیکیشنی طراحی کنند و سود حاصل را به نسبت ۷۰/۳۰ بین خود تقسیم کنند، بدون ثبت شرکت رسمی.
این قرارداد در قانون با نام خاصی نیامده، ولی چون شرایط عمومی قرارداد را دارد، نافذ و الزام‌آور است.
📄 قرارداد همکاری اینفلوئنسر مارکتینگ
مثال: یک اینفلوئنسر متعهد می‌شود که در ازای تبلیغ یک برند در پیج اینستاگرامی‌اش، ماهانه ۳۰ میلیون تومان دریافت کند.
این قرارداد در قانون مدنی عنوان ندارد اما به عنوان عقد نامعین قابل استناد در محاکم قضایی است.
تفاوت‌های مهم عقد معین و عقد نامعین
عقد معین و عقد نامعین هر دو ابزارهایی حقوقی برای تنظیم روابط و تعهدات میان افراد هستند، اما تفاوت‌های آن‌ها در بستر قانونی، شکل انعقاد و مرجع تفسیر بسیار حائز اهمیت است. شناخت این تفاوت‌ها برای پیشگیری از اختلافات آتی و تنظیم صحیح قراردادها ضروری است.
📌 ۱. منشأ و جایگاه قانونی
-
عقد معین در قانون مدنی دارای عنوان مشخص و احکام خاص است.
-
عقد نامعین در قانون نامی ندارد اما بر پایه ماده ۱۰ قانون مدنی معتبر است.
📌 ۲. قواعد اختصاصی
-
عقد معین علاوه بر شرایط عمومی، باید تابع قواعد اختصاصی همان عقد باشد.
-
عقد نامعین فقط مشمول قواعد عمومی صحت قراردادها است.
📌 ۳. امکان مراجعه به قانون
-
در عقد معین، اگر بخشی از قرارداد مبهم باشد، قانون تعیین تکلیف می‌کند.
-
در عقد نامعین، مرجع اصلی برای تفسیر، توافق و اراده طرفین است.
📌 ۴. رویه قضایی و دادرسی
-
برای عقود معین، رویه‌های قضایی تثبیت‌شده‌تر وجود دارد.
-
در عقود نامعین، تفسیر قرارداد توسط قاضی بر اساس عرف، قصد طرفین و اصول کلی انجام می‌گیرد.
📌 ۵. دامنه استفاده
-
عقود معین در معاملات سنتی و رایج‌تر کاربرد دارند.
-
عقود نامعین معمولاً در معاملات نوین، خدمات فناوری، همکاری‌های خاص و استارتاپی استفاده می‌شوند.
📊 جدول مقایسه عقد معین و عقد نامعین
| ویژگی‌ها | عقد معین | عقد نامعین |
|---|---|---|
| تعریف قانونی | دارای نام و مواد مشخص در قانون مدنی | فاقد نام خاص در قانون، معتبر بر اساس ماده ۱۰ ق.م |
| قواعد اجرایی | تابع مقررات خاص و قواعد عمومی | فقط تابع شرایط عمومی صحت معاملات |
| تکلیف در صورت سکوت قرارداد | تعیین تکلیف توسط قانون | تعیین تکلیف بر اساس توافق طرفین |
| مثال‌ها | بیع، اجاره، وکالت، رهن، مضاربه، کفالت، عاریه و … | طراحی سایت، تبلیغات اینفلوئنسری، قرارداد استارتاپی، سرمایه‌گذاری خطرپذیر |
| مرجع تفسیر در دعوا | مراجعه به قانون و رویه قضایی | تفسیر قاضی با توجه به قصد طرفین و عرف |
بررسی عقود نامعین در پرتو ماده ۱۰ قانون مدنی
قراردادهایی بدون نام قانونی اما با پشتوانه کامل حقوقی
در دنیای حقوق، همه قراردادها لازم نیست نامی در قانون داشته باشند تا معتبر شناخته شوند. ماده ۱۰ قانون مدنی ایران با پیش‌بینی اصل آزادی قراردادها، به افراد اجازه داده تا قراردادهایی خارج از قالب عقود معین منعقد کنند؛ مشروط بر آنکه مخالف صریح قانون، نظم عمومی و اخلاق حسنه نباشد.
📌 ماده ۱۰ قانون مدنی چه می‌گوید؟
“قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده‌اند، در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد، نافذ است.”
این ماده ستون فقرات عقود نامعین در نظام حقوقی ایران است؛ به زبان ساده، اگر دو یا چند نفر بر موضوعی مشروع و مشخص توافق کنند، قرارداد آن‌ها از نظر قانون معتبر خواهد بود، حتی اگر نامی از آن در قانون برده نشده باشد.
در دنیای متحول امروز، بسیاری از روابط اقتصادی، اجتماعی و دیجیتال، با شرایطی شکل می‌گیرند که در زمان نگارش قانون مدنی وجود نداشتند. بنابراین قانون‌گذار، با استفاده از رویکردی انعطاف‌پذیر، محدودیت عناوین را کنار گذاشته و اصل را بر اراده آزاد طرفین قرار داده است.
✅ چه قراردادهایی می‌توانند نامعین باشند؟
- قراردادهای خدمات دیجیتال (مثل طراحی سایت و اپلیکیشن)
- قرارداد تبلیغاتی با اینفلوئنسرها
- قراردادهای استارتاپی و سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر
- قرارداد مشاوره تخصصی (مالی، روان‌شناسی، حقوقی)
- قرارداد تولید محتوا، سوشال مدیا مارکتینگ و …
همه این‌ها فاقد نام در قانون‌اند اما در صورت دارا بودن شرایط ماده ۱۰، نافذ و قانونی هستند.
⚖️ نقش قاضی در تفسیر عقود نامعین
در مواردی که یکی از طرفین نسبت به اعتبار یا عنوان قرارداد تردید داشته باشد، تفسیر و تحلیل ماهیت عقد به عهده دادگاه است. قاضی با بررسی:
- قصد واقعی طرفین
- مفاد قرارداد
- عرف اجتماعی
- اصول کلی حقوق قراردادها
می‌تواند ماهیت قرارداد را تشخیص دهد و در صورت تطابق با ماده ۱۰، آن را نافذ و الزام‌آور اعلام کند.
خیارات در عقود معین و نقش آن‌ها در حقوق مدنی
در برخی از عقود معین، قانون‌گذار برای حمایت از طرفین و حفظ تعادل در قرارداد، اختیاراتی را برای فسخ عقد در شرایط خاص در نظر گرفته است که به آن‌ها «خیار» گفته می‌شود.
خیار در لغت به معنای اختیار و در اصطلاح حقوقی به معنای «حق فسخ قرارداد» در شرایطی مشخص است. مطابق ماده ۳۹۶ قانون مدنی، خیارات متعددی در عقود معین قابل اعمال‌اند که در ادامه به معرفی و توضیح مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم.
🔹انواع خیارات در عقد معین
⚖️ خیار مجلس (ماده ۳۹۷ ق.م)
هر یک از طرفین معامله تا زمانی که از مجلس عقد جدا نشده‌اند، می‌توانند قرارداد را فسخ کنند.
مثال: دو نفر در دفتر مشاور املاک قراردادی را امضا می‌کنند؛ تا زمانی که از جلسه خارج نشده‌اند، امکان فسخ دارند.
⚖️ خیار حیوان (ماده ۳۹۸ ق.م)
در معامله حیوان، خریدار تا سه روز پس از عقد حق فسخ دارد.
مثال: خرید یک اسب یا گاو؛ اگر طی سه روز نارضایتی ایجاد شود، قرارداد قابل فسخ است.
⚖️ خیار شرط (ماده ۳۹۹ ق.م)
طرفین می‌توانند هنگام عقد شرط کنند که در مدت معین، حق فسخ برای یکی یا هر دو نفر یا شخص ثالث وجود داشته باشد.
مثال: در قرارداد اجاره، شرط می‌شود که موجر تا ۱۰ روز اختیار فسخ داشته باشد.
⚖️ خیار تاخیر ثمن (ماده ۴۰۲ ق.م)
اگر ظرف سه روز پس از عقد، نه خریدار مبلغ را بپردازد و نه فروشنده کالا را تحویل دهد، فروشنده می‌تواند معامله را فسخ کند.
مثال: در خرید کالا، اگر پرداخت و تحویل صورت نگیرد، فروشنده می‌تواند معامله را برهم بزند.
⚖️ خیار رویت و تخلف از وصف (مواد ۴۱۰ و ۴۱۱ ق.م)
اگر خریدار مالی را فقط بر اساس توصیف دیده باشد و بعداً مشخص شود آن توصیف نادرست بوده، حق فسخ دارد.
مثال: خرید خودروی صفر کیلومتر که بعداً مشخص می‌شود تصادفی بوده.
⚖️ خیار غبن (ماده ۴۱۶ ق.م)
اگر یکی از طرفین معامله به شکل فاحش متضرر شود، حق فسخ دارد.
مثال: فروش یک ملک به قیمت بسیار پایین به دلیل ناآگاهی یکی از طرفین.
⚖️ خیار عیب (مواد ۴۲۲ تا ۴۲۴ ق.م)
در صورت وجود عیب پنهان در مال، خریدار می‌تواند معامله را فسخ یا ارش (کاهش قیمت) مطالبه کند.
مثال: خرید لپ‌تاپ که بعداً معلوم می‌شود باتری آن معیوب بوده است.
⚖️ خیار تدلیس (ماده ۴۳۸ ق.م)
اگر یکی از طرفین، عمداً طرف مقابل را فریب دهد، طرف فریب‌خورده می‌تواند عقد را فسخ کند.
مثال: فروش خانه با پنهان‌کردن ترک‌های سازه‌ای به خریدار.
⚖️ خیار تبعض صفقه (ماده ۴۴۱ ق.م)
اگر عقد نسبت به بخشی از مورد معامله باطل باشد، خریدار می‌تواند بقیه را قبول یا کل معامله را فسخ کند.
مثال: فروش دو آپارتمان، که یکی بعداً غیرقابل انتقال از کار در می‌آید.
⚖️ خیار تخلف شرط (ماده ۴۴۹ ق.م)
اگر شرطی در عقد ذکر شود و یکی از طرفین به آن عمل نکند، طرف مقابل حق فسخ دارد.
مثال: در قرارداد اجاره شرط شده موجر کولر نصب کند؛ اگر عمل نکند، مستأجر می‌تواند قرارداد را فسخ نماید.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون عقود معین و نامعین را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ آیا مبادله طلای معین با نقره معین بدون مشکل قانونی و به عنوان عقد تملیکی صورت می‌پذیرد؟
✅ بله، مبادله طلای معلوم و معین با نقره معلوم و معین به صورت قانونی و به عنوان یک عقد تملیکی صورت می‌گیرد. چنین مبادله‌ای به شرط رضایت طرفین معتبر است و قرارداد منعقد شده تلقی می‌شود.
❓ در قراردادی که دائمی است، قید مدت قرارداد چه حکمی دارد؟
✅ به طور کلی، قرارداد دائم نداریم و هر قراردادی باید دارای مدت مشخصی باشد. قید مدت در قرارداد به طرفین کمک می‌کند تا تعهدات و انتظارات خود را به صورت دقیق‌تر مشخص کنند و از بروز اختلافات احتمالی جلوگیری شود.
❓ اگر در یک قرارداد بیع شرط شود که چک‌های مشتری در موعد مقرر وصول نشوند، قرارداد بیع لغو شود، وضعیت این عقد چیست؟
✅ شرطی که در قرارداد بیع ذکر شده مبنی بر لغو قرارداد در صورت عدم وصول چک‌ها، شرطی صحیح و الزام‌آور است. طرفین ملزم به رعایت شرایطی هستند که در قرارداد به توافق رسیده‌اند و در صورت عدم تحقق شرط، می‌توانند به آن عمل کنند.
❓ در یک قرارداد شفاهی با دوست خودم توافق کردیم که سود حاصل از فروش آنلاین محصولات را ۵۰/۵۰ تقسیم کنیم، اما حالا ایشان زیر قول زده. آیا این قرارداد الزام‌آور است؟
✅ بله، این توافق نوعی عقد مشارکت نامعین محسوب می‌شود و اگر بتوانید توافق و نحوه همکاری را اثبات کنید (شهود، مکاتبات، تراکنش‌ها و…)، از نظر حقوقی معتبر است و طرف مقابل ملزم به اجرای تعهدات است. حتی قرارداد شفاهی، اگر شرایط قانونی را داشته باشد، معتبر است.
❓ در قرارداد فروش مغازه شرط کرده‌ایم که اگر وام بانکی ظرف ۲ ماه تأمین نشد، قرارداد فسخ شود. حالا دو ماه گذشته و وام نگرفتیم. آیا خودبه‌خود فسخ شده؟
✅ این شرط نوعی خیار تخلف شرط یا حتی فسخ معلق بر شرط منفی محسوب می‌شود. اگر در متن قرارداد آمده باشد که «در صورت عدم تحقق، قرارداد خودبه‌خود فسخ می‌شود»، آنگاه نیاز به اعلام فسخ نیست. در غیر این صورت، باید طرف متضرر اقدام به فسخ کند و اثبات نماید که شرط محقق نشده است.