طلاق به دلیل ناباروری مرد | شرایط قانونی و اثبات عقیم بودن

ناباروری، یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل در زندگی مشترک است که می‌تواند بنیان خانواده را با تزلزل مواجه کند. در جامعه‌ای که فرزندآوری بخش مهمی از مفهوم ازدواج محسوب می‌شود، نازایی یا عقیم بودن مرد ممکن است به مشکلات عاطفی، روانی و حتی حقوقی منجر شود. اما آیا از نظر قانون ایران، زن می‌تواند صرفاً به‌دلیل نابارور بودن همسرش درخواست طلاق بدهد؟ یا اینکه باید شرایط خاصی مانند عسر و حرج یا شروط ضمن عقد فراهم باشد؟

در این مقاله، به‌طور کامل بررسی می‌کنیم که طلاق به دلیل ناباروری مرد چه شرایطی دارد، نحوه اثبات عقیم بودن مرد در دادگاه چگونه است، رأی دیوان عالی کشور در این‌باره چه می‌گوید، و در نهایت، حقوق مالی زن در این نوع طلاق چگونه تعیین می‌شود. اگر به دنبال پاسخ دقیق، مستند و کاربردی برای این نوع پرونده‌های خانوادگی هستید، این مطلب را از دست ندهید.

طلاق به دلیل ناباروری مرد چیست و در چه مواردی مطرح می‌شود؟

یکی از دلایل مطرح‌شده در برخی پرونده‌های طلاق، ناباروری مرد است؛ وضعیتی که در آن مرد به‌دلایل پزشکی قادر به باروری طبیعی نیست و امکان فرزندآوری در زندگی مشترک از بین رفته است. هرچند ناباروری به‌تنهایی یک «جرم» یا «عیب فسخ‌برانگیز» محسوب نمی‌شود، اما در برخی شرایط قانونی، می‌تواند موجبی برای طلاق زن باشد.

🔍 ناباروری مرد به‌عنوان یک عامل عسر و حرج

در حقوق ایران، «عسر و حرج» به معنای سختی شدید و غیرقابل تحمل برای زوجه است. اگر زن بتواند ثابت کند که ادامه زندگی با مرد نابارور برای او موجب فشار روانی، اجتماعی یا خانوادگی شده و امکان ادامه زندگی را از بین برده، دادگاه می‌تواند حکم طلاق صادر کند.

نکته مهم این است که ناباروری به خودی خود، الزاماً عسر و حرج محسوب نمی‌شود؛ اما اگر زن قصد جدی برای بچه‌دار شدن داشته باشد و مرد هم علی‌رغم گذشت چند سال قادر به باروری نباشد، می‌توان این وضعیت را مصداق عسر و حرج دانست.

📌 شرط ضمن عقد در مورد ناباروری مرد

در شروط ۱۲گانه مندرج در سند ازدواج، معمولاً بندی وجود دارد که به زن این حق را می‌دهد:
«در صورتی که پس از پنج سال از زندگی مشترک، به علت عقیم بودن یا مشکلات جسمی مرد، زوجه صاحب فرزند نشود، حق دارد خود را مطلّقه سازد.»

این بند اگر در سند ازدواج امضا شده باشد، می‌تواند مبنای قانونی برای طلاق یک‌طرفه زن با استفاده از وکالت اعطا شده در عقدنامه باشد. در این حالت، حتی نیاز به اثبات عسر و حرج نیست، بلکه تحقق شرط کفایت می‌کند.

جایگاه ناباروری و عقیم بودن مرد در قانون ایران و فقه

از دیدگاه قانون مدنی و فقه اسلامی، موضوع ناباروری و ناتوانی در فرزندآوری، جایگاه ویژه‌ای در مقررات مربوط به ازدواج و طلاق ندارد، اما در شرایط خاص، می‌تواند مبنای طلاق یا فسخ نکاح قرار گیرد. در ادامه، جایگاه حقوقی این موضوع را در دو محور فقهی و قانونی بررسی می‌کنیم.

⚖️ عقیم بودن مرد در فقه اسلامی

در فقه امامیه، عقیم بودن مرد به‌تنهایی موجب فسخ نکاح نیست. برخلاف عیوبی مانند عنن (ناتوانی جنسی کامل)، خصاء (نبود بیضه‌ها)، و یا قطع آلت تناسلی که از اسباب فسخ به شمار می‌روند، ناباروری بدون نقص جنسی، از موجبات فسخ محسوب نمی‌شود.

با این حال، توانایی باروری در اسلام یک حق طبیعی برای زوجین در نظر گرفته می‌شود و در صورت فقدان این حق، به‌ویژه اگر موجب سلب سایر حقوق زناشویی شود، می‌تواند زمینه‌ساز جدایی باشد.

📜 موضع قانون مدنی در خصوص ناباروری مرد

در مواد ۱۱۲۲ تا ۱۱۲۵ قانون مدنی، عیوب موجب فسخ نکاح برای زن برشمرده شده‌اند، که عبارت‌اند از:

• عنن (ناتوانی جنسی کامل)
• خصاء
• مقطوع بودن آلت تناسلی

در این لیست، هیچ اشاره‌ای به «عقیم بودن» یا «ناباروری» به‌عنوان عیب نشده است اما ممکن است به عنوان ترک زناشویی محسوب شود؛ بنابراین اگر مرد تنها نابارور باشد، زن نمی‌تواند از حق فسخ نکاح استفاده کند؛ در چنین مواردی، زن فقط از مسیر طلاق با استناد به عسر و حرج یا شروط ضمن عقد می‌تواند اقدام کند.

🔍تفاوت طلاق و فسخ نکاح در پرونده‌های عقیم بودن مرد

در قانون ایران، عقیم بودن مرد جزو دلایل فسخ نکاح نیست و زوجه نمی‌تواند صرفاً با استناد به ناباروری همسر، نکاح را فسخ کند. فسخ تنها در صورت وجود عیوب مشخصی مانند عنن، خصاء یا قطع آلت ممکن است. در مقابل، طلاق به دلیل ناباروری مرد از طریق دو مسیر قانونی استناد به عسر و حرج و بند 10 شروط ضمن عقد است. بنابراین، تنها راه قانونی رهایی زن از زندگی بدون فرزند با مرد عقیم، اقدام از طریق طلاق است نه فسخ نکاح.

احکام دیوان عالی کشور راجع به طلاق به لحاظ عقیم بودن مرد

بررسی آرای صادرشده از دیوان عالی کشور نشان می‌دهد که موضوع ناباروری مرد در پرونده‌های طلاق، جایگاه فزاینده‌ای یافته است؛ به‌ویژه در مواردی که زن به استناد بند ۱۰ شروط ضمن عقد یا عسر و حرج ناشی از ناباروری، درخواست طلاق داده است. در این بخش، به چند نمونه مهم از آرای دیوان می‌پردازیم که مبنای رویه قضایی در این حوزه محسوب می‌شوند.

📌 رأی شماره ۹۲۰۹۹۷۰۹۰۹۹۰۰۱۶۱ – شعبه ۲۶ دیوان عالی کشور

خلاصه پرونده:

• زوجین پس از ۸ سال زندگی مشترک، صاحب فرزند نشده‌اند.
• پزشکی قانونی اعلام کرده که شوهر قابلیت باروری طبیعی ندارد، اما با روش‌های آزمایشگاهی احتمال باروری وجود دارد.
• زوجه به عنوان دلیل محکمه پسند بابت طلاق به استناد بند ۱۰ شروط ضمن عقد، درخواست طلاق می‌دهد.

رأی دیوان:

• شرط مقرر در بند ۱۰، ناظر به باروری طبیعی است.
• صرف احتمال باروری با روش‌های نوین، مانع تحقق شرط نیست.

دیوان اعلام می‌کند که:

عقیم بودن و ناباروری طبیعی زوج از مصادیق عسر و حرج است و احتمال درمان با روش‌های نوین، حق طلاق زوجه را از بین نمی‌برد.

نتیجه مهم: دادگاه باید توانایی باروری طبیعی مرد را ملاک قرار دهد؛ نه امید به درمان‌های پرهزینه و نامطمئن.

📌 رأی دیگر دیوان: رد استدلال پزشکی قانونی مبنی بر «عدم عقیم بودن»

در پرونده‌ای مشابه، پزشکی قانونی در نظریه‌ای اعلام کرده بود که مرد “عقیم نیست” زیرا احتمال باروری با لقاح مصنوعی وجود دارد. دیوان این استدلال را رد کرد و اعلام نمود:

• معیار در شرط ضمن عقد، توانایی طبیعی مرد برای باروری است.
• صرف احتمال باروری آزمایشگاهی، عذر موجه برای رد شرط نیست.

 تأکید دیوان:

شرط تحقق‌یافته است و زوجه می‌تواند با اعمال وکالت اعطایی، خود را مطلّقه سازد.

⚖️ اهمیت آرای دیوان در استنباط شرط ۱۰ عقدنامه

بر اساس رویه دیوان عالی کشور اگر پزشکی قانونی اعلام کند مرد قادر به باروری طبیعی نیست، شرط ۱۰ تحقق یافته است. لزومی به درمان قطعی یا انتظار برای درمان نیست. حتی در فرض “امکان درمان”، زن می‌تواند با تکیه بر شرط ضمن عقد، یا در نبود آن، به استناد عسر و حرج طلاق بگیرد.

به عنوان جمع بندی باید گفت که آرای دیوان نشان می‌دهند که حقوق زن در برابر ناباروری همسر به رسمیت شناخته شده و اگر شرایط قانونی فراهم باشد، دادگاه‌ها موظف به صدور حکم طلاق یا اجازه اعمال وکالت زن هستند.

اثبات عقیم بودن مرد در دادگاه چگونه انجام می‌شود؟

یکی از موانع اساسی در رسیدگی به درخواست طلاق از طرف زن به دلیل ناباروری مرد، نحوه اثبات این موضوع در محاکم قضایی است. اثبات عقیم بودن یا نازایی مرد، صرفاً با ادعا یا حدس انجام نمی‌شود، بلکه نیازمند طی مراحلی مشخص و ارائه مدارک معتبر پزشکی به دادگاه است. در حالی که برای طلاق به دلیل نازایی زن از سوی مرد نیاز به اثبات نیست، اما در مورد زن شرایط متفاوت است و در ادامه، فرآیند گام‌ به‌ گام اثبات ناباروری مرد را شرح می‌دهیم.

✅ ۱. تنظیم دادخواست طلاق با اشاره به ناباروری

اولین گام این است که زن یا وکیل او در دادگاه خانواده دادخواست طلاق تنظیم کند و در متن دادخواست، به صورت واضح قید شود که دلیل طلاق، عقیم بودن مرد یا ناتوانی وی در بچه‌دار شدن است. اگر بند ۱۰ شروط ضمن عقد امضا شده باشد، می‌توان به آن نیز استناد کرد.

✅ ۲. ضمیمه کردن مدارک پزشکی اولیه

برای تقویت ادعای زوجه، مدارک و گزارش‌های پزشکی از مراکز درمان ناباروری (مثل پژوهشگاه رویان) که نشان‌دهنده وجود مشکل باروری در مرد باشد، باید ضمیمه دادخواست شود. این مدارک ممکن است شامل موارد زیر باشند:

• نتایج آزمایش اسپرم (اسپرموگرام)؛

• گزارش سونوگرافی یا MRI از دستگاه تناسلی؛

• نتایج بیوپسی بیضه یا تشخیص واریکوسل.

✅ ۳. ارجاع به پزشکی قانونی توسط دادگاه

مهم‌ترین و رسمی‌ترین مرحله در اثبات ناباروری، ارجاع زوج به پزشکی قانونی توسط دادگاه است. پزشکی قانونی با بررسی آزمایش‌ها و انجام معاینه دقیق، نظر کارشناسی خود را در قالب گزارش رسمی به دادگاه ارائه می‌دهد.

نکته کلیدی: در این گزارش معمولاً مشخص می‌شود که آیا مرد قادر به باروری طبیعی هست یا نه؛اگر نیست، آیا امکان باروری با روش‌های کمک‌باروری (مثل IVF یا ICSI) وجود دارد یا خیر.

⚠️ موضع رویه قضایی در مورد امکان درمان

بر اساس آرای دیوان عالی کشور اگر مرد قادر به باروری طبیعی نباشد، ولی با روش‌های پزشکی احتمال باروری وجود داشته باشد، باز هم زن می‌تواند طلاق بگیرد؛ زیرا شرط مقرر در عقدنامه و حتی برداشت عرفی از واژه «عقیم»، ناظر به ناتوانی طبیعی در فرزندآوری است، نه احتمال درمان آزمایشگاهی.

✅ ۴. تکمیل سایر مدارک و ادله

برای اثبات بهتر ادعا، می‌توان از سایر روش‌های تکمیلی نیز استفاده کرد:

• شهادت شهود درباره سال‌ها زندگی مشترک بدون بچه؛
• اقرار زوج در مراحل درمان؛
• سابقه مراجعه مشترک به مراکز درمانی ناباروری؛
• تجویز دارو یا انجام عمل جراحی ناموفق برای مرد.

📝 ۵. نظر نهایی دادگاه بر اساس مجموع مدارک

در نهایت، دادگاه با توجه به نظر پزشکی قانونی، اسناد پزشکی، اظهارات طرفین و شرایط زندگی زوجین، تصمیم می‌گیرد که آیا ناباروری مرد محرض است یا خیر و در نتیجه، شرط ضمن عقد محقق شده یا عسر و حرج زوجه اثبات شده است یا نه.

مهریه، نفقه و سایر حقوق مالی زن در طلاق به دلیل ناباروری مرد

در پرونده‌هایی که زن به دلیل ناباروری یا عقیم بودن مرد اقدام به طلاق می‌کند، یک سوال مهم مطرح می‌شود: آیا زن همچنان حق دریافت مهریه، نفقه و سایر حقوق مالی خود را دارد؟ پاسخ این سوال بستگی به نوع مهریه، شرایط طلاق و مستندات پرونده دارد. در ادامه به بررسی دقیق این موارد می‌پردازیم.

✅ مهریه زن در طلاق به دلیل ناباروری مرد

قانون مدنی ایران به‌صراحت اعلام کرده است که مهریه حق مالی مسلم زن است. حتی اگر زن متقاضی طلاق باشد، در صورت نبودن شرایط خاص، این حق از بین نمی‌رود.

🔸 در مورد مهریه عندالمطالبه یا عندالاستحقاق:

• زن می‌تواند هر زمان پس از وقوع عقد، مهریه خود را مطالبه کند.

• ناباروری مرد، حقی را از زن سلب نمی‌کند.

🔸 در مورد مهریه عندالاستطاعه یا عندالاستیلا:

• زن تنها زمانی می‌تواند مهریه را دریافت کند که ثابت کند بر شوهرش استیلا داشته است.

• در مواردی که نزدیکی صورت نگرفته یا مرد ناتوانی جنسی دارد، ممکن است امکان مطالبه مهریه محدود شود.

 اما در اکثر موارد، چون رابطه زناشویی برقرار شده، زن مستحق دریافت کل مهریه خواهد بود.

✅ نفقه و اجرت‌المثل ایام زوجیت

در صورت طلاق به دلیل عقیم بودن مرد زن حق دریافت نفقه‌های معوقه را خواهد داشت و اگر زن بتواند اثبات کند که در دوران زندگی مشترک کارهایی مثل خانه‌داری، آشپزی، نگهداری از فرزندان یا کار در مزرعه و مغازه شوهر را انجام داده، می‌تواند اجرت‌المثل بگیرد. اجرت‌المثل تنها در صورتی تعلق می‌گیرد که زن قصد انجام این امور به‌صورت رایگان (تبرع) نداشته باشد.

✅ تأثیر نوع طلاق بر حقوق مالی

اگر طلاق به‌صورت خلع یا مبارات باشد (زن در قبال بخشش بخشی از مهریه طلاق می‌گیرد)، ممکن است تمام یا بخشی از حقوق مالی خود را ببخشد. اما در طلاقی که بر اساس تحقق بند ۱۰ شروط ضمن عقد یا عسر و حرج باشد، زن ملزم به بذل مهریه نیست و می‌تواند تمام حقوق خود را مطالبه کند.

نمونه دادخواست طلاق به دلیل ناباروری مرد

در این بخش، یک نمونه دادخواست و یک نمونه رأی واقعی از محاکم کشور ارائه می‌شود تا دید روشن‌تری از روند رسیدگی داشته باشید.

باسمه‌ تعالی
ریاست محترم دادگاه خانواده …

اینجانب … (نام کامل زوجه) به استحضار می‌رسانم:

با خوانده آقای … (نام کامل زوج)، در تاریخ … عقد ازدواج دائمی منعقد نموده‌ام. پس از گذشت بیش از پنج سال از زندگی مشترک، به دلیل ناباروری و ناتوانی همسرم در بچه‌دار شدن، علی‌رغم میل و تمایل شدید اینجانب به فرزندآوری، زندگی خانوادگی‌ام با بحران‌های جدی روبه‌رو شده است.

طی مراجعه به مراکز درمان ناباروری و آزمایش‌های متعدد، مشخص گردیده که همسرم فاقد قدرت باروری طبیعی می‌باشد. گزارش‌های پزشکی و نظریه پزشک قانونی ضمیمه پرونده است. همچنین شرط دهم از شروط ضمن عقد نکاح (مبنی بر حق طلاق در صورت نازایی مرد پس از پنج سال) در سند ازدواج درج و امضا شده است.

لذا با استناد به:

• بند ۱۰ شروط ضمن عقد نکاح
• ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی (عسر و حرج زوجه)
• و مدارک پزشکی ضمیمه

تقاضای صدور حکم گواهی عدم امکان سازش جهت اجرای صیغه طلاق را دارم.

با تشکر و احترام
امضا – تاریخ

سوالات متداول

در این قسمت از مطلب، سوالات متداول پیرامون طلاق به دلیل ناباروری مرد مطرح شده است:

❓ من پنج ساله با همسرم زندگی می‌کنم و پزشک‌ها گفتن مشکل ناباروری از طرف شوهرمه. خودم سالمم. آیا می‌تونم بدون اجازه اون طلاق بگیرم؟

✅ بله، اگر در عقدنامه‌ات بند ۱۰ شروط ضمن عقد نکاح امضا شده باشه، می‌تونی با اثبات ناباروری همسر (از طریق پزشکی قانونی)، خودت به‌تنهایی با وکالت‌نامه‌ای که از شوهر داری، درخواست طلاق بدی. اگر این بند امضا نشده، همچنان می‌تونی از طریق عسر و حرج و اثبات فشارهای ناشی از نازایی اقدام کنی، ولی حتماً نیاز به مدارک قوی و مشورت با وکیل داری.

❓ شوهر من بچه‌دار نمی‌شه اما می‌گه با IVF می‌تونیم بچه‌دار بشیم. من نمی‌خوام این روشو امتحان کنم. قانوناً حق طلاق دارم؟

✅ طبق آرای دیوان عالی کشور، شرط طلاق مربوط به نازایی، مربوط به ناتوانی در باروری طبیعی هست. حتی اگر امکان بچه‌دار شدن با لقاح آزمایشگاهی وجود داشته باشه، ولی مرد به‌صورت طبیعی نتونه بارور کنه، شرط محقق شده و تو می‌تونی درخواست طلاق بدی. البته این موضوع باید توسط پزشکی قانونی تأیید بشه.

❓ من و همسرم هنوز عقد کردیم و عروسی نکردیم. فهمیدم ایشون عقیم هستن و بچه‌دار نمی‌شن. می‌تونم عقد رو فسخ کنم یا باید طلاق بگیرم؟

✅ فسخ نکاح فقط در صورتی ممکنه که یکی از عیوب مشخص‌شده در قانون وجود داشته باشه؛ مثل عنن یا قطع آلت. عقیم بودن به‌تنهایی دلیل فسخ نیست. چون هنوز زندگی مشترک شروع نشده، می‌تونی از طریق طلاق قبل از دخول اقدام کنی و اگر رابطه‌ای برقرار نشده باشه، نصف مهریه بهت تعلق می‌گیره. بهتره با وکیل خانواده مشورت کنی تا مسیر حقوقی مناسب رو برات مشخص کنه.