در نظام حقوقی ایران، یکی از موضوعات چالش‌برانگیز و بحث‌برانگیز در حوزه حقوق خانواده، مسئله طلاق اکراهی است. اینکه آیا طلاقی که با اجبار، تهدید یا بدون رضایت واقعی یکی از طرفین واقع شده باشد، از نظر حقوقی و شرعی باطل است یا غیر نافذ، سؤالی است که پاسخ به آن نیازمند بررسی دقیق مواد قانونی، نظرات فقهی و رویه قضایی است.
در این مقاله، تلاش می‌کنیم به صورت مرحله‌ای و مستند، مفهوم اکراه در نکاح و طلاق، شرایط تحقق آن، آثار حقوقی و فقهی آن و همچنین جایگاه بند اکراه در نظام حقوقی ایران را تحلیل کنیم تا به پاسخ روشن‌تری در برابر این پرسش مهم برسیم: طلاق اکراهی، باطل است یا غیر نافذ؟
طلاق اکراهی باطل است یا غیر نافذ؟
پاسخ به این سؤال به شدت به شدت و نوع اکراه بستگی دارد. در حقوق خانواده ایران، اگر طلاق یا نکاح تحت فشار، تهدید یا اجبار واقع شود، دو حالت ممکن است پیش آید: باطل بودن عقد یا غیر نافذ بودن آن. تشخیص این دو وضعیت به ماهیت اکراه و آثار آن بر اراده طرف مکره وابسته است.
📌 اکراه شدید: موجب بطلان عقد است
اگر اکراه به حدی برسد که شخص مکره فاقد قصد شود یعنی اصلاً متوجه نباشد چه می‌گوید یا چه می‌نویسد عقد انجام‌شده، از اساس باطل است. این وضعیت در ماده 1070 قانون مدنی پیش‌بینی شده است و به‌صراحت می‌گوید:
«رضای زوجین شرط نفوذ عقد است و هرگاه مکره بعد از زوال کُره عقد را اجازه کند، نافذ است؛ مگر اینکه اکراه به درجه‌ای بوده که عاقد فاقد قصد باشد.»
بر اساس این ماده، چنانچه اکراه، قصد را از بین ببرد، حتی اجازه بعدی نیز عقد را درست نمی‌کند. این مورد شامل طلاق‌هایی می‌شود که مثلاً با تهدید سنگین یا در شرایطی مثل بیهوشی، اجبار فیزیکی یا اختلال هوشی انجام شده باشند.
📌 اکراه عادی: نکاح یا طلاق غیر نافذ است
اگر شخص علی‌رغم میل باطنی، اما با اراده‌ای که همچنان باقی است، عقد را جاری کند (مثلاً به خاطر تهدید به آبرو یا فشار روانی خانواده)، عقد غیر نافذ محسوب می‌شود. در این حالت، عقد تا زمانی که شخص مکره پس از رفع اکراه آن را تنفیذ نکند، بی‌اثر است. اگر هم آن را رد کند، عقد بی‌اعتبار خواهد بود.
پس برای پاسخ به سوال طلاق اکراهی باطل است یا غیر نافذ باید گفت در اکراه شدید طلاق یا نکاح از همان ابتدا باطل است و هیچ اثری ندارد ولی در اکراه قابل تحمل ولی مؤثر عقد غیر نافذ است و شخص مکره باید بعداً آن را اجازه دهد یا رد کند.
چگونه طلاق اکراهی باطل را از طلاق غیر نافذ تشخیص دهیم؟
تشخیص اینکه طلاق اکراهی باطل است یا غیر نافذ، یکی از پیچیده‌ترین بخش‌های پرونده‌های طلاق در حقوق ایران است. این تمایز، در عمل می‌تواند مسیر حقوقی و حتی شرعی پرونده را تغییر دهد؛ زیرا در طلاق باطل، هیچ اثر حقوقی ایجاد نمی‌شود اما در طلاق غیر نافذ، امکان تنفیذ و اثرگذاری در آینده وجود دارد.
📌 معیار اصلی تمایز: وجود یا نبود قصد
-
اگر اکراه به حدی باشد که شخص فاقد قصد شود (یعنی اصلاً نداند چه می‌گوید یا اختیار را به‌طور کامل از دست داده باشد)، طلاق باطل است.
-
اگر شخص علی‌رغم تهدید، همچنان آگاه باشد که در حال طلاق دادن است اما صرفاً رضایت باطنی نداشته باشد، طلاق غیر نافذ است و پس از رفع اکراه می‌تواند آن را رد یا تنفیذ کند.
✅ مثال برای طلاق باطل: مردی در حالت بیهوشی یا تحت فشار روانی شدید، با تهدید جانی، مجبور به امضای طلاق‌نامه می‌شود؛ در چنین شرایطی قصد از بین رفته و طلاق، باطل است.
✅ مثال برای طلاق غیر نافذ: مردی به خاطر تهدید به آبرو یا فشار خانوادگی، با وجود اطلاع و درک کامل از اقدام خود، زنش را طلاق می‌دهد؛ در این حالت، طلاق بدون رضایت واقعی صورت گرفته ولی با قصد انجام شده؛ پس غیر نافذ است و می‌توان بعداً آن را تنفیذ یا رد کرد.
🔍 نکته مهم برای رویه قضایی
در عمل، اثبات اکراه بسیار سخت است و دادگاه‌ها با دقت فراوان به اوضاع و احوال، شهود، پیام‌ها و سایر ادله توجه می‌کنند. قاضی باید اطمینان حاصل کند که اکراه به چه درجه‌ای بوده و آیا قصد وجود داشته یا نه؛ زیرا همین تشخیص، مرز میان بطلان عقد و غیر نافذ بودن آن است.
اکراه در نکاح چیست و چه شرایطی دارد؟
برای آنکه یک عقد نکاح صحیح و نافذ باشد، رضایت واقعی و آزادانه هر دو طرف الزامی است. قانونگذار نیز در ماده ۱۰۷۰ قانون مدنی تصریح کرده که نبود رضایت موجب غیر نافذ بودن عقد نکاح می‌شود.پ
توجه داشته باشید که مباحث حقوقی تنها مربوط به طلاق اکراهی نمی باشد بلکه پرونده های مربوط به ازدواج با اکراه نیز به همین شکل وجود دارد. اما برای درک بهتر مفهوم «اکراه در نکاح»، ابتدا باید مفهوم اکراه را دقیقاً بشناسیم و سپس مصادیق آن را در قالب ازدواج بررسی کنیم.
طبق ماده ۲۰۲ قانون مدنی:
«اکراه به اعمالی گفته می‌شود که مؤثر در شخص با شعور بوده و او را نسبت به جان، مال یا آبروی خود تهدید کند، به‌گونه‌ای که عادتاً قابل تحمل نباشد.»
بنابراین هر نوع فشاری که از نظر عرف اجتماعی غیرقابل تحمل باشد و اراده فرد را مختل کند، می‌تواند مصداق اکراه باشد. اما صرف ناراحتی، ترس از حرف مردم، یا محدودیت‌های فرهنگی، همیشه اکراه محسوب نمی‌شود.
در ادامه تحولات حقوق خانواده، بحث اکراه در طلاق نیز وارد ادبیات قانونی شده است. در سال‌های اخیر، طرحی با عنوان بند اکراه در طلاق مطرح شد که به موجب آن، اگر زن دچار کراهت شدید نسبت به ادامه زندگی زناشویی شود، بتواند از حق طلاق برخوردار شود اما فعلا تصویب نشده است.
📌 تفاوت اکراه با اضطرار
نکته مهم این است که اگر شخصی به دلیل شرایط سخت زندگی، مانند فشارهای خانوادگی یا فقر شدید، اقدام به ازدواج کند، این مورد «اضطرار» محسوب می‌شود، نه اکراه.
طبق ماده ۲۰۶ قانون مدنی، اضطرار موجب بطلان عقد نمی‌شود.
مثال: دختری که برای رهایی از کنترل خانواده به ازدواج تن می‌دهد، مکره محسوب نمی‌شود.
شرایط تحقق اکراه در نکاح
✅ وجود تهدید جدی نسبت به جان، مال یا آبرو
✅ قابل تحمل نبودن تهدید از نظر عرف
✅ تأثیر تهدید بر اراده شخص
✅ نبود امکان دفع تهدید بدون مشقت
✅ عدم تمایل واقعی و درونی فرد به انجام عقد
اکراه شدید یا اکراه عادی؛ چه تفاوتی در اعتبار عقد دارد؟
در تحلیل حقوقی نکاح یا طلاق اکراهی، تفاوت بین اکراه شدید و اکراه عادی اهمیت کلیدی دارد؛ چرا که نوع اکراه، وضعیت حقوقی عقد را از اساس تغییر می‌دهد. این تمایز از منظر مواد ۱۰۷۰ و ۱۹۱ قانون مدنی تعیین می‌شود و به ما کمک می‌کند تا بفهمیم که یک طلاق یا نکاح، باطل است یا صرفاً غیر نافذ.
📌 اکراه شدید؛ زوال قصد و بطلان عقد ✅
مطابق ماده ۱۹۱ قانون مدنی، وجود قصد یکی از ارکان اصلی عقد است. اگر اکراه به حدی باشد که شخص اصلاً متوجه عقد نباشد یا حتی معنی عباراتی که بر زبان می‌آورد را نفهمد، گفته می‌شود که قصد از بین رفته و در این حالت، عقد باطل خواهد بود.
مثال واقعی:
اگر پدری دست دخترش را بگیرد و در حالت بی‌اختیاری یا بیهوشی او را به عقد مردی درآورد، چنین عقدی به دلیل نبود قصد، از اساس باطل است و هیچ آثاری ندارد.
📌 اکراه عادی؛ وجود قصد با عدم رضایت، عقد غیر نافذ ✅
در مواردی که شخص مکره با وجود میل باطنی مخالف، اما همچنان دارای قصد و درک کامل از عقد باشد، عقد منعقد شده اما تا زمانی که رضایت او اعلام نشود، غیر نافذ است. اگر رضایت بدهد، عقد تنفیذ می‌شود. اگر هم رضایت ندهد، عقد بی‌اثر باقی می‌ماند.
مثال:
دختری که به دلیل تهدید آبرویی خانواده، تن به ازدواج داده، اما آگاهانه عقد را امضا کرده است.
🔍 خلاصه تفاوت‌ها
| نوع اکراه | تأثیر بر قصد | وضعیت عقد | قابلیت تنفیذ |
|---|---|---|---|
| اکراه شدید | زائل شدن قصد | باطل | ندارد |
| اکراه عادی | قصد باقی است | غیر نافذ | دارد |
نظر فقها درباره طلاق اکراهی از سوی مرد یا زن
فقها در فقه امامیه، قصد و رضایت را دو رکن اساسی برای درستی هر عقد و ایقاعی می‌دانند؛ از جمله در «عقد نکاح» و «ایقاع طلاق». به همین دلیل، اکراه در طلاق نیز همچون نکاح می‌تواند بر اعتبار آن تأثیر بگذارد. اما نکته مهم آن است که نوع طلاق‌دهنده (زن یا مرد) در فقه، جایگاه متفاوتی دارد و همین تفاوت، در تحلیل فقهی طلاق اکراهی اثرگذار است.
📌 طلاق اکراهی از سوی مرد؛ باطل است
بر اساس فتوای مشهور فقهای امامیه، طلاقی که از روی اجبار و تهدید از سوی مرد صادر شود، شرعاً باطل است. چون طلاق یک «ایقاع» است که فقط با اراده آزادانه مرد انجام می‌گیرد. اگر شوهر تحت اکراه و بدون رضایت قلبی، زن را طلاق دهد، چنین طلاقی صحیح نیست و زوجه نمی‌تواند بر اساس آن با مرد دیگری ازدواج کند.
✅ نمونه استفتاء:
سؤال: اگر مردی به اجبار و تحت فشار دادگاه یا خانواده، زن خود را طلاق دهد، آیا این طلاق شرعی است؟
پاسخ فقها: «خیر، طلاق اکراهی صحیح نیست و زوجه نمی‌تواند شوهر دیگری اختیار کند.»
📌 طلاق اکراهی از سوی زن؛ موضوعی نوظهور با اختلاف نظر
از آنجا که ایقاع طلاق در فقه اسلامی فقط در اختیار مرد است، زنی که دچار کراهت شدید می‌شود، تنها در شرایط خاص قانونی (مانند عسر و حرج یا طلاق خلع) می‌تواند از دادگاه تقاضای طلاق کند.
در سال‌های اخیر، ایده ای تحت عنوان بند اکراه در طلاق مطرح شد تا زنانی که به هر دلیل، اکراه و تنفر شدید از ادامه زندگی دارند، بتوانند مستقیماً اقدام به طلاق کنند. اما این بند به مرحله تصویب نرسیده و از نظر فقهی نیز با چالش‌هایی مواجه است؛ چراکه فقه سنتی، اختیار طلاق را به مرد داده است و صدور طلاق از سوی زن نیاز به نص یا تفویض وکالت دارد.
🔍 جمع‌بندی فقهی
| نوع طلاق | انجام‌دهنده | اکراه چه اثری دارد؟ | حکم فقهی |
|---|---|---|---|
| طلاق از سوی مرد | مرد | موجب بطلان طلاق | باطل است |
| طلاق از سوی زن | زن (با اجازه یا حکم دادگاه) | بسته به شرایط | محل اختلاف و موضوع نوین |
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون نافذ بودن عقد اکراهی یا نبودن آن را مشاهده می فرمایید:
❓ اگر زنی به اجبار خانواده‌اش ازدواج کرده باشد، آیا می‌تواند ازدواج را باطل کند؟
✅ بله، اگر زن تحت اکراه واقعی و تهدید جدی (مثلاً تهدید به قتل یا آبروریزی) عقد نکاح را پذیرفته باشد، این ازدواج یا باطل است (در صورت زوال قصد) یا غیر نافذ است (در صورت بقای قصد بدون رضایت). او می‌تواند پس از رفع اکراه، آن را رد کند و ازدواج را بی‌اثر سازد.
❓ طلاقی که با اجبار دادگاه یا تهدید خانواده صورت گرفته باشد، چه وضعیتی دارد؟
✅ اگر مرد با تهدید و بدون اراده واقعی همسرش را طلاق داده باشد، این طلاق از نظر فقهی و حقوقی باطل است. چون طلاق یک ایقاع است و باید با قصد و اراده آزادانه انجام شود. بدون رضایت واقعی، چنین طلاقی اعتباری ندارد.
❓ فرق بین نکاح اکراهی و نکاح اضطراری چیست؟
✅ در نکاح اکراهی، فرد با تهدید جدی مواجه است و مجبور به پذیرش ازدواج می‌شود، در حالی‌که در نکاح اضطراری، فرد به‌خاطر شرایط سخت (مثلاً فشار مالی یا خانوادگی) خود خواسته عقد می‌کند. نکاح اضطراری معتبر است، ولی نکاح اکراهی می‌تواند باطل یا غیر نافذ باشد.
❓ اگر شخصی پس از ازدواج ادعا کند که به اجبار تن به نکاح داده، دادگاه چه می‌کند؟
✅ دادگاه ابتدا بررسی می‌کند که آیا واقعاً اکراه صورت گرفته است یا خیر. اگر اکراه اثبات شود، بسته به شدت آن، عقد یا باطل اعلام می‌شود یا منتظر می‌مانند تا فرد آن را تنفیذ یا رد کند. اما اثبات اکراه نیازمند دلیل، شاهد یا قرائن قوی است و صرف ادعا کافی نیست.