در سالهای گذشته، بسیاری از مردم به دلایل مختلفی مثل عدم دسترسی به صادرکننده چک، ناآگاهی از روند حقوقی یا مشکلات مالی، پیگیری چکهای برگشتی خود را به تعویق انداختهاند. حالا بعد از گذشت ۵ یا ۱۰ سال، این سؤال مهم برایشان ایجاد شده که آیا هنوز میتوانند از چک برگشتی خود شکایت کنند و وجه آن را مطالبه نمایند؟ یا مهلت شکایت گذشته و دیگر نمیتوان کاری انجام داد؟
در این مقاله، بهصورت مرحلهبهمرحله و کاملاً حقوقی، تمام جوانب مربوط به شکایت از چک برگشتی قدیمی را بررسی میکنیم؛ از تفاوت چک قدیمی با صیادی، تا شرایط شکایت کیفری و حقوقی، آثار مرور زمان ۵ ساله در قانون تجارت، رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور در مورد خسارت تأخیر، و همچنین بخشنامه بانک مرکزی در خصوص رفع سوءاثر چکهای برگشتی.
شکایت از چک برگشتی قدیمی چیست و شامل چه مواردی میشود؟
بسیاری از افراد تصور میکنند که اگر چک برگشتی آنها قدیمی باشد، دیگر امکان شکایت و وصول آن وجود ندارد. اما قانون چنین تصوری را تأیید نمیکند. «چک برگشتی قدیمی» بهطور کلی به چکی گفته میشود که مدت زیادی از تاریخ سررسید، برگشت یا حتی صدور آن گذشته است؛ برای مثال چکی که در سال ۱۳۹۰ صادر شده و تا امروز هیچ اقدامی دربارهاش صورت نگرفته.
با وجود گذشت زمان، همچنان میتوان از چکهای برگشتی قدیمی شکایت کرد، اما نوع شکایت (حقوقی، کیفری یا ثبتی)، میزان خسارت قابل دریافت و مرجع صالح رسیدگی با توجه به سن چک و اقدامات قبلی دارنده، متفاوت خواهد بود.
⚖️ تفاوت چک قدیمی با چک صیادی
در سالهای اخیر، با اجرای قانون جدید چک، تمامی چکها باید در سامانه صیاد بانک مرکزی ثبت شوند. چکهایی که قدیمیتر از اجرای این قانون هستند و در سامانه ثبت نشدهاند، چکهای قدیمی یا «غیر صیادی» نامیده میشوند. این چکها قابل وصول از طریق اجرای ثبت هستند (در صورت داشتن گواهی عدم پرداخت) اما ثبت آنها در سامانه صیاد شرط اصلی برای پیگیری کیفری در حال حاضر است.
✅ در چه صورت میتوان از چک برگشتی قدیمی شکایت کرد؟
-
اگر چک برگشت خورده باشد و دارنده آن گواهی عدم پرداخت داشته باشد، میتواند به دو روش زیر اقدام کند:
-
حقوقی: از طریق دادگاه و مطالبه وجه با ارائه دادخواست؛
-
ثبتی: با مراجعه به اداره ثبت و تقاضای صدور اجرائیه.
-
-
اگر چک برگشت نخورده باشد اما همچنان پرداخت نشده، دارنده چک میتواند ابتدا آن را به بانک ارائه دهد، گواهی عدم پرداخت بگیرد و سپس وارد فرآیند حقوقی یا ثبتی شود.
-
شکایت کیفری از چک قدیمی فقط در صورتی ممکن است که:
-
حداکثر ظرف ۶ ماه از تاریخ صدور چک، آن را برگشت زده باشید؛
-
و ظرف ۶ ماه پس از برگشت زدن، شکایت کیفری ثبت کرده باشید.
-
اگر این دو مهلت از دست رفته، فقط مسیر حقوقی و ثبتی برای شما باز است.
شرایط و مهلت شکایت کیفری از چک برگشتی قدیمی
شکایت کیفری یکی از راههای سریع و بازدارنده برای مطالبه وجه چک است. اما قانون برای این نوع شکایت مهلت مشخصی در نظر گرفته که در صورت عدم رعایت آن، دیگر نمیتوان از مسیر کیفری استفاده کرد؛ خصوصاً در مورد چکهای قدیمی. بسیاری از افراد بهدلیل ناآگاهی، فرصت قانونی شکایت کیفری را از دست میدهند و بعد از چند سال متوجه میشوند که تنها میتوانند از مسیر حقوقی یا ثبتی اقدام کنند.
⚖️ مهلت قانونی شکایت کیفری از چک
برای اینکه بتوانید علیه صادرکننده چک برگشتی شکایت کیفری مطرح کنید، باید دو مهلت را رعایت کرده باشید:
-
برگشت زدن چک ظرف ۶ ماه از تاریخ صدور
یعنی باید حداکثر تا ۶ ماه پس از تاریخ مندرج روی چک، آن را به بانک ارائه دهید و گواهی عدم پرداخت دریافت کنید. -
ثبت شکایت ظرف ۶ ماه از تاریخ گواهی عدم پرداخت
پس از دریافت گواهی عدم پرداخت، حداکثر ۶ ماه فرصت دارید که شکایت خود را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت کنید.
در صورتیکه حتی یکی از این دو مهلت از دست برود، حق شکایت کیفری از بین میرود و شما فقط میتوانید از طریق دادخواست حقوقی یا اجرای ثبت اقدام کنید.
❌ اگر این مهلتها گذشته باشد، چه اتفاقی میافتد؟
اگر مهلتهای بالا را رعایت نکرده باشید شکایت کیفری دیگر پذیرفته نمیشود اما میتوانید همچنان از مسیرهای حقوقی یا ثبتی، برای دریافت وجه چک اقدام نمایید. در این حالت، دیگر نمیتوانید خواستار مجازات صادرکننده چک (حبس یا محرومیت از دسته چک) شوید، اما همچنان میتوانید اصل مبلغ و خسارت تأخیر تأدیه چک را مطالبه کنید.
📌 نکته کاربردی: شکایت کیفری چک قدیمی تقریباً همیشه غیرممکن است. با توجه به اینکه بیشتر چکهای قدیمی مربوط به سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ هستند، در حال حاضر مهلت ۶+۶ ماهه در این چکها گذشته است. بنابراین اگر شما امروز قصد اقدام دارید، باید از مسیر دادخواست حقوقی یا اجرائیه ثبتی استفاده کنید.
شکایت حقوقی از چک برگشتی قدیمی و مطالبه وجه چک بعد از ۵ سال
در حال حاضر، رویه قضایی کشور این امکان را فراهم کرده که حتی چکهایی که سالها از تاریخ صدور یا برگشت آنها گذشته، از طریق دادگاههای حقوقی قابل مطالبه باشند. به بیان ساده، چک پس از گذشت ۵ سال همچنان یک سند طلب است، حتی اگر دیگر مشمول قواعد چک تجاری نباشد.
بر اساس ماده ۳۱۹ قانون تجارت، اگر بیش از ۵ سال از تاریخ سررسید چک بگذرد و دارنده برای وصول آن اقدام نکند، چک وصف تجاری خود را از دست میدهد. اما این به معنای از بین رفتن اصل طلب نیست؛ فقط دیگر نمیتوان از مزایای چکهای تجاری مانند مسئولیت تضامنی ظهرنویسان یا خسارت از تاریخ چک استفاده کرد.
⚖️ مرور زمان تجاری و تأثیر آن بر شکایت حقوقی
- مرور زمان تجاری، ناظر به مهلتی است که دارنده چک باید برای حفظ حقوق خود در چهارچوب قانون تجارت اقدام کند.
- پس از گذشت ۵ سال، دارنده دیگر نمیتواند به پشتوانه قانون تجارت علیه همه امضاکنندگان و ظهرنویسان (به جز شکایت از شخصی که ضامن چک شده) اقامه دعوا کند.
- در این حالت، چک صرفاً مانند یک سند عادی یا رسید بدهی محسوب میشود و باید از مسیر قوانین مدنی، اقدام به طرح دعوی کرد.
🔍 آیا بعد از ۵ سال، دریافت خسارت تأخیر تأدیه ممکن است؟
بله، اما با تفاوت مهمی،در چکهایی که بیش از ۵ سال از تاریخ آنها گذشته، معمولاً دادگاهها تاریخ ثبت دادخواست را مبنای محاسبه خسارت تأخیر تأدیه قرار میدهند، نه تاریخ صدور چک. این رویکرد بر اساس ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی و رویه جدید قضایی کشور است.
❓ آیا امکان مطالبه چک بعد از ۱۰ سال وجود دارد؟
بله، حتی پس از گذشت ۱۰ یا ۱۲ سال از تاریخ صدور یا برگشت چک، همچنان میتوان از طریق دادخواست حقوقی وجه آن را مطالبه کرد. اگرچه چک پس از ۵ سال وصف تجاری خود را از دست میدهد و دیگر مشمول مزایای چکهای تجاری نیست (یعنی مشمول خسارت تاخیر از روی تاریخ چک نمی شود)، اما همچنان به عنوان سند عادی قابل استناد است و اصل مبلغ آن از طریق دادگاه قابل وصول است.
📌 نتیجه عملی برای دارندگان چکهای قدیمی
اگر چک شما مربوط به سالهای ۱۳۹۰، ۱۳۹۲ یا ۱۳۹۵ است و تاکنون شکایتی نکردهاید هنوز میتوانید به دادگاه حقوقی مراجعه و اصل مبلغ چک را مطالبه کنید؛ اما ممکن است برخی مزایا مثل مطالبه خسارت از تاریخ چک یا شکایت علیه ظهرنویس را از دست داده باشید و باید دعوای خود را در قالب مطالبه وجه بر اساس سند عادی مطرح نمایید.
خسارت تأخیر تأدیه در چکهای قدیمی؛ از چه تاریخی محاسبه میشود؟
یکی از مهمترین دغدغههای دارندگان چکهای برگشتی قدیمی، امکان دریافت خسارت تأخیر تأدیه است. این خسارت در واقع جریمهای است که صادرکننده چک باید به دلیل تأخیر در پرداخت مبلغ چک بپردازد. اما سؤال اصلی اینجاست: اگر سالها از تاریخ چک گذشته باشد، آیا خسارت همچنان تعلق میگیرد؟ و از چه تاریخی محاسبه میشود؟
پاسخ به این سؤال به دو عامل بستگی دارد، اول اینکه چک هنوز وصف تجاری دارد یا نه و مورد دوم اینکه مطالبه از چه طریقی (حقوقی یا کیفری) انجام شود.
⚖️ رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور درباره تاریخ مبنای خسارت
در تیرماه ۱۴۰۰، دیوان عالی کشور رأی وحدت رویه شماره ۸۱۲ را صادر کرد که مسیر محاسبه خسارت در چکهای تجاری را مشخص کرد:
📌 بر اساس این رأی: اگر چک همچنان وصف تجاری داشته باشد (یعنی در محدوده زمانی ۵ ساله مطرح شده باشد)، خسارت تأخیر تأدیه باید از تاریخ درجشده روی چک محاسبه شود، نه از زمان ثبت دادخواست.
❌ اما اگر چک قدیمی و از وصف تجاری خارج شده باشد چه؟
در صورتی که از تاریخ صدور یا برگشت چک بیش از ۵ سال گذشته باشد، چک وصف تجاری خود را از دست داده و به یک سند عادی تبدیل میشود. در این حالت:
-
دادگاهها بر اساس ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی عمل میکنند؛
-
طبق این ماده، اگر بدهکار در سررسید نپردازد و طلبکار رسمی مطالبه کند (مثل اظهارنامه یا دادخواست)،
خسارت از تاریخ مطالبه رسمی محاسبه میشود، نه از زمان صدور چک. بنابراین، در چکهای خیلی قدیمی (مثلاً چک سال ۱۳۹۲ که در سال ۱۴۰۴ طرح دعوا میشود)، معمولاً خسارت تأخیر تأدیه از تاریخ دادخواست محاسبه میشود، نه از تاریخ مندرج روی چک.
📌 استثناهایی که گاهی در رأی قضات دیده میشود
هرچند رویه غالب همین است که گفتیم، اما در برخی آرای خاص، قضات دادگاه با استناد به شرایط پرونده (مثل تأخیر ناشی از دلایل موجه یا عدم دسترسی به صادرکننده) حکم به محاسبه خسارت از تاریخ سررسید چک دادهاند.
با این حال، این موارد استثناییاند و نمیتوان روی آنها حساب باز کرد. بهترین راه، اقدام سریع و رسمی برای مطالبه است تا حق دریافت خسارت از همان ابتدا برای دارنده محفوظ بماند.
شکایت از چک برگشتی قدیمی از طریق اجرای ثبت
علاوه بر دادگاه، یکی دیگر از راههای قانونی برای وصول چک برگشتی قدیمی، اقدام از طریق اداره ثبت اسناد و املاک یا همان «اجرای ثبت» است. این روش نسبت به شکایت حقوقی سادهتر، سریعتر و بدون برگزاری جلسات دادگاه انجام میشود. البته برای استفاده از این مسیر، چک باید شرایط خاصی داشته باشد.
📌 شرایط لازم برای اقدام ثبتی روی چک قدیمی
برای آنکه بتوانید از طریق اجرای ثبت اقدام کنید، باید:
- چک شما گواهی عدم پرداخت داشته باشد (صادره از بانک محالعلیه)؛
- امضای صادرکننده در بانک تأیید شده باشد (تطابق امضا توسط بانک مهر شده باشد)؛
- چک ثبتشده در سامانه صیاد نباشد یا اگر ثبت شده، امکان اجرای ثبتی بر اساس بخشنامه جدید وجود داشته باشد؛
- چک فاقد قید “بابت تضمین، امانت یا شرط خاص” باشد (چکهای امانی یا ضمانتی معمولاً از شمول اجرائیه خارج میشوند).
توجه داشته باشید که در صورت برگشت زدن چک تضمینی، اگر صادر کننده، تضمینی بودن چک را ثابت کند و اینکه تخلفی در مورد موضوع ضمانت صورت نگرفته باشد می تواند به عنوان خیانت در امانت چک از دارنده چک شکایت کند.
✅ مراحل صدور اجراییه چک برگشتی قدیمی
برای اجرای ثبتی چک قدیمی باید مراحل زیر را طی کنید:
- مراجعه به بانک و دریافت گواهی عدم پرداخت + تطبیق امضا
- مراجعه به اداره ثبت اسناد و املاک محل
- تکمیل فرم تقاضای صدور اجرائیه
- پیوست کردن اصل چک، کپی برابر اصل چک و گواهی عدم پرداخت
- پرداخت هزینه ۵ درصدی صدور اجرائیه
- شروع روند توقیف اموال یا حسابهای صادرکننده چک
در این فرآیند نیازی به شکایت و جلسه دادگاه نیست، و معمولاً اداره ثبت پس از صدور اجرائیه، برای بدهکار اخطار ارسال میکند و در صورت عدم پرداخت، وارد مرحله توقیف اموال میشود.
⚖️ مزایای اقدام ثبتی برای چک برگشتی قدیمی
- بدون نیاز به وکیل یا طرح دعوی در دادگاه
- سرعت بالاتر نسبت به مسیر قضایی
- عدم نیاز به اثبات اصل بدهی؛ خود چک، سند لازم است
- امکان توقیف سریع اموال بدهکار
بخشنامه بانک مرکزی و رفع سوءاثر چکهای برگشتی قدیمی
چکهای برگشتی، علاوهبر ایجاد مشکلات حقوقی و مالی برای صادرکننده، تبعات بانکی و اعتباری مهمی نیز به همراه دارند؛ از جمله ممنوعیت دریافت دستهچک جدید، تسهیلات بانکی، ضمانتنامه و کاهش اعتبار نزد بانکها. با گذشت زمان، بسیاری از چکهای برگشتی بدون طرح دعوی یا اقدام حقوقی باقی میمانند. بانک مرکزی برای چنین مواردی، بخشنامهای صادر کرده که به «رفع سوءاثر چکهای قدیمی» شهرت یافته است.
📌 متن بخشنامه و هدف آن
بر اساس بخشنامه جدید بانک مرکزی که در سال ۱۴۰۲ اجرایی شده:
چنانچه بیش از سه سال از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت چک گذشته باشد و در این مدت هیچ اقدام قضایی یا ثبتی برای مطالبه وجه چک توسط دارنده صورت نگرفته باشد، بانکها موظفند با رعایت ضوابط استعلام از سامانه ثنا و درج کد رفع سوءاثر (کد ۶)، سوءاثر چک را از سوابق صادرکننده حذف کنند.
⚠️ نکته بسیار مهم
رفع سوءاثر بهمعنای بخشیده شدن بدهی یا از بین رفتن حق مطالبه چک نیست. این رفع سوءاثر فقط اثر بانکی چک برگشتی را از بین میبرد، یعنی:
- محدودیت در صدور دستهچک جدید برداشته میشود؛
- ممنوعیت دریافت خدمات بانکی لغو میگردد؛
- رتبه اعتباری صادرکننده در سیستم بانکی بهبود پیدا میکند.
اما همچنان دارنده چک میتواند از طریق دادگاه یا اجرای ثبت، نسبت به وصول وجه چک اقدام کند؛ حتی اگر سالها گذشته باشد و حتی اگر سوءاثر آن از سیستم بانکی پاک شده باشد.
📝 شرایط اجرای بخشنامه
برای اجرای این بخشنامه:
- بانک باید استعلام لازم را از سامانه ثنا (سامانه ابلاغ قضایی) انجام دهد؛
- مطمئن شود که هیچ شکایت یا دعوای فعالی در خصوص چک موردنظر ثبت نشده است؛
- سپس با درج کد ۶، چک را از فهرست چکهای برگشتی خارج کند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون شکایت از چک برگشتی قدیمی مطرح شده است:
❓ من یه چک دارم که سال ۱۳۹۱ صادر شده و همون موقع برگشت خورده، ولی هیچوقت اقدام نکردم. الان ۱۴۰۴ هست، میتونم هنوز شکایت کنم؟
✅ بله. شما همچنان میتونید از طریق دادگاه حقوقی یا اجرای ثبت، وجه چک رو مطالبه کنید. اگر گواهی عدم پرداخت دارید و امضای صادرکننده هم در بانک تأیید شده، میتونید حتی بدون طرح دعوا، اجرائیه بگیرید.
فقط توجه داشته باشید که بهخاطر گذشت بیش از ۵ سال، دیگه نمیتونید از ظهرنویس شکایت کنید و احتمالاً خسارت تأخیر تأدیه از تاریخ ثبت دادخواست محاسبه میشه، نه از زمان صدور چک.
❓ یه چک برگشتی دارم که سال ۹۵ دادم به وکیل، ولی به هر دلیلی پیگیری نشد. الان میخوام دوباره اقدام کنم، آیا امکانش هست؟
✅ اگر قبلاً هیچ شکایت یا اقدام قضایی ثبت نشده و گواهی عدم پرداخت رو دارید، بله، هنوز امکان اقدام وجود داره. شما میتونید از مسیر شکایت حقوقی یا اجرای ثبت استفاده کنید. فقط چون چند سال گذشته، باید بدونید که چک شما دیگه سند تجاری محسوب نمیشه، ولی هنوز بهعنوان سند عادی بدهی معتبره.
❓ من از کسی چک گرفتم، ولی چک مال سال ۱۳۹۰ بود و ثبت صیاد هم نشده. بانک بهم گفت نمیشه برگشت بزنم. باید چیکار کنم؟
✅ چکهای قدیمی که در سامانه صیاد ثبت نشدهاند، ممکنه توی شبکه بانکی دچار محدودیت باشن. اما شما هنوز میتونید از طریق حقوقی اقدام کنید. یعنی میتونید دادخواست مطالبه وجه چک رو بهعنوان سند عادی بدهی تنظیم و ثبت کنید. اگر گواهی عدم پرداخت ندارید، سعی کنید ابتدا از بانک اون رو بگیرید. اگر بانک همکاری نکرد، از طریق اظهارنامه رسمی و شکایت مدنی اقدام کنید.