جرم شنود یا استراق سمع چیست و مجازات آن چه می باشد؟

در دنیای امروز که ارتباطات انسان‌ها از طریق ابزارهای مدرن مانند تلفن همراه، اینترنت و رایانه شکل گرفته، حفظ حریم خصوصی افراد اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. با این حال، گسترش این ابزارها موجب شده تا برخی افراد به‌طور غیرمجاز به مکالمات یا اطلاعات خصوصی دیگران دسترسی پیدا کنند. این رفتار که در حقوق کیفری تحت عنوان «شنود» یا «استراق سمع» شناخته می‌شود، در قوانین ایران جرم‌انگاری شده و برای آن مجازات در نظر گرفته شده است.

در این مقاله قصد داریم به‌صورت جامع و دقیق به بررسی مفهوم شنود و استراق سمع، مصادیق قانونی آن، تفاوت شنود قانونی و غیرقانونی، بررسی این جرم در محل کار، دیدگاه اسلام در این باره و همچنین مجازات‌های مقرر در قانون ایران بپردازیم. اگر به دنبال آگاهی کامل در این زمینه هستید، با ما همراه باشید.

شنود یا استراق سمع چیست؟ 

شنود یا استراق سمع در قوانین ایران، به معنای گوش دادن پنهانی و غیرمجاز به مکالمات دیگران یا دستیابی به محتوای خصوصی افراد تعریف می‌شود. این جرم، برخلاف تصور عموم، تنها محدود به تلفن یا موبایل نیست و هر نوع استراق اطلاعات از طریق تجهیزات مخابراتی، رایانه‌ای یا حتی به‌صورت سنتی (مثلاً گوش دادن از پشت درب) مشمول همین عنوان خواهد بود.

استراق سمع در لغت به معنای «دزدانه گوش دادن» است و در فقه و حقوق کیفری نیز همین معنا را دارد. در قوانین ایران، این عمل به‌صراحت جرم‌انگاری شده و برای مرتکبین آن مجازات تعیین گردیده است. طبق ماده 582 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات، هرگونه ضبط یا شنود مکالمات بدون مجوز قانونی، جرم محسوب می‌شود.

📌 شیوه‌های متداول شنود در عصر جدید

امروزه روش‌های استراق سمع نسبت به گذشته تغییرات چشمگیری داشته است. دیگر صرفاً مخفی شدن پشت درب یا پنجره مطرح نیست، بلکه استفاده از ابزارهای زیر رایج شده:

• نرم‌افزارهای جاسوسی نصب‌شده روی موبایل یا رایانه

• تجهیزات سخت‌افزاری کوچک (ضبط‌صوت، دستگاه شنود)

• نفوذ به شبکه‌های اینترنتی و مکالمات آنلاین

این پیشرفت‌های تکنولوژیک باعث شده که جرم شنود و استراق سمع در قالب «جرایم رایانه‌ای» نیز مورد بررسی و مجازات قرار گیرد.

⚖️جرم مطلق یا مقید؟

شنود غیرقانونی معمولاً منجر به سلب امنیت روانی و خدشه‌دار شدن حریم خصوصی افراد می‌شود. همچنین این عمل می‌تواند زمینه‌ساز تهدید، اخاذی یا سایر جرایم ثانویه گردد.در بسیاری از موارد، شخصی که مورد شنود قرار می‌گیرد حتی از این موضوع مطلع نمی‌شود و همین امر آثار منفی عمیق‌تری در حوزه حقوق شهروندی و اعتماد اجتماعی برجای می‌گذارد.

نکته مهم این است که شنود، یک جرم مطلق است؛ یعنی همین‌که شخصی اقدام به استراق سمع کند، حتی اگر به نتیجه نرسد یا به محتوایی دست پیدا نکند، بازهم جرم واقع شده است. بنابراین در تحقق این جرم، دسترسی به محتوا یا استفاده از آن، شرط نیست.

شنود قانونی و غیرقانونی؛ تفاوت‌ها و مصادیق هرکدام 

در حقوق ایران شنود یا استراق سمع، همیشه جرم نیست. قانون میان شنود قانونی و غیرقانونی تمایز قائل شده است. در واقع، شنود تنها زمانی جرم تلقی می‌شود که بدون مجوز و برخلاف قانون انجام گیرد. در غیر این صورت، چنانچه با مجوز مقامات قضایی یا برای امنیت ملی باشد، این عمل قانونی و مجاز شناخته می‌شود.

📌 شنود قانونی چیست؟

شنود قانونی تنها در شرایط خاص و با رعایت ضوابط مشخص شده در قانون صورت می‌گیرد. این موارد عبارت‌اند از:

•  با مجوز رسمی قاضی صادر شده باشد.
•  به‌منظور کشف جرایم سنگین از جمله قتل، سرقت مسلحانه، جاسوسی یا سایر جرایم علیه امنیت کشور انجام شود.
•  توسط ضابطین قضایی و با رعایت اصول دادرسی کیفری انجام پذیرد.

🔍 نمونه قانونی شنود در ایران

براساس ماده 150 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392، کنترل ارتباطات تلفنی فقط در موارد امنیتی و با تأیید رئیس کل دادگستری استان، به‌مدت مشخص و محدود مجاز است.

✅ ویژگی‌های شنود قانونی:

• با هدف امنیت عمومی و حفظ جان افراد

• دارای مدت‌زمان مشخص

• به دستور مقام صالح قضایی

📌 شنود غیرقانونی چیست؟

هرگونه استراق سمع یا شنود که بدون مجوز قانونی، به قصد دستیابی به اطلاعات شخصی افراد صورت گیرد، غیرقانونی است و طبق قوانین ایران، جرم محسوب می‌شود.
ماده 2 قانون جرایم رایانه‌ای به صراحت بیان می‌کند که هر کس بدون مجوز، محتوای در حال انتقال ارتباطات غیرعمومی دیگران را شنود کند، به حبس یا جزای نقدی محکوم خواهد شد.

✅ نمونه‌های شنود غیرقانونی:

• شنود تلفن همراه همسر یا فرزند بدون اطلاع و مجوز

• نصب تجهیزات شنود در منزل یا محل کار

• استفاده از نرم‌افزارهای جاسوسی روی موبایل و کامپیوتر

• شنود پیام‌ها، تماس‌ها یا جلسات خصوصی افراد به‌صورت مخفیانه

مجازات شنود یا استراق سمع و شرایط طرح شکایت قانونی

زمانی که فردی اقدام به شنود یا استراق سمع غیرقانونی می‌کند، قانون برای این رفتار مجازات‌های مشخصی در نظر گرفته است. این مجازات‌ها متناسب با شدت عمل، شخصیت مرتکب و شرایط وقوع جرم می‌تواند متفاوت باشد؛ اما به‌طورکلی هم قانون مجازات اسلامی و هم قانون جرایم رایانه‌ای، صراحتاً شنود غیرمجاز را جرم‌انگاری کرده‌اند.

⚖️مجازات شنود غیرمجاز بر اساس قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)

مطابق ماده ۵۸۲ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، مجازات افرادی که بدون مجوز قانونی اقدام به استراق سمع می‌کنند، عبارت است از:

• حبس از ۱ سال تا ۳ سال

• جزای نقدی از ۶ تا ۱۸ میلیون ریال (با اصلاحات جدید این ارقام تعدیل شده و به مراتب بالاتر است.)

⚖️مجازات شنود غیرمجاز بر اساس قانون جرایم رایانه‌ای

براساس ماده ۲ قانون جرائم رایانه‌ای، اگر فردی بدون مجوز محتوای در حال انتقال دیگران را شنود کند (از طریق اینترنت، امواج، سامانه‌های مخابراتی یا رایانه‌ای):

• به حبس از ۶ ماه تا ۲ سال

• یا جزای نقدی از ۱۰ میلیون تا ۴۰ میلیون ریال

• یا هر دو مجازات محکوم می‌شود.

✅چه زمانی امکان طرح شکایت علیه جرم شنود وجود دارد؟

 شکایت علیه شنود غیرقانونی تنها در شرایطی امکان‌پذیر نیست که شنود با مجوز مقام قضایی یا در راستای امنیت کشور انجام شده باشد. در سایر موارد، افراد می‌توانند شکایت کیفری خود را علیه شخص یا سازمان مرتکب ثبت کنند.

📌 شرایط تنظیم شکایت نامه

•  درج مشخصات کامل شاکی و متهم
•  درج محل، زمان و نحوه وقوع شنود
•  ارائه ادله و مستندات (در صورت وجود)
•  اشاره به مواد قانونی مربوط (ماده ۵۸۲ تعزیرات، ماده ۲ جرایم رایانه‌ای)

📌 روند رسیدگی به شکایت استراق سمع

• ثبت شکایت در دادسرا
•  انجام تحقیقات توسط دادسرا یا پلیس فتا (در موارد شنود رایانه‌ای)
•  بررسی ادله، صدور قرار تأمین
•  ارجاع به دادگاه کیفری برای رسیدگی و صدور حکم نهایی

جرم شنود، غیرقابل گذشت است. یعنی حتی بدون رضایت شاکی هم مقام قضایی می‌تواند به تعقیب مرتکب ادامه دهد.

آیا شنود در محل کار توسط کارفرما جرم است؟

شنود در محل کار یکی از موضوعات پرچالش حقوقی است که در سال‌های اخیر، با گسترش استفاده از سیستم‌های ارتباطی و فناوری‌های جدید، بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. بسیاری از کارفرمایان به بهانه کنترل کیفیت کار یا جلوگیری از افشای اسرار تجاری، اقدام به شنود کارمندان خود می‌کنند. اما آیا این کار از نظر قانونی مجاز است یا جرم محسوب می‌شود؟

📌 مبنای حقوقی ممنوعیت شنود در محیط کار

اصل 25 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران صراحتاً هر نوع استراق سمع و تجسس در امور افراد را، مگر به حکم قانون، ممنوع دانسته است. این ممنوعیت شامل کلیه مکاتبات، مکالمات تلفنی، مخابرات و حتی پیام‌های اینترنتی می‌شود. بنابراین شنود در محیط کار، بدون مجوز قانونی، مصداق بارز نقض حریم خصوصی است و جرم محسوب می‌شود.

✅ نظر رویه قضایی درباره شنود کارفرما در محل کار

رویه قضایی ایران شنود توسط کارفرما را جرم می‌داند، حتی اگر این شنود به قصد نظارت بر کارمند و در محیط کاری صورت بگیرد. دلیل این امر روشن است؛ قانون هیچ تفاوتی بین محیط کار یا محیط شخصی قائل نشده و شنود در هر مکانی بدون مجوز قانونی جرم است.

🔍 استثناها و موارد خاص قانونی

تنها در یک حالت است که کارفرما می‌تواند با هماهنگی مراجع قضایی، اقدام به ضبط مکالمات یا شنود کند:

• زمانی که موضوع به امنیت اقتصادی، افشای اسرار تجاری یا احتمال وقوع جرم در مجموعه کاری مربوط باشد.
• این اقدام فقط با مجوز قاضی و به مدت محدود مجاز است.

⚖️مجازات کارفرما در صورت اثبات شنود غیرقانونی

مطابق با ماده 582 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، اگر کارفرما یا هر شخصی بدون مجوز اقدام به شنود کند، به حبس از یک تا سه سال یا جزای نقدی محکوم می‌شود.

✅ شنود بدون مجوز حتی در محل کار جرم است.
✅ کارفرما حق ندارد به بهانه کنترل یا پیشگیری، حریم خصوصی کارمند را نقض کند.
✅ استناد به شنود غیرقانونی در مراجع قضایی معمولاً پذیرفته نمی‌شود و می‌تواند باعث شکایت کیفری کارمند علیه کارفرما شود.

شنود تلفن همراه (مکالمات، ریز پیام ها و سایر اطلاعات)

شنود تلفن همراه به معنای دسترسی غیرمجاز به مکالمات، پیام‌ها یا سایر اطلاعات تلفن همراه یک فرد بدون رضایت او و با هدف جاسوسی یا کنترل است. در واقع، این نوع شنود همان استراق سمع مدرن است که به جای روش‌های سنتی، از فناوری و نرم‌افزار استفاده می‌شود.

📌 شایع‌ترین روش‌های شنود تلفن همراه 

امروزه متداول‌ترین روش برای شنود تلفن همراه، نصب نرم‌افزارهای جاسوسی یا شنود بر روی گوشی فرد هدف است. معمولاً این کار توسط افراد نزدیک به شخص قربانی انجام می‌شود؛ مثل:

• همسر
• اعضای خانواده
• کارفرما
• شریک عاطفی یا دوستان صمیمی

این نرم‌افزارها به گونه‌ای طراحی می‌شوند که قربانی از وجود آن‌ها اطلاعی ندارد. این برنامه‌ها قادرند:

• مکالمات را ضبط کنند
• پیام‌ها، لوکیشن و تصاویر را منتقل کنند
• حتی دسترسی به تماس‌های واتساپ یا اینستاگرام بدهند

📌 آیا شنود توسط همسر جرم است؟

بله، حتی اگر همسر فرد این کار را انجام دهد، جرم است. در قانون ایران هیچ استثنایی برای رابطه زوجیت در این زمینه پیش‌بینی نشده است. شنود تلفن همراه بدون اجازه، تعرض به حریم خصوصی محسوب می‌شود و از منظر قانونی مجازات دارد.

حکم استراق سمع در اسلام؛ دیدگاه فقهی و شرعی

در فقه اسلامی و به‌ویژه فقه شیعه، استراق سمع به عنوان عملی حرام شناخته می‌شود. فقها این عمل را مصداق تجسس و نقض حریم خصوصی می‌دانند که از نظر اخلاقی، شرعی و اجتماعی مذموم است. دین اسلام برای حفظ آبرو و اسرار شخصی افراد، توجه ویژه‌ای قائل شده و این موضوع در آیات قرآن، احادیث و فتاوای فقهی مورد تأکید قرار گرفته است.

📌 دیدگاه قرآن درباره استراق سمع

قرآن کریم در سوره حجر، آیه 18 به موضوع استراق سمع اشاره کرده و آن را از اعمال مذموم شیطان دانسته است. همچنین در سوره حجرات، آیه 12 خداوند صراحتاً تجسس در امور دیگران را نهی کرده که این نهی، شامل استراق سمع هم می‌شود.

📌 روایات و احادیث درباره حرمت استراق سمع

در احادیث متعددی از ائمه اطهار (ع)، استراق سمع رفتاری گناه‌آلود و مستوجب عذاب اخروی معرفی شده است. در حدیثی از امام صادق (ع) آمده:
«هر کس بدون رضایت دیگری به سخنان او گوش دهد، در روز قیامت در گوش او سرب گداخته ریخته می‌شود.»

📌 فتوای مراجع تقلید درباره استراق سمع

🔍 آیت‌الله خمینی (ره): در فرمان 8 ماده‌ای مشهور، هرگونه شنود تلفنی، تجسس و فاش کردن اسرار مردم حتی به نام کشف جرم، ممنوع و حرام اعلام شد و مرتکبان مستحق تعزیر شرعی شناخته شدند.

🔍 آیت‌الله منتظری: هرگونه شنود حتی توسط نهادهای حاکمیتی، حرام است مگر در مواردی که حفظ جان انسان یا امنیت جامعه به‌طور واضح متوقف بر آن باشد.

🔍 آیت‌الله مکارم شیرازی: در موارد استثنایی که حفظ نظام اسلامی یا جان افراد وابسته به شنود باشد، این عمل مجاز است. در غیر این موارد، حرمت استراق سمع قطعی است.

📌 جایگاه استراق سمع در فقه شیعه

از نگاه فقه شیعه، استراق سمع همانند تجسس، تجاوز به حریم خصوصی است و تنها در شرایط خاص مانند حفظ جان یا جلوگیری از جرایم سنگین، با اجازه حاکم شرع و قاضی، مجاز دانسته شده است.

در نتیجه: از نظر فقه اسلامی، شنود و استراق سمع بدون مجوز شرعی و قانونی گناه محسوب می‌شود و در برخی موارد حتی موجب حد یا تعزیر خواهد شد.

بررسی استراق سمع در قانون اساسی و قوانین جزایی ایران

در نظام حقوقی ایران، حفظ حریم خصوصی افراد یکی از اصول بنیادین است و استراق سمع یا شنود بدون مجوز قانونی، صراحتاً ممنوع شناخته شده است. این ممنوعیت در بالاترین سطح قانون یعنی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و همچنین در قوانین عادی و کیفری مورد تصریح قرار گرفته است.

⚖️اصل ۲۵ قانون اساسی و ممنوعیت شنود

بر اساس اصل ۲۵ قانون اساسی ایران:

«بازرسی و نرساندن نامه‌ها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی، افشای مخابرات تلگرافی و تلکس، سانسور، عدم مخابره و نرساندن آن‌ها، استراق سمع و هر گونه تجسس، ممنوع است، مگر به حکم قانون.»

این اصل نشان می‌دهد که اصل بر ممنوعیت استراق سمع است و تنها در صورت وجود حکم قانونی، این عمل مجاز می‌شود.

⚖️ماده ۵۸۲ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)

این ماده مشخصاً شنود و استراق سمع توسط مأمورین دولتی را جرم دانسته است:

«هر یک از مستخدمین و مأمورین دولتی، مراسلات یا مخابرات یا مکالمات تلفنی اشخاص را در غیر مواردی که قانون اجازه داده، مفتوح یا توقیف یا معدوم یا بازرسی یا ضبط یا استراق سمع نماید، مجرم شناخته خواهد شد و به حبس از یک تا سه سال و یا جزای نقدی محکوم می‌شود.»

🔍 نکته:
در این ماده، تأکید اصلی بر تخلف کارمندان دولت است، اما افراد عادی نیز طبق قانون جرائم رایانه‌ای در صورت ارتکاب این عمل، مشمول مجازات خواهند بود.

⚖️ماده ۲ قانون جرائم رایانه‌ای 

در این ماده از جرایم رایانه ای، هر گونه شنود ارتباطات غیرعمومی در بستر سامانه‌های مخابراتی، رایانه‌ای، امواج الکترومغناطیسی یا نوری بدون مجوز قانونی، جرم‌انگاری شده است و مجازات آن برابر است با:

• حبس از ۶ ماه تا ۲ سال

• جزای نقدی از ۱۰ تا ۴۰ میلیون ریال

• یا هر دو مجازات

⚖️آیین دادرسی کیفری و کنترل مخابرات

طبق ماده ۱۵۰ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲:

کنترل ارتباطات مخابراتی افراد ممنوع است مگر در موارد مربوط به امنیت داخلی و خارجی کشور که با تأیید رئیس کل دادگستری استان و برای مدت محدود انجام می‌شود.

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون استراق سمع و شنود را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است:

❓ من به عنوان نیروی طرح یک شرکت کار می‌کنم، آیا ضبط صدا برای ارائه مدرک از طرف من جرم محسوب می‌شود، بدون اینکه هنوز استخدام رسمی شده باشم؟
✅ ضبط صدا به خودی خود جرم محسوب نمی‌شود، اما اگر این صدا منتشر شود و یا به منظور سوء استفاده یا تحریف به کار رود، ممکن است جرم تلقی گردد.

❓ آیا گرفتن اسکرین شات از گوشی همسر جرم است و مجازات آن چیست؟ همینطور آیا گذاشتن شنود در ماشین همسر جرم محسوب می‌شود؟
✅ گرفتن اسکرین شات به خودی خود جرم نیست، اما گذاشتن شنود بدون اطلاع شخص، جرم محسوب می‌شود و می‌تواند تبعات قانونی داشته باشد.

❓ خط من شنود می‌شود و من با شخصی خصومت شخصی دارم. چگونه می‌توانم شکایت کنم و شنود شدن را ثابت کنم؟
✅ طبق ماده 582 قانون مجازات اسلامی، استراق سمع مکالمات تلفنی جرم است، مگر در مواردی که قانون اجازه داده باشد. برای اثبات شنود، باید مدارک و شواهد کافی ارائه دهید. اگر مأموران یا کارکنان دولتی بدون مجوز قانونی این کار را انجام دهند، به حبس یا جریمه محکوم خواهند شد.

❓ همسرم در خانه شنود کار گذاشته و مکالمات من را ضبط کرده و می‌گوید که از من شکایت خواهد کرد و حق دیدن بچه‌ها را از من می‌گیرد. آیا چنین کاری می‌تواند بکند و آیا این صداها می‌تواند جنبه قانونی داشته باشد؟
✅ نصب شنود در خانه جرم محسوب می‌شود. اما بسته به اینکه چه جرمی را می‌خواهند اثبات کنند، ممکن است که شکایت به نتیجه نرسد. اما ضبط مکالمات بدون اطلاع فرد دیگر، معمولاً اعتبار قانونی ندارد و ممکن است قرار منع تعقیب صادر شود.

❓ آیا شنود مکالمات خواهرم توسط همسرش که وارد حریم شخصی من نیز شده، جرم محسوب می‌شود؟
✅ بله، شنود مکالمات به صورت غیرقانونی جرم است و می‌توانید شکایت کنید. برای اثبات ادعا باید دلایل و مدارک معتبری ارائه دهید.

❓ ما متوجه شدیم که چند سالی است توسط نزدیکان به دلایل خصومت شخصی شنود می‌شویم. آیا تجسس برای یافتن دستگاه شنود باید حتماً توسط دادگاه انجام شود یا خودمان هم می‌توانیم در منزل پیدا کنیم؟ و جزای شنود غیرقانونی چیست؟
✅ شنود و استراق سمع جرم است و مطابق قانون مجازات اسلامی مجازات دارد. برای اثبات این جرم، باید مدارک کافی در اختیار داشته باشید. ابتدا شواهد و مدارک شما بررسی شود و سپس شکایت تنظیم شود. مجازات شامل جریمه نقدی یا حبس است.